Massasi va impuls momenti
Download 450.56 Kb. Pdf ko'rish
|
YORUG‘LIK - TO‘LQINLARINING ENERGIYASI, QUVVATI, IMPULSI, MASSASI VA IMPULS MOMENTI Reja 1. Elektromagnit maydonning to‘la energiyasi 2. Umov — Poyting vektori 3. Quvvat 4. Energiya zichligining effektiv qiymati
Poyting vektori, Quvvat, Energiya zichligining effektiv qiymati Dielektrikning V hajmidagi elektromagnit maydonning to‘la energiyasi
(7.1)
ifoda bilan aniqlanadi. Bu yerda Ye va N — elektromagnit to‘lqin Ye va N vektorlarining absolyut qiymatlari. Bu paragrafda biz yorug‘likning uni yutmaydigan ideal bir jinsli muhitdan o‘tishini ko‘rib o‘tamiz. Aytaylik, berilgan holda monoxromatik yoki kvazimonoxromatik to‘lqinlar. energiyasi haqida gap yuritilayotgan bo‘lsin. Ular uchun ε= const va µ = const. Spektr sohasi keng bo‘lgan holda (7.1) formuladagi W ni berilgan spektral intervaldagi to‘lqin uzunligi (chastota) bo‘yicha integrallash lozim. Elektromagnit to‘lqinda ε E 2 = µ H
2 ekanligi kelib chiqadi. U vaqtda (7.1) ifodani
(7.2) ko‘rinishda yozish mumkin. ε Y e 2 = µ N 2 tenglikdan to‘lqinning elektr maydon energiyasi bilan magnit maydon energiyasining o‘zaro tengligi kelib chiqadi. Nurlanish quvvati energiyadan vaqt bo‘yicha olingan hosilaning teskari ishora bilan olinganiga teng: Agar E
(7.4) monoxromatik to‘lqindan iborat bo‘lsa, u vaqtda V hajmdan (soddalik uchun uni V = x 0 u 0 z 0 parallelepiped ko‘rinishida tasvirlaymiz, bu yerda x 0 , u 0 , z 0 — uning x, u, z o‘qlarda yotgan tomonlarining o‘lchamlari) nurlanish quvvati uchun quyidagi ifodani hosil qilamiz!
(7.5) Bu tenglikni integrallab,
(7.6) ga ega bulamiz. (7.4) formulaga asosan kvadrat kavs ichidagi ifodani E orqali belgilab,
(7.7)
ifodani olamiz. Bu yerda Σ = u 0 z 0 — elektromagnit energiya oqimini o‘tkazayotgan x tarqalish yo‘nalishga tik bo‘lgan sirt. Birlik sirtdan oqib o‘tayotgan oqim, (7.8)
ko‘rinishda yozilishi mumkin. Bu yerda p — sirt Σ ga o‘tkazilgan normalning birlik vektori; V — elektromagnit energiya zichligi
(7.9)
ekvivalent (formula orkali yoki Ye va N vektorlarning (7.10)
vektor ko‘paytmasi shaklida ifodalash mumkin. Ixtiyoriy Σ sirtdan nurlanayotgan quvvat S energiya oqimi vektori orkali
(7.11)
integral shaklida ifodalanishi mumkin. (6.6) forlulani
(7.12) ko‘rinishda qayta yozish mumkin. Bu tenglikning birinchi qismi berilgan hajmdan chiqayotgan vaqt bo‘yicha o‘rtacha Quvvatni bildiradi, ikkinchi qismi esa quvvatning ikkilangan chastota bilan tebranayotgan o‘zgaruvchi tashkil etuvchisini ifodalaydi. Elektromagnit to‘lqinlarni qabul qilgichlarning ko‘pchiligi masalan, inson ko‘zi, fotoelement, bolometr, termoelement va h. k. lar inersion bo‘lganliklari sababli, (7.12) ning ikkinchi hadi bilan aniqlanadigan quvvatning tez tebranishlarini qayd qila olmaydi. Demak, ular (7.12) ifodaning birinchi qismi orqali aniqlanadigan vaqt bo‘yicha o‘rtacha quvvatni, ya’ni (6.13)
ni qayd qiladi. Bu yerda (6.14)
— muhitdagi elektromagnit energiya zichligining effektiv qiymati. Optikada ko‘pincha yorug‘likning nuqtaviy manbalari, ya’ni o‘lchamlari manbadan kuzatuvchigacha bo‘lgan masofadan ancha kichik bo‘lgan manbalar bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi. Bu holda nurlanayotgan to‘lqinlarni sferik to‘lqinlar deb qabul silish mumkin. Bunday to‘lqinning tenglamasi
(6.15) ko‘rinishga ega. Bu yerda r — manbadan kuzatuvchigacha bo‘lgan masofa. Ye ning bu ifodasini (7.7) formulaga qo‘yib, quvvatning vaqt bo‘yicha olingan o‘rtacha qiymati bilangina chegaralansak, ' (6.17) ga ega bo‘lamiz. Birlik sirtdan o‘tayotgan q,uvvat
