Matematik fizika metodlari
§1. Torning ko’ndalang tebranishlari
Download 0.76 Mb. Pdf ko'rish
|
MFM
§1.
Torning ko’ndalang tebranishlari Uzunligi l bo’lgan ingichka torning ko’ndalang tebranishlari masalasini ko’rib chiqaylik. Uning bosh va oxirgi nuqtalarini a va b deb berlgilaymiz. Torning muvozanat holatidan siljishini kichik deb qaraymiz, ya’ni, biz kichik tebranishlar masalasini ko’ramiz. Torning x koordinatali nuqtasining t vaqt momentida o’z muvozanat holatidan siljishini u(x, t) deb belgilaymiz. Siljish kichik deganimiz tgα = u x x x+dx T(x) T(x+dx) III.1-rasm: Torning ko’ndalang tebranishiga doir ∂u(x, t)/∂x ham kichik bo’ladi deganimizga tengdir. Bu holda siljish natijasida torning uzunligi o’zgarmaydi deb olishimiz kerak (chunki uning o’zgarishi ikkinchi tartibli kichik son bo’lib chiqadi): l = b ∫ a √ du 2 + dx 2 = = b ∫ a √ 1 + ( ∂u ∂x ) 2 dx ≃ b − a Tor bo’yicha taqsimlangan tashqi kuch zichligini F (x, t) deb belgilaylik, bu kuch har bir nuqtada torga perpendikular yo’nalgan bo’lsin. Torning tarangligini T(x) deb belgilaymiz, albatta T(x) nutadan nuqtaga o’tganda o’z yo’nalishini o’zgartiradi, lekin uning son qiymati T = |T| o’zgarmaydi. Bu tasdiq torning uzunligi o’zgarmasligidan kelib chiqadi - torning uzunligi o’zgarmas ekan uning tarangligi ham o’zgarmaydi. Tor massasi zhichligini ρ(x) deb belgilaymiz, ya’ni ρ(x)dx - torning x va x + dx nuqtalari orasidagi massadir. Torning mana shu kichik dx elementi uchun harakat tenglamasi - Newton tenglamasini tuzamiz: T sin α | x+dx − T sin α| x + F (x, t)dx = ρ(x)dx ∂ 2 u ∂t 2 (1) 51 (Newton qonuni: ta’sir qilayotgan kuch=massa ×tezlanish). Siljishlar kichik bo’lgani uchun sin α = tgα √ 1 + tg 2 α ≃ tgα = ∂u ∂x . Ya’ni, sin α | x+dx − sin α| x ≃ ∂u(t, x + dx) ∂x − ∂u(x, t) ∂x ≃ ∂ 2 u(x, t) ∂x 2 dx. Demak, ρ ∂ 2 u ∂t 2 = T ∂ 2 u(x, t) ∂x 2 + F (2) torning kichik ko’ndalang tebranishlari tenglamasi ekan. Bu tenglamani quyidagicha yozib olamiz: ∂ 2 u(x, t) ∂t 2 = a 2 ∂ 2 u(x, t) ∂x 2 + f (x, t), (3) bu yerda f = F/ρ, a 2 = T /ρ. Uni bizga ma’lum bo’lgan kanonik ko’rinishda ham yozib olishimiz mumkin: u tt − a 2 u xx = f. (4) Ko’pincha bu tenglama bir o’lchamli to’lqin tenglamasi deyiladi. Keltirib chiqarish jarayonida taranglikni o’zgaruvchan deb olsak, (2)-ning o’rniga ρ ∂ 2 u ∂t 2 = ∂ ∂x ( T ∂u ∂x ) + F (5) tenglamani olgan bo’lar edik. §2. Sterjenning bo’ylanma tebranishlari Bizga bir sterjen berilgan bo’lsin. Bir o’lchamli bo’ylanma tebranishlari haqida gapirar ekanmiz, sterjenning har bir kesimi deformatsiyasiz x o’qi bo’yicha o’z muvozanat holatidan siljiydi, deb qaraymiz - (III.2)-rasmga qarang. Tashqi kuch (agar mavjud bo’lsa) x o’qi bo’yicha yo’nalgandir. u(x, t) funksiya (x) nuqtaning t vaqt momentidagi o’z muvozanat holati (x) dan siljish kattaligini ifodalaydi. u(t, x + dx) funksiya esa (x + dx) nuqtaning t vaqt momentidagi o’z muvozanat holati (x + dx) dan siljish kattaligini ifodalaydi. Sterjenning boshlang’ich uzunligi dx bo’lgan bir bo’lagini olamiz - x va x + dx 52 koordinatalar orasidagi. Kichik tebranishlar haqida gap ketayotgani uchun hamma yoyilmalarda dx ning birinchi darajasi bilan cheklanamiz: u(t, x + dx) ≃ u(x, t) + u x (x, t)dx. Bu formuladan ko’rinib turibdiki, sterjenning nisbiy cho’zilishi (sterjen bo’lakchasining t vaqt momentidagi uzunligining t = 0 vaqt momentidagi uzunligiga nisbati) u(t, x + dx) − u(x, t) dx ≃ u x ga teng. Hooke 1 qonuni bo’yicha T = ESu x . Bu yerda E - Young moduli, S - sterjen kesimi. Bu holda taranglik T ning son qiymati x x+dx u(x‚t) u(x+dx‚t) III.2-rasm: Sterjenning kesimlari x ga bog’liq bo’ladi chunki sterjenning uzunligi o’zgaruvchandir. Yana harakat tenglamasini tuzaylik: T (x + dx) − T (x) + F (x, t)Sdx = = ρdxS ∂ 2 u(x,t) ∂t 2 . Bu yerda F (x, t) - sterjen bo’yicha taqsim- langa kuchning xajm zichligi, S - sterjen- ning kesim sirti. Chap tomonni qatorga yoyamiz: T (x + dx) − T (x) = ES (u x (t, x + dx) − u x (x, t)) ≃ ES ∂ 2 u ∂x 2 dx. (6) Olingan tenglama E ∂ 2 u ∂x 2 + F (x, t) = ρ ∂ 2 u ∂t 2 (7) yoki, u tt − a 2 u xx = f, a 2 = E ρ , f = F ρ (8) ko’rinishga ega bo’ladi. Biz yana giperbolik tipdagi tenglamani oldik: (4)- va (8)-tenglamalar faqatgina a 2 ta’rifi bilan farq qiladi. Biz keyin ko’ramizki, a - to’lqinning muhit bo’yicha tarqalish tezligini beradi. Olingan tenglamalar - (4) va (8) - to’lqin tenglamasining bir o’lchamli ko’rinishi. Ikki o’lchamli to’lqin tenglamasi u tt − a 2 (u xx + u yy ) = f. (9) 1 Robert Hooke (1635-1703) - buyuk ingliz olimi. Rus tilida - Роберт Гук. 53 ko’rinishga ega bo’ladi. Bunday tenglamaga, biror ikki o’lchamli sirtning (masalan, membrananing) tebranishlari masalasini ko’rsak, kelar edik. Quyidagi tenglama esa u tt − a 2 (u xx + u yy + u zz ) = f, (10) yoki, u tt − a 2 ∆u = f (11) uch o’lchamli to’lqin tenglamasi deyiladi. §3. Giperbolik tenglamalar uchun chegaraviy va bosh- lang’ich shartlar Masalaning bir qiymatli yechimini topish uchun shu masalaga mos keluvchi boshlang’ich va chegaraviy shartlarni berishimiz kerak. To’lqin tenglamasi vaqt bo’yicha ikkinchi tartibli tenglama bo’lgani uchun noma’lum funksiya u(x, t) va uning vaqt bo’yicha birinchi tartibli hosilasi boshlang’ich vaqt momenti t = 0 berilgan bo’lishi kerak: u(x, 0) = φ(x), u t (x, 0) = ψ(x). Bunday shartlar boshlang’ich shartlar yoki, Caushy 2 shartlari deyiladi. Agar masalada faqat boshlang’ich shartlar berilgan bo’lsa, bunday masala Caushy masalasi deyiladi. Boshlang’ich shartlarning fizik manosiga to’xtalib o‘taylik. Masalan, φ(x) ̸= 0 va ψ(x) = 0 bo’lsin. Bu - tor (sterjen) nuqtalarining boshlang’ich siljishi noldan farqli va boshlang’ich tezligi nolga teng degani (dutor, rubob, gitara va shunga o’xshash asboblarda uchraydigan boshlang’ich shart). φ(x) = 0 va ψ(x) ̸= 0 bo’lgan hol esa tebranishning boshida torning (sterjenning) hamma nuqtalarida muvozanat holatida turibdi, lekin ularga boshlang’ich tezlik berilgan (masalan, bolg’acha bilan urib) degani. Bunday boshlang’ich shartlar pianino, do’mbira va shunga o’xshagan asboblarga mos keladi. Chegaraviy shartlarga o’taylik. Agar tor yoki sterjenning uzunligi chekli yoki yarim chekli bo’lsa, unga chegaraviy shartlar qo’yishimiz kerak. Ular quyidagi turlarga bo’linadi. 1. Uzunligi l bo’lgan tor(sterjen)ning boshi va oxiri mustahkam biriktirilgan (masalan, devorga): u(t, 0) = u(t, l) = 0. 2 Augustin-Louis Cauchy (1789-1957) - fransuz matematigi. Rus tilida - Огюстен-Луи Коши 54 Boshqacha yozsak: u(x, t) | x=0 = u(x, t) | x=l = 0. Umumiy holda chegaraviy nuqtalar berilgan qonun bo’yicha harakat qiladi: u(x, t) | x=0 = µ 1 (t), u(x, t) | x=l = µ 2 (t). Bu yerda µ 1 (t) va µ 2 (t) funksiyalar - berilgan funksiyalar. 2. Sterjenning (torning) x 0 nuqtasiga berilgan ν(t) kuch ta’sir qilayotgan bo’lsin: ∂u ∂x x=x 0 = u x x=x 0 = ν(t) T . Haqiqatan ham, T ∂u ∂x | x=x 0 ≃ T sin α| x=x 0 = ν(t). Agar shu chegaraga hech qanday kuch ta’sir qilmasa, ya’ni shu chegara ozod bo’lsa, ∂u ∂x x=x 0 = u x x=x 0 = 0, deb yozishimiz kerak. 3. Tor(sterjen)ning chegarasida elastik kuch ta’sir qilsin. Chap chegarada: (T u x − ku) x=0 = 0, yoki u x | x=0 = hu | x=0 , h = k/T. O’ng hegarada: ( −T u x − ku) x=l = 0, yoki u x | x=l = −hu| x=l . Ishoralarni quyidagicha tushunish mumkin. Chap chegarada taranglik kuchi manfiy yo’nalishga ega, o’ng chegarada taranglik kuchi musbat yo’nalishga ega. Umumiy holda uchinchi chegaraviy shart u x | x=0 = h(u − θ(t)) ko’rinishda yozilishi kerak, bu yerda θ(t) - berilgan funksiya, u torning shu chegarasining berilgan harakatini ifodalaydi. Masalada ham boshlang‘ich, ham chegaraviy shartlar berilgan bo‘lsa bunday masala aralash masala deyiladi. 3.1-misol. Ikkala uchi mahkamlangan tor berilgan. Tor nuqtalarining boshlangich tezligi nolga teng, boshlang’ich siljish esa φ(x) = αx(x − l) ko’rinishga ega. 55 Yechim. Tenglama: u tt − a 2 u xx = 0. Masalaning shartida tashqi kuch haqida hech narsa deyilmagan, shuning uchun tenglama bir jinsli. Boshlang’ich shartlar: u(x, 0) = φ(x) = αx(x − l), u t (x, 0) = ψ(x) = 0. Chegaraviy shartlar: u(0, t) = u(l, t) = 0. O’zgaruvchilarning o’zgarish sohasi: 0 ≤ x ≤ l, 0 ≤ t < ∞. 3.2-misol. Erkin tushayotgan liftning shipiga l uzunlikdagi og’ir sterjen osib qo’yilgan. Lift uning tezligi v 0 ga erishganda keskin to’xtaydi. Sterjenning tebranishlari masalasi qo’yilsin Yechim. x - o’qini liftning shipidan pastga qarab yo’naltiramiz. g - erkin tushish tezlanishi. Bu holda tenglama: u tt − a 2 u xx = g. Boshlang’ich shartlar: u(x, 0) = φ(x) = 0, u t (x, 0) = ψ(x) = v 0 . Chegaraviy shartlar: u(0, t) = 0, u x (l, t) = 0. O’zgaruvchilarning o’zgarish sohasi: 0 ≤ x ≤ l, 0 ≤ t < ∞. 3.1-mashq. Ideal gaz bilan to’ldirilgan bir uchi ochiq truba o’z o’qi yo’nalishida v tezlik bilan ilgarilanma harakat qilaypti. t = 0 vaqtda truba to’satdan to’xtaydi. Trubaning yopiq uchidan x masofadagi gazning muvozanat vaziyatidan siljishi masalasini qo’ying. 3.2-mashq. Ikki uchi mahkamlangan tor uchun ko’ndalang tebranishlar masalasini qo’ying. Tor qarshiligi tezlikka proportsional bo’lgan muhitda joylashgan. 3.3-mashq. Bir uchi mahkamlangan ikkinchisi o’z tezligiga proportsional bo’lgan kuch ostida bo’lgan bir jinsli elastik sterjenning bo’ylanma tebranishlari masalasini qo’ying. Muhit qarshiligi hisobga olinmasin. 3.4-mashq. Og’ir sterjen o’zining har bir nuqtasi muvozanat holatga keltirilib, siqib qo’yilgan holatda vertikal ravishda bir uchidan osib qo’yilgan. t = 0 vaqtda sterjen siquvchi kuchdan ozod bo’ladi. Sterjenning majburiy tebranishlari masalasini qo’ying. 56 3.5-mashq. t = 0 vaqtdan boshlab elastik sterjenning bir uchi berilgan qonun µ(t) bo‘yicha tebranayapti, ikkinchi uchiga uning o‘qi bo‘yicha yo‘nalgan Φ(t) kuch qo‘yilgan. t = 0 vaqtda sterjenning ko‘ndalang kesimlari o‘z muvozanat holatida qo‘zg‘olmasdan turgan. Sterjenning tebranishlari masalasini qo‘ying. 3.6-mashq. III.2-misoldagi sterjenning quyi uchiga og‘irligi P bo‘lgan yuk osib qo‘yilgan bo‘lsin. Masalaning qo‘yilishi qay darajada o‘zgaradi? §4. Tebranish energiyasi Tebranayotgan tor yoki sterjenning energiyasini topaylik. Boshlang’ich shartlar quyidagicha bo’lsin: u(x, 0) = u t (x, 0) = 0. Torning uzunligi l. To’liq energiya E = K + U , K - kinetik energiya, U potensial energiya. Energiyani tor(sterjen)ning kichik elementi uchun aniqlashdan boshlaymiz. dx uzunlikdagi torning kinetik energiyasi 1 2 dmv 2 = 1 2 ρdx u 2 t ekanligini hisobga olsak, butun torning kinetik energiyasi K = 1 2 l ∫ 0 dxρ u 2 t ga teng bo’ladi. Ta’rif bo’yicha "potensial energiya= − ∫ kuch × siljish elementi" ga teng. dx elementga ta’sir qilayotgan kuch T u xx dx ga teng (T sin α | x+dx −T sin α| x ≃ T u xx dx), dt vaqt ichidagi siljish u t dt ga teng, demak −U = l ∫ 0 t ∫ 0 T u xx dxdtu t = T u t u x l 0 dt − l ∫ 0 T u x u xt dt = = − 1 2 T t ∫ 0 dt d dt l ∫ 0 u 2 x dx = − 1 2 l ∫ 0 T u 2 x (x, t)dx. Shundy qilib to’liq energiya quyidagiga teng: E = 1 2 l ∫ 0 dx ( ρ(x)u 2 t + T 0 u 2 x ) . (12) 57 Energiya uchun ifodani umumlashtirish maqsadida torning ko‘ndalang tebranishlari tenglamasi (5)- va sterjenning bo‘ylanma tebranishlari tenglamasi (7)-larni umumlashtirib quyidagi ko‘rinishda yozib olamiz: ρ(x) ∂ 2 u ∂t 2 − ∂ ∂x ( p(x) ∂u ∂x ) + q(x)u(x, t) = F (x, t). (13) Bu yerda p(x) > 0, q(x) ≥ 0, ρ(x) > 0. Boshlang‘ich va chegaraviy shartlar o‘zgarmasin. Quyidagi kattalik mana shu tenglamaning energiya integrali deyiladi: E = 1 2 l ∫ 0 dx ( ρ(x)u 2 t + p(x)u 2 x + qu 2 ) . (12)-bilan solishtirganda bu ifodada paydo bo‘lgan qo‘shimcha had qu 2 ning ma’nosi (bu had (13)-tenglamadagi qu qo‘shimcha had bilan bog‘liq) ko‘rinib turibdi: bu had potensial energiyaga qo‘shilgan hissa. Energiyadan vaqt bo‘yicha hosila hisoblaymiz: dE dt = l ∫ 0 dx [ρu t u tt + pu x u xt + quu t ] . Ikkinchi hadni bo‘laklab integrallaymiz: l ∫ 0 dxpu x u xt = pu x u t l 0 − l ∫ 0 dxu t ∂ ∂x (pu x ). Natijani energiyaning hosilasiga olib borib qo‘yib (13)-tenglamani hisobga olsak, dE dt = l ∫ 0 dxu t F (x, t) + pu x u t l 0 ni olamiz. Birinchi had tashqi kuch F bajargan ishni ifodalaydi, ikkinchi had boshlang‘ich shartlarni hisobga olganda nolga teng bo‘lib ketadi. Agar tashqi kuch bo‘lmasa dE dt = 0 58 bo‘ladi. Bu - energiyaning saqlanish qonuni. Tashqi kuch mavjud holda dE dt = l ∫ 0 dxu t F (x, t) ga egamiz. §5. Aralash masala yechimining yagonaligi Eng umumiy ko‘rinishdagi giperbolik tenglamaga qaytaylik: ρ(x) ∂ 2 u ∂t 2 − ∂ ∂x ( p(x) ∂u ∂x ) + q(x)u(x, t) = F (x, t). (14) Bu yerda p(x) > 0, q(x) ≥ 0, ρ(x) > 0. Tenglamaga quyidagi boshlang‘ich va chegaraviy shartlar qo‘yilgan bo‘lsin: u(x, 0) = φ(x), u t (x, 0) = ψ(x), u(0, t) = µ 1 (t), u(l, t) = µ 2 (t). (15) Faraz qilaylik, masalaning yechimi ikkita bo‘lsin: u 1 (x, t) va u 2 (x, t). Bu yechimlarning farqini v(x, t) = u 1 (x, t) − u 2 (x, t) deb belgilaymiz. (14)-tenglama bilan bog‘liq bo‘lgan aralash masalalar yechimlarining yagonaligini isbot qilish v(x, t) = 0 ekanligining isbotiga tengdir. Noma’lum v(x, t) funksiya uchun masala quyidagicha qo‘yilgan: ρ(x) ∂ 2 v ∂t 2 − ∂ ∂x ( p(x) ∂v ∂x ) + q(x)v(x, t) = 0, v(x, 0) = 0, v t (x, 0) = 0, v(0, t) = 0, v(l, t) = 0. (16) Bu tenglama uchun energiya integralini yozib olamiz: E = 1 2 l ∫ 0 dx ( ρ(x)v 2 t + p(x)v 2 x + qv 2 ) . Bu ifodadan vaqt bo‘yicha hosilani hisoblaymiz. (16)-tenglamada tashqi kuchning yo‘qligi va boshlang‘ich hamda chegaraviy shartlarning birjisnliligi dE dt = 0, ya’ni, E(t) = const, 59 ga olib keladi (avvalgi paragrafning oxiridagi hisob bilan solishtiring). Demak, E(t) = E(0) ekan. (16)-dagi boshlang‘ich shartlarni hisobga olsak E(t) = E(0) = 1 2 l ∫ 0 dx ( ρ(x)v 2 t + p(x)v 2 x + qv 2 ) t=0 = 0 ekanligiga kelamiz. Ammo energiya integralidagi har bir had - musbat had, musbat hadlarning yig‘indisi nolga teng bo‘lishi uchun ularning har biri nolga teng bo‘lishi kerak. Buning uchun esa v(x, t) = 0 bo‘lishi kerak. Demak, (14)-tenglamaning (15)-shartlar bilan aniqlanuvchi yechimi yagonadir. 60 IV BOB. PARABOLIK TENGLAMALARGA OLIB KELADIGAN JARAYONLAR Molekulalar orasidagi to’qnashuv jarayonlari parabolik tenglamalar tilida ifodalanadi. Buni quyidagi ikkita misolda ko’raylik. Download 0.76 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling