Масъул муҳаррир: Файзиев Шохруд Фармонович, ю ф. д., доцент
Download 4.72 Mb. Pdf ko'rish
|
17.Fizika-matematika
- Bu sahifa navigatsiya:
- Kalit so‘zi :Sh
|
17
BOBIL MATEMATIKASI Baymanova Shafoat Baratovna Qashqadaryo viloyati Qamashi tumani №63 maktabning matematika fani o‘qituvchisi Anotatsiya: Maqolada Bobil matematikasi haqida so‘z boradi, Bobil matematikasini qachon paydo bo‘lganligi va u haqida ingliz olimi Ginksning fikrlari haqida bayon etiladi Kalit so‘zi :Shumer davlati, koziklar, Nippur, koziksimon yozuvlar Tarixdan umumiy ma’lumotlar. «Bobil matematikasi» atamasi ikki daryo oraligidagi Bobil davlati xalklari tomonidan yaratilgan matematik madaniyatni anglatadi. Bu madaniyatning rivojlanish darajasi xakida biz juda xam kam ma’lumotlarga egamiz. Ammo bu dajaraja Bobil shoxlari ikki daryo oraligi xalklarini birlashtirishidan avval xam ancha yuksak bulganligi xakida ma’lumotlar bizgacha etib kelgan. Bobil madaniyati xatto davlatni boskinchilar tomonidan bosib olingan davrlarda xam rivojlanishdan tuxtamadi. Ularning madaniyati deyarli xamma erda tarkalgan va turgun izlar koldirgan. Old Osiyo, Urta Osiyo, Xindiston, Armanistongacha etib borgan. Eramizdan oldingi 4000 yillikning yarmida SHumer davlatida xat ma’lum edi. Uning yod- gorliklari yoshi jixatidan eng ulug xisoblanadi. Asosiyo yozuv kurollari sifatida dastlab tosh- lar, sopol parchalari xizmat kilgan. Kattik taxtachalarga ўyib yozilgan yozuvlar piktogrammalar xarakterida edi. Xar bir belgi biror buyum, jonivor yoki odam tanasining turli kismlarining tasviri tarzida bulgan va ayrim xollarda xatto butun boshli jumlani xam anglatgan. Bunday xarakterdagi yozuvlar uni yozgan odamlar kaysi tilda suzlashganliklarini bildirmaydi, shuning uchun ular shumerlarga taallukli deb tasdiklash juda kiyin. Vakt utishi bilan tasvirlarning murakkabligi yukolgan, soddalashgan va buyumlarning tasvirlari bilan uxshashliklari yukola borgan. SHu bilan birga aloxida jumlalarni anglatgan belgilar mos buginlarni bildira boshlagan. Bu buginlar asta-sekin tovushli xarakterga utdi va uch ming yillikda akkadliklar bu tovushlarni uz tillari uchun suzlarni yozish usuli sifatida kabul kilganlar. Yozish texnikasi xam mukammallashib bordi. Maxsus bambuk tayokchalari yoki suyaklar yordamida kurimagan loyga yozish boshlandi. Keyin bu loy utda kuritilgan. Tayokchalar uchburchakli prizma shaklida bulgan va ular loyda koziksimon iz koldirgan. Xar bir belgi ana shu «koziklar»ning maxsus konfiguratsiyasida bulgan. Tayokchani loyga yon tomoni bilan botirilganda oddiy koziksimon iz kolgan. Xozirgi vaktda uni «Y» belgisi bilan yoziladi va u 1 ni anglatgan. Bizgacha yuz minglab koziksimon yozuvlar etib kelgan. SHu davr yozuvi yukoridan pastga karab yunalgan. Loy taxtachalar yozishga kulay bulishi uchun soat strelkasiga karshi yunalishda 90o ga burilgan. Manbalar. O’tgan asrning 50-yillarigacha ingliz olimi Ginks Britaniya muzeylaridan birida saklanayotgan matnlardan birini ukiy oldi. Assiriyaliklar davriga mansub bu matnda yangi oydan to tulin oy davrigacha oyning kurinarlik kismining uzgarishi xakidagi ma’lumotlar