Matn va uning turlari. Mikro matn va makro matn mavzusida

---

MATN VA UNING TURLARI.
MIKRO MATN VA
MAKRO MATN
mavzusida

---

Ma’lum bir fikrni batafsil ifodalash uchun gaplarni tilimizning
muayyan qoidalari asosida bog‘lab, matn tuzamiz. Mazmun va
grammatik jihatdan
bog‘langan, bir mavzuni ifodalovchi gaplar matnni hosil qiladi.
Mavzu matndagi asosiy fikrning nima haqida ekanligidir.
Shundan kelib
chiqqan holda matnning sarlavhasi ham bo‘lishi mumkin.
Matn ma’lum maqsad yoki fikrni sodda, qo‘shma va mur
akkab gaplar orqali
ifodalovchi til birligidir.
Matn nasr yoki nazm shaklida boklishi mumkin.
Tuzilishiga ko‘ra matn ikki xil bo‘ladi:
1. Sodda tarkibli matnlar.
2. Murakkab tarkibli matnlar.

---

Matn og‘zaki yoki yozma usulda amalga oshirilishi mumkin.
Sodda tarkibli matn bir yoki bir necha gaplar (qo‘shma gapl
ar)dan iborat bo'ladi.
Sodda matnlarga talabalar tomonidan tuzilgan ayrim juml
alar va kichik matnlar
kiradi. Bunday matnlarda xabar, maqol, matai, masallar ifodal
anib, hajmi jihatidan
kichik bo‘lsa-da, ma’lum maqsad to‘liq ifodalanadi. Masalan:
1) Toshkent viloyati paxta topshirish rejasini bajardi (xabar).
2) Sichqon sig'mas iniga, g'alvir bog‘lar dumiga (matal).
3) Qo'shning tinch — sen tinch (maqol).

---

Murakkab tarkibli matnda biror hkoya bilan bog‘liq
bo‘lgan murakkab fikr
ifodalanib, uning tarkibi qismlar, boblar, paragraflarda
n tashkil topadi. Agar bu
qismlar mustaqil bo‘lsa, ular orasida nuqta, so‘roq,
undov belgilari qo‘yiladi, har
bir fikr xatboshi (abzas)dan boshlanadi.
Murakkab matnlarga tarkibi keng tasvirlar,
hikoya, masal, ertak, farmon,
povest, roman, risola, maqolalar kabi adabiy, ilmiy,
rasmiy nutq uslublari kiradi.

---

Quyidagi matnlardan sodda va murakkab matnlarni ajrating.
Har bir matnning tarkibini tahlil qiling. Matnlarda ifodalangan g‘oyani tushuntir
ib bering
Dovud alayhissaiom aytgan ekanlar: „Ilm egalariga ayting, temirdan aso olsin, temir
dan kavush kiysin, so‘ng hassasi sinib, kavushi yeyilib ketguncha ilm
izlasin“. (Rivoyat)
2. Yerdan o‘zga joyda hayot yo‘q emish, Yo‘q emish samoda biror bir jonzod.
Olimlar
shundayin qarorga keimish
,
Sira
ajablanmang bu holdan
, ustod.
Ular xo‘b tinchibdi, toleyi kulib,
Asli yo‘q narsani axtarmoq bekor.
Men esa to hanuz umidga to‘lib,
Izlayman zaminda do‘sti vafodor. 
(A. Oripov)

---

Buyuk ingliz yozuvchisi Shou haddan tashqari
semiz bir kishi bilan
uchrashib qoldi. Baqaloq tarashadek qotma Shou
ga qarab dedi:
—
Sizni ko‘rgan odam, butun Angliyada
ocharchilik
ekan
, deb o‘ylashi mumkin.
— Sizga qarab turib esa, —
dedi Shou unga javoban, —
bunday ofatning
sababchisi shu ekan, deb o‘ylashi mumkin.
„Shifokorlar va dardmandlar xandasi “

---

3- topshiriq. Matnning mazmuniga ko‘ra sarlavha
qo‘ying.
Do‘stlik qudratli va buyuk kuchdir. Bu muazzam v
a muborak so‘z butun
dunyoda mag‘mr jaranglaydi. Sadoqatli do'stlik tufayli xal
qlar bir-biriga hamisha
beg‘araz
yordam berib keladilar. 0‘zbek xalqi do‘stlikni azaldan e’zoz
laydi...
Do‘stlik — sharaf-u shon. Do'stlik —
kamolot bayrog‘i.

---

Do'stlik —
qalb quvonchi. Va nihoyat, do‘stga sadoqat chin insoniy fazilatdir. B
unga muyassar bo'lgan kishilar esa eng baxtli kishilar sanaladilar.
Kulib boqsang do’stlarga doim,
Taning yayrar, bolar muloyim.
Do‘stlik — bebaho oltin va qudratdir. Do‘stlik —
bu qadrdonlik. Do‘stlik —
muqaddas, chin ulfatchilikdir.
Hamdo‘stlik so‘zi... bu—
lug'at xazinasining durri noyobi. Hamdo‘stlik chamanini
sof holda ko‘kartirish g‘oyat mushkul ishdir. Do‘stingning boshig
a og‘ir
mushkulotlar tushganda, yordam qulochini yoz. Do‘stIik ipini uzma,
unga hamisha
hamdard bo‘l. Do'stingni joningday saqla, sadoqatli do‘stingni yurak
tokchalariga
o‘tqaz! (Sh. Orifiy)

---