Маҳсулот таннархи турлари, таркиби ва уларни аниқлаш (калкуляция қилиш) усуллари

Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi toʻgʻrisida hisobot

Oy

t/r	Koʻrsatkichlar	Summa
		Xususiy	Umumiy
1	Tugallanmagan ishlab chiqarishning davr boshidagi summasi		40 000 000
2	Plyus
2.1	Materiallar	50 000 000
2.2	Mehnat hahi	40 000 000
2.3	Boshqa ishlab chiqarish ustama xarajatlari	30 000 000
2.4	Jami qilingan xarajatlar (2.1+2.2+2.3)		120 000 000
2.5	Jami ishlab chiqarish xarajatlari (1+2)		160 000 000
3	Minus: Tugallanmagan ishlab chiqarishning davr oxiridagi summmasi		20 000 000
4	Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi (2.5-3)		140 000 000

Sotilgan mahsulot tannarxi toʻgʻrisida hisobot

_____________

Oy

t/r	Koʻrsatkichlar	Summa
		Xususiy	Umumiy
1	Tayyor mahsulotning davr boshidagi summasi		40 000 000
2	Plyus ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi	140 000 000
3	Jami sotishga tayyor mahsulot (1+2)		180 000 000
4	Minus: Tayyor mahsulotning davr oxiridagi summmasi		25 000 000
5	Sotilgan mahsulot tannarxi (3-4)		155 000 000

Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish xarajatlarining oʻzaro bogʻliqligi

1. Asosiy Boshqa ishlab Jami ishlab
+ Asosiy mehnat + chiqarish = chiqarish
materiallar xarajatlari xarajatlari
50 000 000 + 40 000 000 + 30 000 000 = 120 000 000

2. Jami Tugallanmagan Tugallanmagan Ishlab ishlab ishlab
ishlab chiqarilgan
+ chiqarishning - chiqarishning =
chiqarish mahsulot xarajatlari t davr boshiga davr oxiriga tannarxi qoldigʻi qoldigʻi
120 000 + 40 000 000 - 20 000 000 = 140 000 000
3. Ishlab Tayyor Tayyor
Sotilgan
chiqarilgan mahsulotning mahsulotning
+ - = mahsulot mahsulot davr boshiga davr oxiriga
tannarxi qoldigʻi qoldigʻi tannarxi
140 000 000 + 40 000 000 - 25 00 0 000 = 155 000 000

2.MAHSULOT TANNARXINI KALKULYATSIYA QILISH USULLARI

Mahsulot tannarxini aniqlash (kalkulyatsiya qilish) turli usullarda amalga oshiriladi. Ularning asosiylariga quyidagilar kiradi:

1. 
   Jarayonli kalkulyatsiya
   
2. 
   Buyurtmali kalkulyatsiya
   
3. 
   Normativ kalkulyatsiya
   
4. 
   Rejali kalkulyatsiya
   
5. 
   Haqiqiy kalkulyatsiya.
   

Jarayonli kalkulyatsiya, odatda, mahsulotni ishlab chiqarish bir nechta jarayonlardan iborat boʻlganda qoʻllaniladi. Bunday holda mahsulot tannarxi har bir jarayon boʻyicha “Asosiy ishlab chiqarish” schyoti tizimida ochilgan schyotlarda alohida hisobga olinadi. Bunda, birinchi jarayon amalga oshirilgan boʻlim (sex) xarajatlari keyingi jarayon amalga oshiriladigan boʻlim (sex) uchun bosh qoldiq boʻlib hisoblanadi. Tayyor mahsulot olinadigan oxirgi boʻlim (sex)da toʻplangan jami ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxini tashkil etadi.
Misol:
Jarayon A
holda 1 birlik mahsulotga ketgan ishlab chiqarish xarajatlari (tannarx) jami 23 000 sumni tashkil etadi (23 000 000/1000), shundan A jarayonda u 10000 soʻmni (10000000/1000), B jarayonda esa 13000 (13000000/1000)ni tashkil etadi Jarayonli kalkulyatsiyada barcha ishlab chiqarish xarajatlari va tayyorlangan mahsulot soni toʻgʻrisida maʼlumotlar ishlab chiqarish hisobotida oʻz aksini topadi.

A sex boʻyicha ishlab chiqarish hisoboti

Koʻrsatkichlar	Soni	Xarajatlar
Bosh koldik	0	0
Jarayonga kiritildi	1000	10000000
Jami hisobga olindi	1000	10000000
Boshqa jarayonga uzatildi	1000	10000000
Omborga kirim qilingan tayyor mahsulot	0	0
Oxirgi qoldik	0	0

B sex boʻyicha ishlab chiqarish hisoboti

Koʻrsatkichlar	Soni	Xarajatlar
Bosh koldik	1000	10000000
Jarayonga kiritildi	1000	13000000
Jami hisobga olindi	1000	23000000
Boshqa jarayonga uzatildi
Omborga kirim qilingan tayyor mahsulot	1000	23000000
Oxirgi qoldik	0	0

Buyurtmali kalkulyatsiya, odatda, mahsulotni ishlab chiqarish maxsus buyurtma asosida amalga oshirilganda qoʻllaniladi. Ushbu usulda mahsulot tannarxini aniqlash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi:
*buyurtmani xarajat obyekti sifatida belgilash;
*buyurtma bilan bogʻliq bevosita moddiy va mehnat xarajatlarini aniqlash;
*bilvosita ustama ishlab chiqarish xarajatlarini buyurtma tannarxiga kiritish bazasi, stavkasi va summasini aniqlash;
*buyurtma boʻyicha umumiy xarajatlarni (tannarxni) aniqlash.
Tannarxni aniqlashning buyurtmali usulida har bir buyurtma uchun “Buyurtma kartasi” ochiladi va ushbu kartochkada unga ketadigan barcha xarajatlar alohida hisobga olinadi. Buyurtmani bajarishga ketgan barcha material,mehnat va boshqa ishlab chiqarish xarajatlari buyurtma boʻyicha ishlab chiqilgan tayyor mahsulot tannarxini tashkil etadi.
Normativ kalkulyatsiya usuli. Ushbu usulning boshqa usullardan farqi shuki, mahsulot tannarxini aniqlashda (kalkulyatsiya qilishda) bevosita moddiy va mehnat xarajatlari, shuningdek bilvosita ustama ishlab chiqarish xarajatlarini aniqlashda belgilangan meʼyorlarga asoslaniladi. Ushbu meʼyorlar asosida topilgan tannarx mahsulotning meʼyoriy tannarxini tashkil etadi.
Rejali kalkulyatsiya. Ushbu usulning boshqa usullardan farqi shuki, mahsulot tannarxini aniqlashda (kalkulyatsiya qilishda) bevosita moddiy va mehnat xarajatlari, shuningdek bilvosita ustama ishlab chiqarish xarajatlarini aniqlashda rejada belgilangan xarajat miqdorlariga asoslaniladi. Ushbu rejaviy miqdorlar asosida topilgan tannarx mahsulotning reja tannarxini tashkil etadi.