Matn tilshunosligi Oraliq nazorat Dunyo tilshunosligida matnga munosabat

2. O'zbek tilshunosligida matn tilshunosligining o'rganilishi va yo'nalishi
“Matnshunoslik” o‘zida ikki tushunchani aks etadi. Shulardan muayyan matnning tanqidiy tekstlarini yaratish mazmunini ifodalasa, ikkinchisida matn lingvistik tadqiqot ob’yekti sifatida qaralib bir fikriy butunlikni ifoda etuvchi gaplar sintaktik butunliklar yig‘indisini nazarda tutadi. “Matn” atamasiga quyidagicha ta`rif berilgan: 1. « Yonma-yon harflar, yozuv orqali aks ettirilgan nutq, umuman, nutq parchasi; tekst ».
Matn nutqning yirik ko‘rinishi bo‘lib, vazifasi jihatdan tugal nutqiy butunlik sanaladi. Matnning murakkabligi va hajmi, kommunikativ vazifasi, muayyan janr talablariga mosligi va matn qismlarining xarakteri singari masalalar keyingi 20-30 yildan buyon o‘zbek tilshunoslari diqqat e’tiborida bo‘lib kelmoqda. O‘z vaqtida akademik A.N.Kononov murakkab fikrni ifodalashda yakka gapning o‘zi kifoya qilmaydi, uni boshqa gaplar qurshovida tekshirish lozim, degan fikrni olg‘a surgan edi.
Ma’lumki matnni muayyan belgi- xususiyatlarga ega bo‘lgan statik ob’yekt sifatida tadqiq etish uni boshqa aspektlarda o‘rganishda aslo mone’lik qilmaydi. Matnning lisoniy tabiati, uning tuzilishi, asosiy kategoriyalari o‘zbek tilshunosligi fani uchun qanchalik muhim ahamiyatga ega bo‘lsa ; matn generatsiyasi, matnning yaratilish jarayoni kabi masalalar ham bu fan uchun shunchalik muhim ahamiyat kasb etadi. Bizning bu fikrimiz birinchi navbatda badiiy matnlarga tegishlidir. Nutq generatsiyasi nuqtai nazaridan matn sintatik hodisa emas, balki dinamik hodisa hisoblanadi. Matnning qo‘lyozma varianti ustida ishlash yoki asarni qayta nashrga tayyorlash jarayonida yozuvchi tomonidan butun matnga yoki uning muayyan qismlariga ma’lum o‘zgarishlar kiritiladi. Bunday o‘zgarishlar natijasida butun matnga yoki uning bir qismiga xos qo‘shimcha nusxalari, variantlari yuzaga keladi. Matnning qo‘shimcha nusxasi yoki varianti deganda, mazkur matnda tasvirlangan voqea- hodisalarning boshqa voqea-hodisalar bilan almashmas, balki o‘sha voqea-hodisalarni tasvirlovchi ifoda vositalarining boshqa ifoda vositalari bilan almashinuvi ko‘zda tutiladi. Masalaga ana shu nuqtai nazardan qaraganda, I.Qo‘chqortoyev va H.Nizomxonovlarning “Badiiy asarning tekstual variantlari – lingvostilistik tadqiqot ob’yektlaridan biri” nomli ilmiy maqolasi ham o‘zbek matnshunosligida alohida o‘rin tutadi.
“Dumingni likillatasan, olg‘a ketasan » gapininig zamirida achchiq zaharxanda bor. U dumini likillatib umr kechiruvchi kishilarning “olg‘a ketishiga” to‘sqinlik qilib, ularni hajv zarbi bilan yanchib tashlaydi. Matnni o‘qir ekansiz, baliq inson tasavvuridan butunlay chiqib ketmaydi. Zero, laganbardorning baliqqa o‘xshash tomonlari ham yo‘q emas.
Kontekstda so‘z dinamikasi keng tushuncha. U faqat muayyan kontekst doirasi bilan cheklanmay, so‘zning voqelik bilan oldi-berdisini ham o‘ziga qamrab oladi. Demak, so‘z dinamikasi turli kontekstda turlicha ko‘rinishga ega bo‘ladi. Ammo dum likillatish birikmasining harakat doirasi shunchalik kengki, u avval it, keyin laganbardor odam qiyofasini kitobxon zehnida jonlantiradi. Har ikki holda ham harakatchan dinamik so‘z va birikmalar yuksak badiiy kontekstni vujudga keltiradi.
M.To‘xsanov “Mikromatn va o‘zbek badiiy nutqida uning kogerentligini ifodalovchi vositalar” mavzusida nomzodlik ishini himoya qildi. H.Usmonov esa o‘zbek matnlarida so‘zlashuv nutqi xususiyatlarini maxsus tadqiq etadi. A.Mamajonov 1989 yilda “Tekst lingvistikasi” nomli qo‘llanmasini tayyorlab, Farg‘onada nashr ettiradi.
O‘tgan asrning 90- yillaridan boshlab o‘zbek olimlari matn tilshunosligining nazariy muammolari bilan jiddiy shug‘ullana boshladilar. Bu jihatdan B.O‘rinboyev, R.Qo‘ng‘urov, J.Lapasovlarning “Badiiy tekstning lingvistik tahlili” nomli o‘quv qo‘llanmasi alohida ahamiyat kasb etadi. Bu asarning kirish qismi “Tekst – lingvistik tahlil ob’yekti“ deb nomlanadi. Bunda matn tiplari, ularning umumiy va o‘ziga xos belgilari, matnning lisoniy tahlili metodologik tamoyillari, matn yaratish muammolari ifoda vositalarining tanlanishi va ularning matn tuzilishidagi roli singari dolzarb masalalar o‘zbek tili faktlari misolida yoritilgan.
1994 yilda M.Hakimov “O‘zbek ilmiy matnining sintagmatik va pragmatik xususiyatlari» mavzusida nomzodlik desertatsiyasini himoya qiladi. Bu ishda o‘zbek tilining ilmiy uslubi matn kategoriyasi aspektida o‘rganilgan, gumanitar fanlarga oid ilmiy matn namunalari bu ish uchun faktik material manbai bo‘lib xizmat qilgan.
«O‘zbekcha diniy matnlar ekzotik leksikasi» mavzusidagi nomzodlik ishida tadqiqotchi N.Ulug‘ov diniy matn tilshunoslikda o‘ziga xos alohida matn turi sifatida o‘rganilishi maqsadga muvofiq, degan fikrini ekzotik leksika materiallari asosida asoslashga intiladi.
1997 yilda Toshkentda o‘tkazilgan “O‘zbek tili’’ anjumanining to‘rtinchi yig‘ini bevosita «Ta’lim jarayonida matn ustida ishlashning asosiy omillari» mavzusiga bag‘ishlangan edi. Bu esa mamlakatimizda matn tilshunosligi yutuqlarining ta’lim jarayoniga tatbiq etishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Prof. E.Qilichevning “Matnning lingvistik tahlili” (2000) nomli o‘quv qo‘llanmasida matnning ko‘rinishlari va uni lisoniy tahlil qilish namunalari berilgan. Eng muhimi, ishda poetik va nasriy matnlarni sharhlab o‘qish hamda tahlil qilish matnni “lingvistik mikroskop ostida” o‘rganishga oid mashq namunalari keltirilgan.
2000-yilda Samarqandda “Matn va uning talqini” mavzusida xalqaro ilmiy-nazariy konferensiya o‘tkazildi. Bu anjumanda matnning informativligi, kogeziyasi, bo‘linuvchanligi, retrospekatsiyasi, ichki va tashqi derivatsiyasi kabi dolzarb masalalar muhokama qilindi.
Ma’lumki, pragmatika tilshunoslikning yangi bir nazariy va amaliy tarmog‘i sifatida insonning ijtimoiy faoliyatini o‘zida mujassamlashtirgan nutqiy jarayon, nutqiy vaziyat ta’siri bilan namoyon bo‘luvchi, nutq ishtirokchilariga xos kommunikativ niyat bilan aloqador masalalarni o‘rganadi. Pragmatika tilshunoslik fanining sohalaridan biri bo‘lib, uning nazariy manbai Ch.Pirs, U.Djeyms, D.Dyun, Ch.Morris kabi taniqli faylasuf olimlarning ilmiy nazariy qarashlari bilan bog‘liq. Lingvistik pragmatikaning o‘zbek tilshunosligida shakllanishida M.Hakimovning tadqiqoti alohida ahamiyat kasb etadi. Negaki, M.Hakimov yaqinda «O‘zbek tilida matnning pragmatik talqini» mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi va o‘zbek filologiyasi matn tilshunosligi rivojiga munosib hissa qo‘shdi.
Shunday qilib, o‘zbek tilshunosligida matn muammolarini tadqiq etishda salmoqli yutuqlarga erishildi. Endigi vazifa ana shu yutuqlarni yanada mustahkamlash, matn tilshunosligi muammolariga doir monografik tadqiqotlar yaratish, matnning turlari va ularning pragmatik imkoniyatlari kabi masalalarni keng miqiyosda tadqiq etishdan iboratdir.
Ma`lumki, ilmdagi barcha fanlar tizimlardan, ya`ni katta va kichik bo‘lgan sistemalardan tashkil topgan. Jumladan, tilshunoslik ham fanlar sistemasining bir bo‘g‘inidir. Shunday ekan, tilshunoslik fanga nisbatan mikrosistema hisoblansa, biz tekshirayotgan matnga nisbatan esa makrosistemadir. Xullas, nima bo‘lgan taqdirda ham, barchasi umumiy bir yirik sistemaning tarkibiy qismlari, boshqacha aytganda, bir zanjirning turli xalqalaridir.
Bu xalqalar bir xillikni, jumladan, sistemaga xos bo‘lgan umumiylikni taqazo qiladi. Mazkur umumiyliklardan biri-har bir sistema ma`lum bir maqsadni ko‘zda tutadi. Demoqchimizki, fanlar sistema bo‘lsa, ular ham har biri o‘z navbatida, muayyan maqsadlarga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Biz tilga olgan tilshunoslik bo‘limlari ham shu jumladan, matn ham ma`lum bir maqsadni ko‘zlab amalga oshiriladi. Shuningdek, sistemaning yana bir xususiyati – zamon va makon izchilligida ham namoyon bo‘ladi. Qanday qilib deysizmi? Fanlar ham, soha-yu bo‘limlar ham tekshirilishi lozim bo‘lgan masalalarning ma`lum bir davlatda va joyda, ya`ni, muayyan makon va zamonda ro‘y berganliklarini nazardan qochirmaydi. Misol uchun, “ O‘zbek tilining sistem leksikologiyasi” fani bo‘lsa uning sistemadagi o‘rni yuqoridagi qarashga binoan, bugungi kun va O‘zbekistondagi o‘zbek tilini nazarda tutadi. Buni matnda ham ko‘rish mumkin. Hatto mashhur rus tilshunosi I.R. Galperin o‘z asarlarida matnning muhim xususiyatlaridan biri sifatlarida makon va zamon izchiligini, aniqroq aytganda kogeziya hodisasini ochib berish uchun alohida bir bob ajratgan.
Kuzatishlarimiz davomida ob’yekt masalasi ham sistemaning umumiy jihatlaridan biridir degan xulosaga keldik. Chunki, ilmda, umuman fanlarni tekshirishda, ob’yekt ham muhim ro‘l o‘ynashini juda yaxshi bilamiz. Mazkur umumiy jihat matnda ham voqelanadi. Ya`ni har bir matn axborot uzatar ekan, muayyan bir ob’yektga tegishli ekanligini tinglovchi bilan bir qatorda tekshiruvchi ham sezib turadi.
Bilish nazariyasidan ma`lumki, umumiylik va xususiylik masalasi sistemaning butunligi va yaxlitligini ko‘rsatib berishda namoyon bo‘lib, mazkur jihatlar ham matnning sistemaga mansubligini ta`minlashga xizmat qiladi. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, matn ham ma`lum
ma`noda makro va mikrosistemani xosil qiladi. Ya`ni, o‘zidan katta sistemaga, jumladan tilga nisbatan mikrosistema, tarkibiy qismlari – so‘z, gap, abzats, bob va bo‘lim kabilarga nisbatan makrosistema bo‘ladi. Shu o‘rinda, matnning sistemaviylik xususiyatlari qatorida yana bir masala xususida fikr bildirish joiz. Sababi, matnning sistemaviylik harakatida uning nutqiy va lisoniy xususiyatlari ham aks etadi. Natijada biz matnga batafsil va to‘liq izoh, ta`rif berishimizda tilshunoslikdagi til va nutq dixotomiyasiga murojaat qilishimizga to‘g‘ri keladi. Til va nutq dixotomiyasi matnning qanday birlik ekanligini ko‘rsatib berishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Biz bilamizki, ko‘pchilik tilshunos olimlar matnni nutq hodisasi sifatida e`tirof etadilar. Kimdir matnga nutq parchasi, deya ta`rif bersa, yana kimdir nutq faoliyatining maxsuli yoxud o‘zi deb tushunishadi va shu mazkur masalaga yondashadi. Bularning barchasida matnning nutq bilan bog‘liq bo‘lgan jihatlari ko‘zga tashlanadi. Ya`ni so‘zlovchi bilan tinglovchi o‘rtasidagi o‘zaro muloqot jarayonidagi komunikativ xususiyatlar tushuniladi. Lekin matnning bugungi yondoshuvlar natijasida eng yirik til birligi, deb e`tirof etilishi lingvistik jihatini ochib berishga undaydi. Bunda yuqoridagi ta`riflar o‘zini oqlamaydi. Ko‘rinadiki, matn faqat nutqiy birlik bo‘lmay, lisoniy birlik hamdir. Aniqroq aytadigan bo‘lsak, matn bo‘lishi uchun unda mazmun plani birinchi o‘ringa chiqadi.
Lisoniy xususiyatlarni namoyon etayotgan matn bugungi kunda til va nutq dixotomiyasining yorqin dalili bo‘la oladi. Dixotomiyaning nutq qismi haqida ko‘p gapirilgan. Shunga ko‘ra, tilga xos tomoniga e`tibor bersak. Ya`ni, aytilayotgan xabarning mazmuniy shakllangan grammatik shakllanganligi ham, har bir kompanentining biror bir maqsad yo‘lida birikishi matnning til-nutq dixotomiyasidagi lisoniy qurulishini ifodalaydi. Demak, matnga ta`rif berishda ehtiyotkorlik bilan yondashish talab qilinadi. Chunki, berayotgan ta`rifimizda yuqoridagi masalalar chetda qolmasa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Xullas, til-nutq dixotomiyasi bilan matnning umumiy va xususiy jihatlari ham sistemaning shakllanishida, sistema qismlarining uzliksizligini ta`minlashda ma`lum omil bo‘lib xizmat qiladi.