Materialshunoslik indd

Texnologik xossalari. Metall va qotishmalarning texnologik 
xossalariga ularning texnologik ishlanuvchanligi bilan bog‘liq xos-
salar: kirishuvchanlik, quyu luv chanlik, suyuq holatda oquvchanlik, 
bolg‘alanuvchanlik, payvandlanuvchanlik va kesib ishlanuvchan-
lik va boshqa xossalar kiradi. Bu xossalar haqida alohida to‘xtalib 
o‘tamiz.
Qolipning o‘lchamlari va shu qolipda quyish yo‘li bilan hosil 
qilingan quy maning o‘lchamlari orasidagi farq kirishuvchanlik deyi­
ladi. Kirishuvchanlik foizlarda ifodalanadi. Qotishmalarning kiri-
shuvchanligi bir­biridan farq qiladi va ma’lum kattalikka ega bola-
di. Cho‘yanlar uchun kirishuvchanlik 1,5–1,75% ni tashkil etsa, bu 
kattalik po‘latlar uchun 1,4–2,2%, kulrang cho‘yan 0,5–1,25 %, mis 
qotishmalari 0,8–1,6%, aluminiy qotishmalari 0,3–1,2% va magniy 
qotishlari 0,3–1,2% ni tashkil etadi. Po‘latlarda quyluvchanlik nis-
batan yomonroq bo‘ladi.
Suyuq holatda oquvchanlik quymakorlik qotishmalarining muhim 
texnologik xossalaridan biri hisoblanadi. Metall va qotishmalarning 
suyuq holatda qolipni to‘ldirish xossasiga suyuq oquvchanlik deyila-
di. Metall va qotishmalarning suyuq holatda oquvchanligi qanchalik 
yuqori bo‘lsa, u suyuqlantirilganda qolipning tor va murakkab joyla-
rini shunchalik yaxshi to‘ldiradi. 

---

43
Metall va qotishmalarni bolg‘alash, shtamplash, prokatlash va bo-
sim ta’sirida ishlash natijasida o‘z shaklini yemirilmasdan o‘zgartirish 
xossasiga bolg‘ala nuvchanlik deyiladi. Metall va qotishmalarni bo-
sim ta’sirida ishlash vaqtida u qan chalik yuqori darajada deformatsi-
yalanib hamda bu deformatsiya uchun zarur kuch qanchalik kichik 
bo‘lsa, uning bolg‘alanuvchanligi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Metall va qotishmalarni payvandlash vaqtida mustahkam va zich 
birikma hosil qilish xossasiga payvandlanuvchanlik deyiladi. Payvand 
chokni mexanik xossalari yuqori, strukturasi bir jinsli hamda mayda 
donali, g‘ovak va boshqa nuqsonlardan holi bo‘lsa, payvandlanuv­
chanlik xossasi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Vaqt birligi ichida eng ko‘p yo‘nib tushirilgan qirindi miqdori bi-
lan baholanadigan kattalik miqdoriga kesib ishlanuvchanlik deyiladi. 
Metall va qotishmalarni texnologik xossalarini aniqlash uchun turli­
cha sinovlar o‘tkaziladi. Bu sinovlar murakkab emas va ular standart­
lashtirilgan.Standartlashtirilgan sinovlar jumlasiga eguluvchanlikga 
sinash, sovuq holatda cho‘kuvchanlikka sinash, botiluvchanlikka 
sinash va boshqalar kiradi.