(6.18)' ga teng; bu yerda Ye e — energetik yoritilganlik. Agar manba barcha yo‘nalishlar bo‘yicha bir tekis nurlasa, u holda nurlanishning to‘la quvvati (7.19)
ga teng bo‘ladn. 1 ster fazoviy burchak ostida nurlanayotgan I e quvvat
(7.20) ga teng. I e kattalikni energetik yorug‘lik kuchi deb ataladi. (7.19) va (7.20) nfodalarni solishtirib, (7.21)
ifodani hosil qilamiz. Elementar fazoviy burchakdan dR = I e dω (7.22) suvvat o‘tadi. Agar nurlanish turli yo‘nalishlar bo‘yicha turlicha bo‘lsa, quvvat (7.22) ifodani integrallash orqali topiladi: R = I
dω (7.23) dω → 0 da dR > 0 bo‘ladi va bu holda sferadagi dΣ yuzachaga tayangan elementar konus (1- rasmga q.) to‘g‘ri chiziqqa aylanadi. Bunday cheksiz kichik konusni yorug‘lik nuri deb tushunish mumkin. Lekin bu tushunchani keng to‘lqin frontlarini faqat farazan bo‘lgandagina qo‘llash mumkin, chunki bunday ingichka yorug‘lik dastasini ajratishga real holda uringan-da elementar konusning yoyilib ketishiga olib keluvchi difraksion hodisalar paydo bo‘ladi va yorug‘likning ingichka dastasi — nurni kuzatish mumkin bo‘lmaydi. Yorug‘likning elektromagnit nazariyasi elektromagnit maydonning
yorug‘lik bosimini va jismlarga bo‘lgan boshqa mexanikaviy ta’sirlarini aniqlashga imkon beradi. Soddalik uchun yorug‘lik nurlari jism sirtiga perpendikulyar ravishda tushib, jismda to‘la yutilayotibdi, deb faraz qilaylik. Bunda jismda yorug‘lik to‘lqinining elektromagnit maydoni bilan o‘zaro ta’sirlashuvchi, sirtga parallel bo‘lgan siljish toki yoki o‘tkazuvchanlik toki paydo bo‘ladi. G‘ yorug‘lik bosim kuchining bajargan ishi hisobiga erishilgan R quvvat R = ( G ‘ V ) (7.24) formula orqali ifodalanadi. Biz endi yorug‘likning vakuumdan jism sirtiga kelib tushayotgan holini ko‘rib o‘tamiz. Shuning uchun |V | = s, deb olamiz. Agar sirtni 1 sm 2 ga teng deb olsak, u holda R = | S| |, G‘= r bo‘ladi, bu yerda S — Umov — Poynting vektori, r — yorug‘lik bosimi.
Yorug‘lik nurlari sirtga perpendikulyar ravishda tushgani uchun S va p vektorlar o‘rniga ularning skalyar qiymatlari bilan ish ko‘rish mumkin. Shuning uchun (7.24) ifoda S = rs (7.25) yoki
(7.26) ko‘rinishga keladi. Yorug‘likni to‘la yutuvchi jism sirtiga normal tushayotgan yorug‘lik nurlarining bosimi son jihatdan Umov—Poynting vektori absolyut qiymatining yorug‘lik tezligiga bo‘linganiga teng. (7.26) skalyar ifodaga
. (7.27) vektor ifoda to‘g‘ri keladi. Bosim son jixatdan elektromagnit to‘lqinlarning 1 sek da 1 sm 2 yuzadan olib o‘tgan impulsiga teng, shuning uchun impuls kattaligini G 1 orkali belgilab, quyidagi munosabatni yozamiz:
(7.28)
Bu impuls miqdori uzunligi v va ko‘ndalang. kesimi 1 sm 2 bo‘lgan silindrda mujassamlangan bo‘lgani uchun silindrning hajmi son jihatdan s yorug‘lik tezligiga teng bo‘ladi. U vaqtda birlik hajmdagi impuls g = G 1 /c ga teng bo‘ladi, ya’ni
(7.29) bo‘ladi. Elektromagnit maydonning ixtiyoriy hejmidagi impuls g dan V hajm bo‘yicha olingan integralga teng. S ni uning E va H orqali yozilgan ifodasi bilan almashtirib integrallasak,
(7.30)
ifodani hosil qilamiz. Agar yorug‘lik to‘la yutilmay, uning 'bir qismi qaytsa, elektromagnit to‘lqinning 1 sek da birlik sirtga bergan to‘la impulsi, (7.31) ga teng bo‘ladi. Bu yerda R — sirtning yorug‘lik qaytarish koeffitsienta. Demak, p yorug‘lik bosimi ham shuningdek ortadi (absolyut qiymati bo‘yicha) va
(7.32) ifoda bilan aniqlanadi.Yorug‘likning qattiq jismlarga ko‘rsatadigan bosimini tajribada birinchi bo‘lib 1899 yilda mashhur rus fizigi P. N. Lebedev aniqlagan bo‘lib, uning o‘zi 1908 yilda yorug‘likning gazlarga bo‘lgan bosimini kashf etdi. Lebedev tajribalari (7.32) formulani to‘la tasdiqladi. Yorug‘lik bosimi astrofizikaviy hodisalarda, xususan, kometalar, dumli yulduzlarning hosil bo‘lishi va h. k. larda g‘oyat katta rol o‘ynaydi. Yerug‘lik bosimining yuqori energiyali zarralar fizikasi hamda halqali elektron tezlatkichlar fiznkasidagi roli kattadir. Tezlatkichlarda tezlatilgan elektronlarning kuchli yorug‘lik nurlanish oqimi elektron dastalarga elektronlar harakatini tormozlovchi kuchli yorug‘lik bosimi ko‘rsatadi. Yorug‘lik bosimi katta quvvatli yorug‘lik kvant
generatorlari nurlanishlari-ni fokuslash joylarida katta qiymatlarga erishadi. Yorug‘lik bosimi Yerning sun’iy yo‘ldoshlari va kosmik korabllarning harakat traektoriyasiga ta’sir qiladi. Hatto foton raketalar yaratish to‘g‘risida takliflar mavjud bo‘lib, unda kuchli yorug‘lik dastasining raketaga ko‘rsatadigan ta’siri harakatlantiruvchi kuch vazifasini o‘taydi. Yorug‘likning mexanikaviy impulsi mavjudligidan muhim ahamiyatga ega bo‘lgan bitta natija kelib chiqadi. Bu impuls yorug‘lik oqimi ega bo‘lgan massa bilan bog‘liq deb faraz qilish mumkin. Bu massa impuls bilan G= ms (7.33) munosabat orkali bog‘lanadi. Bu yerda m — elektromagnit nurlanish massasi. 1 sm
ni yozamiz. U vaqtda (7.34)
hosil bo‘ladi (m 1 —1 sm 2 yuzadan olib o‘tilgan massa). Bu bog‘lanish umumiy ahamiyatga ega deb faraz qilib, massa va energiya orasida W = mc 2 . (7.35) ko‘rinishdagi bog‘lanishni hosil qilamiz. Bu munosabat hozirgi zamom fizikasida birinchi darajali ahamiyatga ega. Yorug‘lik nurlanishi impulsdan tashqari, harakat miqdori momenti (impuls momenti) ga ega. Bu xususiyat doiraviy yoki elliptik qutblangan yorug‘lik to‘lqinlari uchun xarakterlidir. Mexanikada aylana bo‘ylab harakatlanayotgan jismning L harakat miqdori momenti
(7.36)
ifoda bilan berilishi mumkin. Bu yerda v-jism xarakatining chiziqli tezligi; m-jism massasi, ω — burchak tezlik (yoki siklik aylanish chastotasi); ω 1 - aylanish burchak tezligining birlik vektori. Bu formulani, v=c deb olib, Elektromagnit maydonga qo‘llaymiz, u holda
(7.36')
bo‘ladi. Bu yerda t — elektromagnit massa; ω — yorug‘lik tebranish- larining siklik chastotasi; ω 1
bilan mos tushgan nur atrofidagi aylanish burchak tezligining birlik vektori. mc 2 = W (7.37) bo‘lgani uchun
(6.38)
deb yozish mumkin. B u yerda W — elektromagnit maydon energiyasi. Agar vakuumdagi elektromagnit maydonning birlik hajmidagi impuls momenti haqida gapirsak, u holda Shi>
ifodaga ega bo‘lamiz. U vaqtda L uchun yozilgan formula I (7.39) ko‘rinishga keladi. Doiraviy qutblangan yorug‘lik to‘lqinlari uchun Ya magnit maydon kuchlanganligi elektromagnit maydonning A vektor potensial bilan
munosabat orkali bog‘langan bo‘ladi. (7.39) formulaga N ning (7.40) dagi ifodasini olib kelib qo‘ysak,
I (7.41) ni hosil kilam iz. Doiraviy qutblangan yorug‘lik to‘lqini elektromagnit maydoni birlik hajmaning harakat miqdori momenti kattaligi shu tariqa aniqlanadi. Ixtiyoriy hajm uchun
(7.42)
bo‘ladi yoki, agar N kiritsak,
(7.43)
hosil bo‘ladi. (7.38) formuladan tushayotgan yorug‘lik to‘lqinining 1 sek da 1 sm 2 sirtga berayotgan impuls momenta ifodasini topish qiyin emas. Bu holda (7.44) bo‘ladi. Bu yerda U— elektromagnit energiya zichligi. c/ω=λ/2π= 1/k|bo‘lganiuchun
(7.45) bo‘ladi (bu yerda k — tulqin soni). Lekin to‘lqin soni ω ga parallel bo‘lgan k to‘lqin vektorining moduli hisoblanadi. Binobarin,
(7.46) deb yozish mumkin. Yorug‘lik to‘lqinlarida aylanish momentining mavjud ekanligini 1889 yilda rus fizigi Sadovskiy oldindan aytib bergan edi. U ni amerikalik fizik Bet 1935 yilda eksperimental aniqladi. Download 450.56 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling