Matematik modellashtirishning

Matematik modellashtirishni elektron jadvalidagi grafik usullari.
Reja:

1. 
   Matematik model tushunchasi
   
2. 
   Statsionar va nostatsionar modellar
   
3. 
   Parametrlari to`plangan modellar va parametrlari tarqoq modellar
   
4. 
   Masalalarni ehmda yechish bosqichlari
   

Qadim zamonlardan beri inson o`z imkoniyatlarini kengaytirishga xarakat qilib, turli mehnat qurollarini yaratib kelgan. Masalan, uzoqni ko`rolmaslikni mikroskop, teleskop, radiolokator kabi buyumlarni yaratish bilan qoplagan bo`lsa, bir-biriga ma`lumotlar uzatishdagi cheklangan imkoniyatlarini telefon, radio va televideniya xisobiga kengaytirmoqda. Elektron hisoblash mashinalarining yaratilishi va ularning keskin rivojlanib borishi inson ongining imkoniyatlarini to`ldiribgina qolmay, uning turli-tuman ma`lumotlarni tahlil qilish va o`zining ish faoliyatida uchraydigan masalalar yechimini topish tezligini ham jadal sur`atda o`stiradi. Shunday qilib, fan va texnikaning rivojlanishi va o`ta murakkab jarayonlarning hisob ishlarini sifatli va tez bajarilishini talab etayotgan bir paytda,- yuqori texnologiyali elektron hisoblash mashinalarining ishlab chiqilishi tabiiy bir holdir. XXI asr - kompyuterlashtirish asrida insoniyat faoliyatining barcha jabhalariga kompyuterlar jadal sur`atda kirib bormoqda. Zamonaviy kompyuterlarning ko`payib borishi esa tabiiy ravishda undan foydalanuvchilarning safini ortib borishiga turtki bo`ladi. Odatda kompyuterdan foydalanuvchilar sinfi juda ham xilma-xildir. Lekin, umumiy qilib ularni kompyuterlardan o`z ishlarini bajarishda tayyor vosita sifatida foydalanuvchi-operatorlar sinfi va ular uchun zarur bo`lgan dasturiy ta`minotlarni yaratuvchi dasturchilar sinfiga ajratish mumkin. Dasturchilar sinfini esa o`z navbatida shartli ravishda sistemali va amaliy dasturchilar guruhlariga ajratamiz. Mazkur «Programmalash asoslari» fanidan yozilgan ma`ruzalar matni amaliy dasturchilar guruhiga tegishli mutaxassislarni, institutning

«Informatika va axborotlar texnologiyasi» kafedrasida «Informatika va AT» yo`nalishi bo`yicha ta`lim olayotgan bakalavriat va magistratura talabalari, dastur tuzishni mustaqil o`rganmoqchi bo`lgan o`quvchilar ommasiga mo`ljallangan.

MATEMATIK MODEL TUSHUNCHASI

Elektron hisoblash mashinalari uchun dastur yozishni o`rganishdan avval nimalarni bilish kerakligini ko`rib chiqaylik. Istalgan xayotiy, matematik yoki fizik va xokazo masala shartlarini ifoda qilish dastlabki ma`lumotlar va fikrlarni tasvirlashdan boshlanadi va ular qat`iy ta`riflangan matematik yoki fizik va xokazo
tushunchalar tilida bayon qilinadi. So`ngra masalani Yechishning maqsadi, ya`ni masalani Yechish natijasida ayni nimani yoki nimalarni aniqlash zarurligi ko`rsatiladi. Masalani o`rganish uning matematik modelini tuzishdan boshlanadi, ya`ni uning o`ziga xos asosiy xususiyatlari ajratiladi va ular o`rtasidagi matematik munosabat o`rnatiladi. Boshqacha qilib aytganda, dastlab o`rganilayotgan fizik odisaning mohiyati, belgilari, ishlatiladigan ko`rsatkichlar so`zlar yordamida atafsil
ifoda etiladi, so`ngra extiyojga qarab kerakli matematik tenglamalar keltirilib chiqariladi. Bu tenglamalar o`rganilayotgan fizik jarayon yoki xodisalarning matematik modeli deb ataladi. Matematik modelni haqiqiy ob`ektga moslik darajasi amaliyotda tajriba orkali tekshiriladi. Odatda, matematik model qaralayotgan ob`ektning hususiyatlarini aynan, to`la o`zida mujassam qilmaydi. U har xil faraz va cheklanishlar asosida tuzilgani uchun taqribiylik xarakteriga ega, tabiiyki uning asosida olinayotgan natijalar xam taqribiy bo`ladi. SHuning uchun, tajriba qilib ko`rish orqali yaratilgan modelni baholash va lozim bo`lgan holda uni aniqlashtirish imkoniyati yaratiladi. Matematik modelning aniqligi, uning korrekt qo`yilganligi, olinadigan natijalarning ishonchlilik va turg`unlik darajasini baxolash masalasi modellashtirishning asosiy masalalaridan biridir. Matematik modellarni shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish mumkin.

STATSIONAR VA NOSTATSIONAR MODELLAR

Bu modellarda qaralayotgan jarayon vaqt bo`yicha turg`unlashgan deb qaraladi, ya`ni matematik modelni ifodalovchi tenglamalarda vaqtni ifodalovchi ko`rsatkichi
qatnashmaydi. Modelda qatnashuvchi ko`rsatkichlar, parametrlarning bir qismi yoki barchasi faqat fazoviy o`lchovlarga bog`liq bo`ladi. Bunday modellarga misol qilib inshoot devoridan o`tuvchi stasionar issiqlik oqimi tenglamasi, qurilish to`sinlarining stasionar egilishi va buralishi tenglamalarini keltirish mumkin. Stasionar modellar algebraik tenglamalar, oddiy differensial tenglamalar yoki ularning sistemasi kabi ifodalanadi. Bu modellarda jarayon ko`rsatkichlari vaqtga bog`liq deb qaraladi. Umumiy holda esa, bu ko`rsatkichlar fazoviy o`lchovlarga xam bog`liq bo`lishi mumkin. Bunday modellarga qurilish inshootlarida nostasionar issiqlik oqimi tenglamalari, tebranish jarayonlarining tenglamalari, diffuziya tenglamalarini misol qilib ko`rsatish mumkin. Nostasionar jarayon o`zi va xosilalari vaqtga bog`liq funksiya qatnashgan differensial tenglama yoki shunday tenglamalar sistemasi, hususiy xosilali differensial tenglamalar yordamida yoziladi.

PARAMETRLARI TO`PLANGAN MODELLAR VA

PARAMETRLARI TARQOQ MODELLAR
Bunday modellarda jarayon ko`rsatkichlari fazoviy o`lchovlar bo`yicha o`rnatiladi. Natijada model ko`rsatkichlari faqat vaqtga bog`liq bo`ladi. Bu jihatdan 5parametrlari to`plangan modellar fazoviy o`lchovga bog`liq bo`lmagan nostasionar modellarga o`xshashdir. Modellar chiziqli va chiziqli bo`lmagan algebraik, chiziqsiz tenglamalar, vaqt buyicha xosilalar qatnashuvchi oddiy differensial tenglamalar yoki shunday tenglamalar sistemasi kabi tenglamalar bilan ifodalanadi. Bunday modellarda umuman olganda qaralayotgan jarayon ko`rsatkichlari xam vaqtga, xam fazoviy o`lchovlarga bog`liq bo`ladi. Modellar asosan xususiy xosilali differensial tenglamalar yordamida ifodalanadi. Hususiy holda, modellar vaqtga bog`liq bo`lsa, ular stasionar modellar bilan bir xil bo`ladi. Lekin, parametrlari tarqoq modellarning mazkur guruhga kiritilishida ularda qatnashuvchi ko`rsatkichlarning fazoviy o`lchovlarga bog`liqligi belgilovchi omil bo`lgan bo`lsa, stasionar modellarning alohida guruhga birlashtirilishida asosiy omil - ulardagi ko`rsatkichlarining vaqtga bog`liq emasligidir. Yuqorida keltirilgan tavsif ma`lum darajada shartlidir. Matematik modellarning boshqa ko`rinishdagi tavsiflari xam berilishi mumkin. Masalan, ularni chiziqli va chiziqli bo`lmagan, bir o`lchamli va ko`p o`lchamli kabi guruhlarga ajratish mumkin. SHuni ta`kidlash lozimki, xar doim ham qo`yilgan masalaning matematik modelini
yaratib bo`lavermaydi.

MASALALARNI EHMDA YECHISH BOSQICHLARI

Matematik model xar xil vositalar yordamida berilishi mumkin. Bu vositalar fizik qonuniyatlar hamda funksional analiz elementlarini ishlatib differensial va integral tenglamalar tuzishdan to hisoblash algoritmi va EXM dasturlarini yozishgacha bo`lgan bosqichlarni o`z ichiga oladi. Har xil bosqich yakuniy natijasiga ko`ra o`ziga xos ta`sir ko`rsatadi va ulardagi yo`l qo`yiladigan xatoliklar oldingi bosqichlardagi xatoliklar bilan ham belgilanadi. Ob`ektning matematik modelini tuzish, uni EHM da bajariladigan hisoblashlar asosida tahlil qilish - hisoblash tajribasi deyiladi. Hisoblash tajribasining umumiy sxemasi quyidagi bosqichlar orqali amalga oshiriladi:
1. Masalaning qo`yilishi va tahlil.
2. Masalaning matematik modelini yaratish.
3. Hisoblash algoritmini qurish.
4. Dasturiy ta`minot yaratish va uni EHM ga tatbiq etish.
5. EHM da olingan natijalarni tahlil qilish.
Birinchi bosqichda masalaning aniq qo`yilishi, berilgan va izlanuvchi miqdorlar, ob`ektning matematik modelini tuzish uchun ishlatish lozim bo`lgan boshqa hususiyatlari tasvirlanadi. Ikkinchi bosqichda fizik, mexanik, kimyoviy va boshqa qonuniyatlar asosida matematik modelь tuziladi. U asosan algebraik, differensial, integral, integro- 6differensial va boshka turdagi tenglamalardan iborat bo`ladi. Ularni tuzishda o`rganilayotgan jarayonga ta`sir ko`rsatuvchi omillarning barchasini bir vaqtning o`zida hisobga olib bo`lmaydi, chunki, matematik modelь juda murakkablashib ketadi. SHuning uchun, modelь tuzishda qaralayotgan jarayonga eng kuchli ta`sir etuvchi asosiy omillargina hisobga olinadi. Masalaning matematik modeli yaratilgandan so`ng, uni Yechish usuli izlana boshlanadi, ya`ni, mos tenglamalar echilishi va kerakli ko`rsatkichlar aniqlanishi lozim. Ayrim hollarda masalaning qo`yilishidan keyin to`g`ridan-to`g`ri, masalani Yechish usuliga ham o`tish kerak bo`ladi. Bunday masalalar oshkor ko`rinishdagi matematik model bilan ifodalanmasligi mumkin. Bu bosqich masalalarni EXMda
Yechishning uchinchi bosqichini tashkil qiladi. Navbatdagi bosqichda, ya`ni, to`rtinchi bosqichda, masalani EHM dan foydalanib Yechish uchun uning Yechish algoritmi ishlab chiqiladi, hamda shu algoritm asosida biror-bir zamonaviy algoritmik tilda EXM da ishlatish uchun dastur tuziladi. Dastur ma`lum talablar asosida tuziladi. Masalan, u umumiylik xususiyatiga ega bo`lishi kerak, ya`ni, matematik modelda ifodalangan masala parametrlarining etarlicha katta sohada o`zgaruvchi qiymatlarida dastur ishonchli natija berishi kerak. U bir necha mustaqil qismlar (proseduralar) dan iborat bo`lishi mumkin. Nihoyat masalani Yechishning yakunlovchi beshinchi bosqichida yaratilgan dastur EXMga kiritiladi va sozlanadi xamda olingan natijalar chuqur taqlil qilinib, baxolanadi. Natijalarni tahlil kilish, zarur bo`lgan xollarda algoritmni, Yechish usulini va modelni aniqlashtirishga yordam beradi, xattoki masalani noto`g`ri qo`yilganligini xam baxolab berishi mumkin. SHunday qilib, biz masalalarni EXM lar yordamida Yechish bosqichlari bilan tanishib chikdik. SHuni ta`kidlash lozimki, xar doim xam bu bosqichlar bir-biridan yaqqol ajralgan xolda bo`lmasdan, bir-biriga ko`shilib ketgan bo`lishi xam mumkin.