Matematik fizika metodlari
Download 0.76 Mb. Pdf ko'rish
|
MFM
§2.9.
Sferik funksiyalar (57)-formula bizga Laplace tenglamasi yechimining burchak qismi Y (θ, φ) ni beradi. Agar (60)- va (67)-formulalarni hisobga olsak Y ni quyidagicha tanlab olishimiz mumkinligi oydin bo’ladi: Y m n (θ, φ) = √ (2n + 1)(n − m)! 4π(n + m)! P m n (cos θ)e imφ . (69) Bu formuladagi koeffisient shunday tanlab olinganki, π ∫ 0 2π ∫ 0 dΩ Y m 1 ∗ n 1 (θ, φ)Y m 2 n 2 (θ, φ) = δ n 1 n 2 δ m 1 m 2 , dΩ = sin θdθdφ, (70) bo‘lsin. Sferik funksiyalarning bir necha xususiy holini keltiraylik: Y 0 0 = 1 √ 4π , Y 1 1 = √ 3 8π sin θe iφ , Y 0 1 = √ 3 4π cos θ, Y −1 1 = − √ 3 8π sin θe −iφ . Undan tashqari Y 0 n (θ, φ) = √ 2n + 1 4π P n (cos θ). (71) Shu paytgacha yiqqan bilimlarga asoslanib, Laplace tenglamasining sferik sistemadagi eng umumiy yechimi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘lishi kerak degan xulosaga kelamiz: u(r, θ, φ) = ∞ ∑ n=0 m=n ∑ m= −n [ a nm r n + b nm r −n−1 ] Y m n (θ, φ). (72) 28 Laplace tenglamasiga olib kelgan masala sferik simmetriyaga ega bo‘lganda bu tenglama sferik sistemada yechiladi. Olingan yechimning birinchi qismi r n Y m n (θ, φ), n = 0, 1, 2, .. sferaning ichki sohasida r < R ishlatiladi, r −n−1 Y m n (θ, φ), n = 0, 1, 2, .. qism esa sferaning tashqi qismida ishlatiladi. Faraz qilaylik sferaning ustida r = R yechim f (θ, φ) ga teng bo‘lsin: u(R, θ, φ) = f (θ, φ) = ∞ ∑ n=0 m=n ∑ m= −n A nm Y m n (θ, φ). (73) Laplace tenglamasi uchun chegaraviy masalalarning aniq qo‘yilishi 7-bobda muhokama qilingan, bu yerda bizni A nm koeffisientlarni topish qiziqtiradi. A nm koeffisientlar (70)-munosabatdan foydalanib topiladi: A nm = ∫ dΩ Y m ∗ n (θ, φ)f (θ, φ). (74) Bu munosabatning bir xususiy holi keyingi paragrafda muhim rol o‘ynaydi. (71)-dan foydalanib quyidagini yozamiz: A n0 = ∫ dΩ Y 0 ∗ n (θ, φ)f (θ, φ) = √ 2n + 1 4π ∫ dΩf (θ, φ)P n (cos θ). (75) Ikkinchi tomondan f (0, φ) = ∞ ∑ n=0 m=n ∑ m= −n A nm Y m n (0, φ) = A n0 √ 2n + 1 4π , chunki P m n (1) = δ m,0 P n (1) = δ m,0 va natijada Y m n (0, φ) = √ (2n + 1)(n − m)! 4π(n + m)! P m n (1)e imφ = √ 2n + 1 4π bo‘ladi. Demak, ∫ f (θ, φ)P n (cos θ) dΩ = 4π 2n + 1 f (0, φ). (76) §2.10. Legendre polinomlari uchun qo‘shish teoremasi Fazoda ikkita vektorlar r 1 va r 2 berilgan bo‘lsin, ular orasidagi burchakni γ deb belgilaylik (I.3-rasmga qarang). Agar r 1 ning sferik sistemadagi koordinatlari r 1 , θ 1 , φ 1 va r 2 ning sferik sistemadagi koordinatlari r 2 , θ 2 , φ 2 bo‘lsa, cos γ = cos θ 1 cos θ 2 + sin θ 1 sin θ 2 cos(φ 1 − φ 2 ) (77) 29 x y z q q j j g r r 1 1 1 2 2 2 I.3-rasm: Qo‘shish teoremasiga oid bo‘ladi. Bu munosabatni r 1 va r 2 vektorlar orasidagi skalar ko‘paytmani ikki xil yo‘l bilan ifodalash orqali isbot qilish mumkin. Birinchidan, r 1 · r 2 = r 2 r 2 cos γ. Ikkinchi tomondan xuddi shu skalar ko‘paytma r 1 · r 2 = r 1x r 2x + r 1y r 2y + r 1z r 2z = = r 1 r 2 [sin θ 1 sin θ 2 (cos φ 1 cos φ 2 + sin φ 1 sin φ 2 ) + cos θ 1 cos θ 2 ] ga teng. Shu ikkala formulani solishtirish (77)-formulaga olib keladi. γ ga mos keluvchi azimut ψ ni rasmda ko‘rsatganimiz yo‘q, chunki uning keyingi mulohazalarda ahamiyati yo‘q. Legendre polinomlari uchun qo‘shish teoremasi quyidagidan iborat: P n (cos γ) = 4π 2n + 1 m=n ∑ m= −n Y m n (θ 1 , φ 1 )Y ∗m n (θ 2 , φ 2 ). (78) Buni isbot qilish uchun P n (cos γ) ni (θ 1 , φ 1 ) burchaklar bo‘yicha (73)-qatorga yoyamiz: P n (cos γ) = ∞ ∑ n ′ =0 m=n ′ ∑ m= −n ′ A n ′ m (θ 2 , φ 2 )Y ′m n (θ 1 , φ 1 ). Bu yoyilmada (θ 2 , φ 2 ) burchaklar parametr sifatida qaralyapti. Qatorda haqiqatda faqat n ′ = n hadgina qoladi, aks holda ifodaning chap va o‘ng tomonlari har-xil juftlikka ega bo‘lib qolishi mumkin: P n (cos γ) = m=n ∑ m= −n A nm (θ 2 , φ 2 )Y m n (θ 1 , φ 1 ). 30 Koeffisientlar quyidagicha aniqlanadi: A nm (θ 2 , φ 2 ) = ∫ Y m ∗ n (θ 1 , φ 1 )P n (cos γ) dΩ θ 1 ,φ 1 . Bu formulaga (76)-ni ishlatsak A nm (θ 2 , φ 2 ) = 4π 2n + 1 Y m ∗ n (θ 1 (γ, ψ), φ 1 (γ, ψ)) γ=0 = 4π 2n + 1 Y m ∗ n (θ 2 , φ 2 ) ekanligi kelib chiqadi. Shu bilan qo‘shish teoremasi (78) isbot qilindi. §2.11. Misollar 1.4-misol. z-o’qida koordinat boshidan a va −a masofada joylashgan +q va −q zaryadlar sistemasi(dipol)ning kuzatish nuqtasi A da hosil qilgan elektrostatik maydonini toping (I.4-rasmning a)-qismi) (r ≫ a yaqinlashuvida). a a a a) a q q q q q · · · · · + + + - - - - 2 b) A A q q z q q q q · · · · a a a a 2 2 - - -2 - 2 c) I.4-rasm: Zaryadlar sistemalari z = a nuqtadagi zaryad hosil qilgan maydon φ (+q) = q 4πε 0 r ∞ ∑ n=0 P n (cos θ) ( a r ) n = q 4πε 0 r [ 1+P 1 (cos θ) a r +P 2 (cos θ) a 2 r 2 + · · · ] . z = −a nuqtadagi zaryad hosil qilgan maydon φ ( −q) = −q 4πε 0 r ∞ ∑ n=0 P n (cos θ) ( −a r ) n = −q 4πε 0 r [ 1 −P 1 (cos θ) a r +P 2 (cos θ) a 2 r 2 −· · · ] . Superpozitsiya prinsipi bo’yicha to’liq maydon ikkalasining yig’indisiga teng, noldan farqli bo’lgan birinchi had aniqligida (yuqori tartibli hadlarni tashlab yuboramiz, chunki a/r ≪ 1): φ = φ (+q) + φ ( −q) = 2q 4πε 0 r P 1 (cos θ) a r + · · · = qa cos θ 2πε 0 r 2 + · · · 31 Bu formulaning vektor ko’rinishiga o’taylik. Buning uchun avval dipol momenti degan kattalikni kiritamiz: d = 2qa, bu yerda a = {0, 0, a}, shundan keyin formulamiz quyidagi ko’rinishga keladi: φ = 1 4πε 0 d · r r 3 . 