keltirilgan. Ginks bu jadvalni fakat undagi ma’lumotlarni oltmishlik sanok sistemasida ukilgandagina bu ma’lumotlar kandaydir axamiyat kasb etishini tushungan. SHunday kilib, nomerlashning bu ajoyib sistemasi boshkas sistemalardan ajratib olingan. Bir oz vaktdan sung, Senkere shaxri yakinidagi kazishmalarda kadimiy shumer shaxri Larsuga oid kuplab tarixiy yodgorliklar bilan bir katorda sof matematik xarakterga ega bulgan ikkita matnni topgan. Ularning birida 1 dan 60 gacha bulgan sonlar va ularning karshisiga shu sonlarning kvadratlari yozilgan. Ikkinchisida esa ularning mos birinchi darajalari jadvali keltirilgan. 1894-1895 yillarda kadimgi shumer shaxarlaridan biri Lagash tarixiga oid katta arxeologik yodgorliklarni anikladi. Bu xujjatlarning kupchiligi Ura dinastiyasiga mansub ma’lumotlarga bagishlangan. Bu xujjatlar orasida kirim-chikimga oid yozishmalar, xisoblar, er uchastkalarining rejalari, ulchamlari, turli maydonlarning yuzalarini xisoblash ishlari uz aksini topgan. 1890 yillardagi Amerika ekpeditsiyasining Nippur shaxridagi kazishmalari yanada kimmatli ma’lumotlarni keltirdi. Bu erdagi enlil exromida 80 dan ortik xonani band kilgan kutubxona topilgan. Ularning orasida sof matematikaga bagishlangan 30 dan ortik kitoblar aniklangan. SHu shaxarning atrofida yana 80 ta turli matematik xarakterdagi jadvallar topilgan. Kish shaxridagi 50 17 kazishmalar bizga yana 70 da ortik matematik xarakterdagi matnlarni keltirgan. Topilgan matematik jadvallar asosida Bobilning xisoblash matematikasi xakida tasavvurlarga ega bo‘lish mumkin. Tekshiruvchilarning asosiy e’tiborini nomerlashning un oltilik sanok sistemasi jalb kildi. Topilgan bunday jadvallar asosida bobilliklarning matematik madaniyati xakida tula tasavvurga ega bulish kiyin. 1916 yilgacha «koziksimon yozuvlar» xech kimning dikkatini jalb kilmagan. Fakt shu yilda nemis olimlari TSimmeri va Ungnandlar bu matnlarning asl tarixiy kiymatini tushunib kolganlar. Ammo bu matnlarni taxtachalarda ukish va asl xolatini tiklash ishlari katta kiyinchilikka duch keldi. SHunday bulsada, bu taxtachalarning bir kismi katta mexnat xisobiga tiklandi. 1922 yilda Gedd Britaniya muzeyi kollektsiyasida saklanayotgan yana bir matnni kayta tikladi. U uzida figuralarning yuzalarini aniklashga karatilgan bir kancha masalalarni uz ichiga olgan. Ammo, masalalar echimlarsiz keltirilgan. Ularni echish yuli kursatilmagan. Taxtachalardagi terminlar kayta tiklangani sari, bu matnlarni aslini tiklash ishlar jadallashib bordi. 1935 yilda Neygebauer uzining katta xajmdagi makolasini chop kildirdi. U xammasi bulib 250 ta xujjatning ilmiy taxlilini uz ichiga olgan edi. Taxminan 200 ta xujjat matematik jadval bulgan bulsa, kolgan 50 tasida 500 ga yakin matematik masala ayrimlarining echimlari bilan keltirilgan. Neygebauer va Sakslarning ilmiy makolalarida yuksak darajadagi Bobil matematik madaniyati tasdiklanibgina kolmay, balki, kutilgandan xam yukori saviyaga ega ekanligini isbotlangan. Adabiyotlar 1. R.Ibragimov. Matematik tarixidan ma’ruzalar matni. – N: 2007 2. R.Ibragimov. Matematik tarixidan o‘rganish savollari. – N: 2008 |
