Matn haqida tushuncha va uning hususiyatlari

Mavzu: Tanqidiy fikrlash texnoogiyasi vositasida boishlang’ich sinf o’quvchilarida matn bilan ishlash ko’nikmasini shaklllantirish
1-Bob. Matn haqida tushuncha. Matnning hususiyatlari. Matnning tuzulishi va maqsadi. Matnning tuzulishi va maqsadiga ko’ra turlari.

1. 
   Matn haqida tushuncha va uning hususiyatlari.
   
2. 
   Matnning maqsadi va tuzulishi.
   
3. 
   Matnning maqsadi va tuzulishiga ko’ra turlari.
   

2-Bob. Tanqid. Fikr nima?. Texnologiya. Tanqidiy fikrlash texnologiyasi. O’quvchilarda tanqidiy fikrlash texnologiyasini rivojlantirish.
2.1. Tanqid. Fikr. Texnologiya.
2.2 Tanqidiy fikrlash texnologiyasi.
2.3. O’quvchilarda tanqidiy fikrlash texnologiyasini rivojlantirish.
3-Bob. Mavzu yuzasidan olib borilgan tajriba sinov ishlarining mazmuni va natijalari.
3.1. Olib borilayotgan tajriba sinov ishlarining mazmuni.
3.2. Tajriba sinov ishlarining natijalari
Umumiy xulosalar.

1. 
   Matn nima? U matn sifatida tanilgan izohlashga va muallifning fikrlarinin yetkazishga imkon beradigan izchil va tartibli iboralar va so’zlar to’plami. Matn so’zi lotin tilidan kelib chiqqan bo’lib to’qima degan ma’noni anglatadi.
   

Matnlarni adabiy mualliflar, olimlar yoki jurnalistlar yaratani deb tez-tez o’ylashsa ham haqiqat shundaki o’qish va yozishni biladigan har qanday kishi matn yozishi mumkin. Tezkor habar, you tube, elektron pochtaning asosiy qismi bazi hususiyatlarga javob beradigan bo’lsa, matndan iborat.
Matnning xususiyatlari. Matn uzunligi bir necha harf boshiga qadar o’zgarishi mumkin, ammo, matn habari uzatish funksiyasida samarali bo’lishi uchun u ikkita xususiyatga javob berishi kerak.

1. 
   Izchillik
   
2. 
   Birdamlik
   

-Uyg’unlik: Matndagi g’oyalar orasidagi mantiqiy munosabatlar o’rnatadi. Ularni bir birini to’ldiradi.
-Hamjihatlik: Matnning turli qismlari, Paragraflar, jumlalar tarkibida uyg’un aloqani o’rnatadi, ularni bir-birini to’ldiradi.
-Leksikadan foydalanish: Texnik nutqiy qo’pol madaniyatli bo’lishi mumkin.
-Kontekst: bu matnni o’rab turgan hamma narsa, bu aloqa harakati sodir bo’ladigan vaziyat joy va vaqt, habareni aniqroq tushunishga yordam beradi.
1.2. Matnning tuzulishi.
Matn kirish, isahlab chiqish va xulosadan iborat tuzilishga ega.
Kirish bu muhokama qilinadigan mavzu va uning eng dolzarb jihatlari namoyish etiladigan matn qismidir. Bu rivojlanishda topiladigan narsalarga ishora.
Rivojlanish: Matnning asosiy qismi. Bu yerda kirish qismida ko’rsatilgan mavzuga oid ma’lumotlar aniq va tartibli va izchil ravishda taqdim etilgan.
Natija: Taqdim etilgan ma’lumotlarning sintezi va baxolanishi. Mavzuning asosiy g’oyalari. Yakunlovchi sifatida takidlangan.
Matnning maqsadi-qabul qiluvchiga tushunarli bo’lishi uchun romantic, tasvirlovchi, ilmiy, ma’lumotli bo’lsin, aniq va aniq habarni yetkazsin.
1.3 Matnlar har qanday ma’lumotni yozib olishga imkon beradigan yozma hujjatlardir. Biroq uning mazmunini to’liq talqin qilish uchun: har bir matnning har xil turga javob berishi aniq bo’lishi kerak, demak o’ziga hos maqsadlar va tarkibiy qismlarga ega bo’ladi.
Shunga qaramay, har xil turdagi matnlar sof holda kamdan kam uchraydi deb tushunish kerak.
Matnning har bir turi o’z maqsadlariga erishish uchun boshqasining elementlaridan foydalanishi mumkin. Masalan, rivoyat matnida tavsif elementlari bo’lishi mumkin. Keeling matnni necha turi borligini va ularning umumiy xususiyatlari qanday ekanligini ko’rib chiqamiz.
-Badiiy matnlar
-Hikoya matni
-Lirik matn.
-Dramatik matn.
-Adabiy bo’lmagan matnlar.
-Tasviriy matn.
-Izohli matn.
-Argumentativ matn.
-Axborot matni.
-Ilmiy matn
-Texnik matn.
-Reklama matni.
-Huquqiy matn.
-Normativ matn.
-Ma’muriy matn.
-Epistalyar matn, maktub yoki xat.
-Raqamli matn.
-Unimodal raqamli matnlar.
-Multimodal raqamli matnlar.
-Intertevstlar.
Badiiy matnlar.
Badiiy matnlar – bu estetik maqsadlarga ishlab chiqariladigan matnlar. Konnotativ til orqali, ya’ni metafora tilidan foidalanib, chuqur haqiqatlarning ramzlari yoki allegariyalari vazifasini bajaradigan voqealar, g’oyalar, his-tuyg’ular va dialoglar fosh eiladi va ularni har doim to’g’ridan to’g’ri til orqali tushuntirib bo’lmaydi.
O’zining estetik mohiyati tufayli nutq shakli haqida g’amho’rlik qilish badiy matnlarda muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun eng hilma xil adabiy shaxslar ko’pincha qo’llaniladi. Metafora, taqlid, giperbola, paradoks, omonotopiya va boshqalar.
Badiiy matnlar quyidagicha tavsiflanadi:
Hikoya matni.
Bu har qanday fantastic hikoyalar yoki ramziy hikoyalarga tegishli. Ushbu turdagi matnda tavsiflash, dialoglar va boshqalar kabi adabiy matnlardan birgalikda foydalanish mumkin.
Uning tuzulishi odatda boshlanishi, rivojlanishi, o’rtasi, va oxiri javob beradi. Badiiy matnlarning eng keng tarqalgan janrlari orasida biz quyidagilarga egamiz:
Roman.
Hikoya.
Afsona.
Anekdod.
Alif.
Ertak.
Lirik matn.
Lirik matnlar bu ilhom va jo’shqinlik bilan yuklangan she’riy tilni ishlatishdan kelib chiqadigan his tuyg’ular va g’oyalarni ifoda etadigan matnlar, shuning uchun she’r uning asosiy ifodasidir. Qasddan subektivlik uning xarakterli hususiyatlaridan biridir.
Lirik matnlar ichida ko’p turli xil adabiy janrlar mavjud. Ular orasida biz quyidagilarni nomlashimiz mumkin:
Madhiya
Qo’shiq
Elegiya
Eklog
Ode
Sonnet
Epigramma
Kaliogramma
Madrigal
Tilni buzish
Topishmoqlar
Akrostika
Nasriy she’r
Dramatik matn.
Draatik matnlar dialoglar yoki harakatlar orqali manzarani aks ettirish uchun mo’ljallangan, ya’ni dramatic matnlar teatrda yaratilgan matnlardir. Ular odatda aktlar va ahr xil akt sahnalarga bo’linadi.
Adabiy bo’lmagan matnlar.
Adabiy bo’lmagan matnlar bu – ma’lumotlarning uzatilishi yoki kelgan habarlarni denotative til orqali ya’ni aniq, to’g’ridan-to’g’ri va pragmatic til orqali yetkazishdir. Uning ayrim turlari:
Tasviriy matn.
BU ma’lum bir ob’ektni shaxs, hayvon, landshaft , joy, vaziyat yoki narsadan qat’i nazar batafsil tavsiflashga mo’ljallangan matnlar to’plamiga isshorea qiladi.
Izohli matn.
Ular ma’lumotni, g’oyalarni va tushunchalarni o’quvchiga aniq yoki umumiy ixtisoslashgan nuqtai nazardan taqdim intiladigan matnlardir. Misol tariqasida biz ensiklopediyadagi turli xil yozuvlarni moniylashimiz mumkin.
Izohli matnni kamida ikkita turi mavjud:
-Axborot.
-Ixtisoslashgan.
Argumentativ matn.
Argumentativ matnlar deganda fikrlar, nazariyalar va tushunchalarni ayrim predmetlarning joylashuvi bo’yicha fikrlar va turli xil fikrlarni bayon etish maqsadida muhokama qiladiganlar tushuniladi. Unda tushuntirish matni elementlari mavjud. Chunki baxslashishdan oldin u o’quvchiga muhokama qilinadigan mavzu bo’yicha ma’lumotlarni taqdim etish kerak.
Baxsli matnga misol sifatida fikr maqollari, adabiy insholar, akademik inc=sholar keltirilgan nazariy falsafiy diskussiyalarni argumentli matnlar deb ham hisoblash mumkin.
Axborot matni.
Ular muayyan voealar yoki har qanday dolzarb masalalar to’g’risida muhim ma’lumotlarni taqdim etishga mo’ljallangan narsalardir.
Matnning bu turi jurnalistikada uamuhim o’rin tutadi va voqea yangiliklardan tortib, o’quvchini yangilab turishga yordam beradigan chuqur hisobotlar qadar bo’lishi mumkin.
Ilmiy matn.
Ilmiy matnlar bu nazariyalar va tushunchalar ishlab chiqilgan va qo’shimcha ravishda har xil ilmiy tadqiqotlar bo’yicha qat’iy tuzulish orqali erishilgan yutuqlardir. Ular faqat ilmiy yangiliklardan ajralib turadigan ixtisoslashgan texnik tillardan foydalanishga moyildirlar. Ular eksperimental natijalarni taqdim etish va gipotizalarni shakllantirish kabi aniq elementlarni kiritishdan tashqari, tavsiflovchi argumentative yoki tushuntirish matni elemetlarini birlashtirish mumkin.
Tehnik matn.
Bu aniq va aniq matn bo’lib, uning maqsadi ilmiy bilimlarni qo’llash uchun metadologiya va jarayonlar to’g’risida ma’lumot berish, shuningdek ish qurollarini osonlantirishdir.
Masalan: Kategoriyaslar, qwo’llanmalar, ko’rsatmalar va boshqalar.
Reklama matni.
Reklama matnlari istemolchini ma’lum bir Tovar yoki hizmatlarni sotib olishga ishtirok etishi uchun mo’ljallangan qisqa matnlar. Ularning uzunligi odatda gapdan ko’p emas.
Huquqiy matn.
Bu qonunlar, sud qarorlari, sotib olish, sotish hujjatlari, ishonchnomalar ta’sis shartnomalari va boshqalar kabi huquqiy va sud qo’llanmalariga tegishli.
Normativ matn.
Bu ma’lum bir muassasa ichidagi aloqalarni rasmiylashtirishga mo’ljallangan barcha ishchilar koinotiga taalluqlidir. Unga o’z ishchilari va ular vakili bo’lgan shaxslar, shuningdek ushbu muassasadan foydalanadigan odamlar (mijozlar talabalar va boshqalar) kiradi.
Masalan: so’rovlar, memorandumlar, menejmet hisobotlari, yig’ilish protokoli va protokollari, sertifikatlar va boshqalar.
Epistolyar matn. Maktub yoki xat.
Epistolyar matn odamlar o’rtasida o’rnatiladigan hatlar yoki habarlarga ma’lum maktubning maqsadi, biron sababga ko’ra to’g’ridan to’g’ri ya’ni ovoz bilan aloqa qila lmaydigan ikki yoki undan ortiq odamlar o’rtasida aloqa o’rnatishdir.
Xatlar tarkibni rivojlantiradi va bayon ko’rgazma elementlarini o’ziga jalb qiladi.
Maktub yoki xat ham estetik maqsadga erishishi mumkin, shuning uchun epistolyar roman mavjud.
Masalan: Xavfli do’stlik. (Choderlos De laktos) Ba’zi bir individual xatlar o’z o’zidan san’at asarini tashkil etadi. Masalan: Oskar Uayldning “De Propundis” maktubi.
Raqamli matnlar.
Raqamli matnlarni alohida takidlash kerak. Chunki ular ishlab chiqarish usullari ommaviy axborot vositalari va targ’ib qilinadigan o’qish usullari tufayli turli darajadagi murakkablikni o’z ichiga oladi. Ya’ni raqamli matnlar turli xil kodlardan foydalanadi lekin bir xil til tizmalarini saqlaydi.
Shunday qilib biz raqamli matnlar orqali internetdan ishlatiladigan barcha turdagi matnlarni tushunamiz va ular adabiy va adabiy bo’lmagan maqsadlarga egabo’lishi mumkin. (Odatiy matnlar kabi). Lekin ular bundan ham ko’p.
Raqamli matnlar to’g’idan to’g’ri ma’lumotni taqdim etish yoki shgaxslar aro aloqani osonlashtirish bilan cheklanib qolmasdan qidiruv tizimlarida indeksatsiya havolalar, dasturlash tillari va hokazolar kabi funksiyalarni bajaradi.
Raqamli matnlarning har xil turlari mavjud. Ular orasida quyidagilarni aytib o’tishimiz mumkin.
Unimodal raqamli matnlar.
Ular uchun ma’lum protsessorda yozilgan yoki raqamlangan va kengaytmaning qisqartmasi tomonidan tan olinganlar.
Aslida bu matnlar faqat raqamli vositalarida bosilgandan farq qiladi uning mazmuni va ishlatilishi odatdagi bosma matn kabi o’ylangan va raqamlangan bo’lishiga qaramay shu tarzda o’qiladi(diaxronik o’qish) Aslida ularni internetdan o’qish kerak emas garchi ularni internetdan toppish mumkin va u yerdan yuklab olish mumkin.
Multimodal raqamli matnlar.
Multimodal raqamli matnlar bu online musiqalar va yoki multimodal muharrirlardan foydalanadigan matnlar (Ya’ni ular turli funksiyalarni birlashtirgan) Ular ikki turga bo’linishi mumkin:
Multimedia
Gipermatn
Multimedia.
Ular tasvir, video va audio kabi bir nechta funksiyalarga ega bo’lgan turli xil matnlarni qamrab oladi, ushbu turga raqamli tadqiqotlar, kibermatnlar, kiber adabiyotlar va boshqalar kiradi.
Gipermatn.
Gipermatnlar bu web va uning imkoniyatlari uchun maxsus ishlab chiqilgan raqamli matnlar.
Intertikstlar.
Intertikstlar bu shaxslararo muloqotni va tarkib va ma’lumotlar almashinuvini osonlashtiradigan narsadir. Bu o’quvchining ham tarkib yaratuvchisi ekanligini anglatadi. Raqamli dunyo sohasida intertikstlarni web avlodiga qarab guruhlash mumkin.