1.5-misol. I.4-rasmning b)-qismida ko’rsatilgan sistema uchun elektrostatik maydonni toping (r ≫ a yaqinlashuvida) (sistemaning nomi - chiziqli kvadrupol ). Uchta maydonni qo’shib chiqishimiz kerak: z = a nuqtadagi zaryad hosil qilgan maydon φ (a) (+q) = q 4πε 0 r ∞ ∑ n=0 P n (cos θ) ( a r ) n = q 4πε 0 r [ 1 + P 1 (cos θ) a r + P 2 (cos θ) a 2 r 2 + · · · ] . z = −a nuqtadagi zaryad hosil qilgan maydon φ ( −a) (+q) = q 4πε 0 r ∞ ∑ n=0 P n (cos θ) ( −a r ) n = q 4πε 0 r [ 1 −P 1 (cos θ) a r +P 2 (cos θ) a 2 r 2 −· · · ] . z = 0 nuqtadagi zaryad hosil qilgan maydon: φ (0) ( −2q) = −q 2πε 0 r . Umumiy maydon: φ = 2q 4πε 0 r P 2 (cos θ) a 2 r 2 + · · · = qa 2 4πε 0 r 3 (3 cos 2 θ − 1) + · · · Uning vektor formasi: φ = q 4πε 0 3(a · r) 2 − a 2 r 2 r 5 . Quyidagi kattaliklarni kiritaylik: D ij = ∑ q(3r i r j − δ ij ), n i = r i r . Kiritilgan kattalik D ij - sistemaning kvadrupol momenti deyiladi, yig’indi hamma zaryadlar bo’yicha, n i esa birlik vektor. Bu holda φ = 1 8πε 0 D ij n i n j r 3 . 32 1.21-mashq. Kuzatish nuqtasi uchun r < a bo‘lsa (ya’ni, koordinat boshidan zaryadgacha masofa kuzatish nuqtasigacha masofadan katta bo‘lsa) potensial uchun quyidagi ifoda to‘g‘ri bo‘lishini ko‘rsating: φ(r) = q 4πε 0 a ∞ ∑ n=0 P n (cos θ) ( r a ) n . Ushbu mashqda olingan natijani (35)-formula bilan bitta formulaga birlashtirish mumkin: φ(r) = q 4πε 0 r > ∞ ∑ n=0 P n (cos θ) ( r < r > ) n , r > > r < . Bu yerda ikkita masofa kiritilgan - r > va r < , ularning biri zaryadgacha masofa, ikkinchisi - kuzatish nuqtasigacha masofa. r > belgi ularning kattasini, r < belgi esa kichigini bildiradi. 1.22-mashq. I.4-rasmning c) qismida ko‘rsatilgan chiziqli oktupol deyiladigan sistema uchun elektr potensialni toping. §3. Kvant mexanikasida impuls momenti Bu paragraf asosiy tekstga kirmaydi, uni 6.1-paragrafdan keyin o‘qish tavsiya etiladi. Impuls momenti quyidagicha ta’riflanadi: L = [rp], bu yerda p = −i¯h∇. Impuls momentining komponentalari: L x = −i¯h ( y ∂ ∂z − z ∂ ∂y ) , L y = −i¯h ( z ∂ ∂x − x ∂ ∂z ) , L z = −i¯h ( x ∂ ∂y − y ∂ ∂x ) . Momentning kvadrati: L 2 = L 2 x + L 2 y + L 2 z . Momentning kvadratini sferik sistemada ifodalaylik. Buning uchun x, y, z va r, θ, φ larni bog‘laydigan formulalarni olish kerak: x = r sin θ cos φ, y = r sin θ sin φ, z = r cos θ, r = √ x 2 + y 2 + z 2 , θ = arccos z r , φ = arctan y x . Shulardan foydalanib ∂/∂x ni hisoblaylik. Birinchidan: ∂ ∂x = ∂r ∂x ∂ ∂r + ∂θ ∂x ∂ ∂θ + ∂φ ∂x ∂ ∂φ . Ikkinchidan, ∂r ∂x = x r = sin θ cos φ, ∂θ ∂x = 1 r cos θ cos φ, ∂φ ∂x = − sin φ r sin θ 33 Demak, ∂ ∂x = sin θ cos φ ∂ ∂r + 1 r cos θ cos φ ∂ ∂θ − sin φ r sin θ ∂ ∂φ . Quyidagilarni ham xuddi shunday yo‘l bilan topish mumkin: ∂ ∂y = sin θ sin φ ∂ ∂r + 1 r cos θ sin φ ∂ ∂θ + cos φ r sin θ ∂ ∂φ ; ∂ ∂z = cos θ ∂ ∂r − 1 r sin θ ∂ ∂θ . Bu formulalar yordamida harakat miqdori momenti operatori L komponentalarining sferik sistemadagi ifodalarini topamiz: L x = i¯ h [ sin φ ∂ ∂θ + ctg θ cos φ ∂ ∂φ ] ; L y = −i¯h [ cos φ ∂ ∂θ − ctg θ sin φ ∂ ∂φ ] . L z = −i¯h ∂ ∂φ . Olingan formulalardan foydalanib impuls momentining kvadrati quyidagi ifodaga tengligini ko‘rsatish qiyin emas: L 2 = L 2 x + L 2 y + L 2 z = −¯h 2 [ 1 sin θ ∂ ∂θ ( sin θ ∂ ∂θ ) + 1 sin 2 θ ∂ 2 ∂φ 2 ] . Laplace operatorining sferik sistemadagi ifodasi (54)-dagi ∆ θ,φ = 1 sin θ ∂ ∂θ ( sin θ ∂ ∂θ ) + 1 sin 2 θ ∂ 2 ∂φ 2 (79) qism Laplace operatorining burchak qismi deyiladi. Demak, L 2 = −¯h 2 ∆ θ,φ . (56)-tenglamani olingan ma’lumotlar asosida L 2 Y (θ, φ) = ¯ h 2 λY (θ, φ) ko‘rinishga keltirish mumkin. Bu esa harakat miqdori momenti operatori kvadrati uchun xususiy qiymatlar masalasidir, bu masala §2.7.-paragrafda yechilgan, uning yechimi (64)- formula orqali ifodalanadi. Demak, L 2 Y (θ, φ) = ¯ h 2 n(n + 1)Y (θ, φ), n = 0, 1, 2, ... 34 §4. Hermite polinomlari §4.1. Hosil qilish fumksiyasi Hermite 11 polinomlarini boshqa hamma klassik polinomlardek bir necha yo’llar bilan kiritish mumkin. Biz yana hosil qiluvchi funksiya metodidan foydalanamiz: g(x, t) = e −t 2 +2xt = ∞ ∑ n=0 H n (x) t n n! . (80) Bu formula - Hermite polinomlari H n (x) ning ta’rifidir. Ta’rifning chap tomonini Taylor qatoriga yoysak, 1 − t 2 + 2xt + 1 2 ( −t 2 + 2xt) 2 + · · · = 1 + 2xt + t 2 2! [4x 2 − 2] + · · · darrov topishimiz mumkinki H 0 (x) = 1, H 1 (x) = 2x, H 2 (x) = 4x 2 − 2, va h.k. (81) (80)-ta’rifdan bevosita ravishda quyidagi xususiy hollarni keltirib chiqarishimiz mumkin: H 2n (0) = ( −1) n (2n)! n! , H 2n+1 (0) = 0, H n ( −x) = (−1) n H n (x). Download 0.76 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling