Mavzu- 4: Go‘sht, sut va konserva mahsulotlaridagi radioaktiv ifloslanish

Mavzu- 4:Go‘sht, sut va konserva mahsulotlaridagi radioaktiv

ifloslanish

1.Radioaktivlik to‘g‘risidagi asosiy tasavvur. Radioaktiv fon va ularni kamaytirish muammolari.

2. Oziq-ovqat mahsulotlarini ifloslanishining muhim yo‘llari.

Yadrolarida bir xil miqdordagi protonlar (p) bo'lgan, ammo boshqa neytronlar (n) bo'lgan atomlar bir xil kimyoviy element turlariga kiradi. Bular ushbu elementning izotoplari. Ularni bir-biridan ajratish uchun elementning belgisiga berilgan izotop yadrosidagi barcha zarralar yig'indisiga teng bo'lgan son berilgan. Ba'zi nuklidlar barqaror, ya'ni. tashqi ta'sir bo'lmasa, ular hech qanday o'zgarishlarga duch kelmaydilar. Nuklidlarning aksariyati beqaror; nuklidlarga aylanadilar. Har bir parchalanish bilan energiya chiqarilib, keyinchalik radiatsiya shaklida uzatiladi. Ikkita p va ikkita n dan iborat zarrachaning yadrosi orqali chiqadigan nurlanish nurlanishdir. Ko'pincha beqaror nuklid shunchalik hayajonlanadiki, zarracha chiqsa, bu qo'zg'alishning to'liq olib tashlanishiga olib kelmaydi; keyin u toza energiyaning bir qismini - y nurlanishini (y-kvant) chiqaradi. X-nurlari holatida bo'lgani kabi (xuddi nurlar kabi), zarrachalarning chiqarilishi bo'lmaydi. Modda bilan o'zaro ta'sirining xususiyatiga qarab, barcha ionlashtiruvchi nurlanish ikki guruhga bo'linadi. Birinchisi zaryadlangan zarralardan (korpuskulyar) tashkil topgan nurlanishni o'z ichiga oladi: a - va p-zarralar, elektronlar nurlari, protonlar, og'ir ionlar va salbiy p-mesonlar. Bu nurlanish to'g'ridan-to'g'ri atomlar va molekulalar bilan to'qnashganda moddaning ionlanishiga olib keladi, shuning uchun ularni to'g'ridan-to'g'ri ionlashtiruvchi nurlanish deyiladi. Ikkinchi guruh elektr zaryadlari bo'lmagan nurlanishdan iborat - neytron, rentgen va y-nurlanish. Ular materiya ichidagi energiyasini avval elektronlar va musbat zaryadlangan atomlarning yadrolariga o'tkazadilar va ular bilan to'qnashadilar, so'ngra atomlarning elektronlari va yadrolari atomlar va molekulalarni ionlashadi. Shuning uchun ushbu guruhning nurlanishiga bilvosita ionlashtiruvchi nurlanish deyiladi. Barqaror nuklidning o'z-o'zidan parchalanish jarayoni radioaktiv parchalanish deb ataladi va bunday nuklidning o'zi radionukliddir.

Radioaktiv nuklidlarni o'z ichiga olgan moddalar radioaktiv deyiladi. Vaqt birligiga radioaktiv parchalanish sonini tavsiflovchi fizik miqdorga nuklidning faolligi deyiladi. Har bir birlik uchun radioaktiv moddada qancha radioaktiv o'zgarishlar yuz bersa, uning faolligi shunchalik yuqori bo'ladi. SI tizimidagi faollikni o'lchash birligi radioaktivlik fenomeni kashf etgan olim sharafiga: 1 Bq = 1 parchalanish sekundiga . Radioaktiv moddalar faqat yadro transformatsiyasidan o'tgan vaqtdagina radioaktiv bo'ladi. Ma'lum vaqtdan so'ng ular radioaktiv bo'lmagan bo'lib, barqaror izotoplarga aylanadi. Barcha radionuklidlar turlicha darajada turg'un emas. Radionuklidning xizmat qilish muddatini hisoblash uchun yarim yemirilish tushunchasi kiritiladi - bu moddaning radioaktivligi (yoki radioaktiv yadrolar soni) o'rtacha ikki marta qisqargan vaqt. Turli xil radionuklidlarning yarimparchalanish davri juda ko'p o'zgarib turadi - soniya fraktsiyalaridan millionlab yillargacha. Chernobil fojiasidan keyin aholining ta'siriga va hududning ifloslanishiga muhim hissa qo'shgan ba'zi radionuklidlarning yarim yemirilish davri quyida keltirilgan: yod - 133 - 20,8 soat; yod-131 - 8,05 kun; seziy 144 - 284 kun; rutenium-106 I yil; seziy-134 - 2,1 yil; stronsiy-90 - 28 yosh; seziy-137 - 30 yosh; plutoniy-239 - 20 000 yil. Umuman olganda, bir modda 10 ta yarim hayotdan keyin radioaktiv bo'lmagan holga keladi. Yarim hayot davomida har 100 atomdan har 50 ta atom parchalanadi; hayotning ikkinchi yarmida (xuddi shu davrda) 50 atomdan 25 tasi parchalanadi va hokazo. - eksponent bo'yicha. Tirik organizmga etkazilgan zarar qancha ko'p bo'lsa, energiya shunchalik ko'p bo'ladi. Organizmga uzatiladigan nurlanish energiyasi dozaga deyiladi. O'lchov birliklarini tavsiflashda "so'rilgan doz", "ekvivalent doz", "samarali ekvivalent doz" tushunchalari ham qo'llaniladi. Nurlangan tananing (tana to'qimalarining) birlik massasi tomonidan so'rilgan nurlanish energiyasi so'rilgan doz deb ataladi. Ammo bu qiymat bir xil so'rilgan dozada nurlanish p yoki y nurlanishiga qaraganda ancha xavfli ekanligini hisobga olmaydi. Ushbu faktni hisobga olish uchun so'rilgan dozani ushbu turdagi nurlanishning tananing to'qimalariga zarar etkazish qobiliyatini aks ettiruvchi koeffitsientga ko'paytirish kerak (ionlashtiruvchi nurlanish sifati koeffitsienti). Bunday holda, a-nurlanish boshqa nurlanish turlariga qaraganda 20 marta xavfliroq hisoblanadi. Shu tarzda qayta hisoblangan so'rilgan dozaga ekvivalent doz deyiladi. Ionlashtiruvchi nurlanishning ekvivalent dozasini aniqlashda sifat omilining quyidagi qiymatlari qo'llaniladi, rentgen va gamma nurlanish - 1; p - nurlanish - 1; termal (sekin) neytronlar - 2; tez neytronlar - 10; a - nurlanish -10 ... 20. Shuni ham yodda tutish kerakki, turli xil organlar va to'qimalar teng sezuvchanlikka ega emas, shuning uchun ular uchun tegishli koeffitsientlar joriy qilingan. Agar biz ionlashtiruvchi nurlanishga sezgirlik mezoni sifatida morfologik o'zgarishlarni olsak, sezgirlikning oshish darajasiga ko'ra inson tanasi hujayralari va to'qimalari quyidagi tartibda joylashtirilishi mumkin: asab to'qimalari, xaftaga va suyak to'qimalari, mushak to'qimalari, biriktiruvchi to'qima, qalqonsimon bez, ovqat hazm qilish organlari, o'pka, teri, shilliq pardalar, jinsiy bezlar, limfoid to'qima, suyak iligi. Bir xil bo'lmagan nurlanishni hisobga olgan holda inson salomatligiga etkazilgan zararni baholash uchun samarali ekvivalent doza tushunchasi kiritildi. Bu nurlanishning tanaga to'liq ta'sirini aks ettiradi. U ekvivalent dozalarni tegishli koeffitsientlarga ko'paytirish va ularni barcha a'zolar va to'qimalarga to'plash orqali olinadi.

Inson tanasida tarqalish xarakteriga ko'ra radioaktiv moddalarni shartli ravishda quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin:

1.Osteotrop - asosan skeletga joylashtirilgan (stronsiy, bariy, radium, tsirkonyum, plutoniy va boshqalar izotoplari);

2. Jigarda kontsentrlangan (seriy, lantan, plutoniy va boshqalar.)

3. Tizimlar bo'ylab bir tekis taqsimlangan (tritiy, uglerod, inert gazlar, temir va boshqalar);

4. Mushaklarda to'planib qolish (kaliy, rubidiy, seziy);

5. Taloq, limfa tugunlari, buyrak usti bezlari (niobiy, ruteniyum)

6. Qalqonsimon bezda to'planishi (radioaktiv yod-131).

Radioaktiv moddalarning inson tanasiga kirish yo'llari. Inson tanasiga radioaktiv moddalar kirib kelishining uchta usuli mavjud:

1. Radioaktiv moddalar bilan ifloslangan havoni inhalatsiyalash yo'li bilan;

2. Oshqozon-ichak trakti orqali - oziq-ovqat va suv bilan;

3. Teri orqali. Oziq-ovqat (alimentar) yo'nalish juda katta ahamiyatga ega, buning uchun quyidagi yo'nalishlarni ajratib ko'rsatish mumkin: o'simlik - inson; o'simlik --► hayvon --►

Radionuklidlar bilan tarkibiy ifloslanish radioaktiv moddalarning fizik-kimyoviy xususiyatlari, tuproq tarkibi va o'simliklarning fiziologik xususiyatlariga bog'liq. Tuproq yuzasiga yotqizilgan radionuklidlar ko'p yillar davomida uning yuqori qatlamida bo'lib, doimiy ravishda yiliga bir necha santimetr chuqurroq qatlamlarga ko'chib o'tadi. Bu yaxshi rivojlangan va chuqur ildiz tizimiga ega bo'lgan ko'pgina o'simliklarda ularning to'planishiga olib keladi. Strontsiy-90, stronsiy-89, yod-131, bariy-140 va tseziy-137 tuproqdan o'simliklarga eng tez kirib boradi. O'simliklar, radioaktiv moddalarning to'planish darajasiga ko'ra quyidagi tartibda joylashadi:

Atmosferaga chiqqandan so'ng (baxtsiz hodisa yoki yadroviy qurol sinovi) radionuklidlarning tarqalishi davrida o'pkada shamollatishning katta hajmi, izotoplarni tanadan ushlab turish va assimilyatsiya qilishning yuqori koeffitsienti tufayli eng xavfli havo yo'li. Radionuklidning xususiyatiga qarab, uning ovqat hazm qilish tizimidagi yutilish darajasi bir necha yuzdan (tsirkonyum, niobiy, nodir er elementlari, shu jumladan lantanitlar) bir necha birliklarga (vismut, bariy, polonyum), o'nlab (temir, kobalt, stronsiy, radium) va yuzgacha o'zgaradi. (tritiy, natriy, kaliy) foiz. Buzilmagan teri orqali so'rilish umuman ahamiyatsiz. Faqat tritiy qon orqali teri orqali so'riladi. Keyin radionuklidlar inson tanasida ularning kimyoviy xususiyatlariga ko'ra taqsimlanadi. FAO / JSSTning Kodeks Alimentarius komissiyasi xalqaro bozorda sotiladigan va umumiy iste'mol qilish uchun mo'ljallangan ifloslangan oziq-ovqat mahsulotlarida radioaktiv moddalarning ruxsat etilgan darajasi quyidagilardan iborat. Oziq-ovqat mahsulotlaridagi radionuklidlar miqdorini kamaytirishning texnologik usullari Atrof-muhitning radioaktiv ifloslanishining oldini olishning asosiy yo'nalishlari quyidagilardan iborat: kosmik radioaktiv zarralarning zararli ta'siridan himoya qiluvchi tabiiy ekran sifatida yer atmosferasini himoya qilish; odamlar hayotiy faoliyati jarayonida foydalanadigan radioaktiv elementlarni qazib olish, ulardan foydalanish va saqlash paytida global xavfsizlik choralariga rioya qilish. Inson tanasida radionuklidlar to'planishining oldini olishning eng muhim omili ovqatlanishdir. Bu, ayniqsa, tanani oziq-ovqat zanjirlari bo'ylab harakatlanadigan, organ va to'qimalarda to'planib, suyak iligi, suyak to'qimasini surunkali nurlanishga olib keladigan uzoq umr ko'radigan radionuklidlardan himoya qilishga ta’luqlidir. Radiatsiyaviy himoya ovqatlanishning zamonaviy tushunchasi uchta asosiy yo'nalishga asoslanadi:

1. Mumkin bo'lgan maksimal pasayish. radionuklidlarni oziq-ovqat bilan iste'mol qilish;

2. Organizmda radionuklidlarning sorbsiya va to'planish jarayonini inhibe qilish;

3. Radiatsiyaviy himoya ovqatlanish tamoyillariga rioya qilish; radioprotektiv dorilarni qabul qilish.

Turli texnologik usullar yordamida radionuklidlarning organizmga oziq-ovqat iste'mol qilishining kamayishiga erishish mumkin. Oziq-ovqat xom ashyosini qayta ishlash bilan - yaxshilab yuvish, tozalash vositalari, past qismlarga ajratish orqali siz 20 dan 60% gacha radionuklidlarni olib tashlashingiz mumkin. Shunday qilib, ba'zi sabzavotlarni yuvishdan oldin, eng yuqori darajada ifloslangan barglarni (karam, piyoz va boshqalar) olib tashlash tavsiya etiladi. Kartoshka va ildiz sabzavotlarini ikki marta yuvishingizga ishonch hosil qiling: peelingdan oldin va keyin. Atrof-muhitning radioaktiv moddalar bilan ifloslanishi sharoitida oziq-ovqat xom ashyosini pazandalik bilan qayta ishlashning eng afzal ko'rgan usuli bu pishirishdir. Qaynatilganda, radionuklidlarning muhim qismi qaynatishga o'tadi. Oziq-ovqatda qaymoqdan foydalanish amaliy emas. Go'shtni pishirishdan oldin sovuq suvga namlash kerak. Go'sht va baliq qovurilganda, ular quriydi va yuzasida qobiq paydo bo'ladi, bu radionuklidlar va boshqa zararli moddalarni yo'q qilishga xalaqit beradi. Shuning uchun, oziq-ovqatning radioizotoplar bilan ifloslanish ehtimoli bo'lsa, qaynatilgan go'sht va baliq idishlariga, shuningdek, bug'da pishirilgan idishlarga ustunlik berilishi kerak. Markazlashtirilgan suv ta'minotidan ichimlik suvi odatda qo'shimcha tozalashni talab qilmaydi. Kon quduqlaridan ichimlik suvini qo'shimcha tozalash zarurati uni 15 -20 daqiqa qaynatishdir. Keyin sovutish kerak, himoya qilinadi va ehtiyotkorlik bilan, cho'kindi aralashtirmasdan, boshqa idishga quyiladi. Sut mahsulotlarida radionuklidlar miqdorini sezilarli darajada kamayishiga sutdan yog 'va oqsil kontsentratlarini olish orqali erishish mumkin. Sut qaymoqqa ishlov berilganda 9% seziy va 5% stronsiy qoladi, tvorogda 21% seziy va 27% stronsiy, pishloqda 10% seziy va 45% stronsiy qoladi. Sariyog tarkibida sut tarkibidagi atigi 2% seziy mavjud. Organizmda radionuklidlarning so'rilishini va to'planishini qabul qilish uchun faol ichak motorikasi uchun sharoit yaratib berish kerak.

Pektin kundalik ratsionga sanoat pektinini o'z ichiga olgan oziq-ovqat mahsulotlari, quruq kukun shaklida qo'shilib, ovqatga shishib ketgandan keyin qo'shilishi mumkin. Radionuklidlarni bog'lashning eng katta qobiliyati bu lavlagi va kungaboqar pektinlari, kamroq - olma va sitrus. Kercetinning pektin bilan kombinatsiyasi tanadagi metabolizmga ijobiy ta'sir ko'rsatib, radionuklidlarning sorbsiyasini 2 marta sekinlashtiradi. Radioprotektiv ovqatlanish yo'nalishlaridan biri bu vitaminlarni - antioksidantlarni ko'paytirish, shuningdek radioprotektiv xususiyatlarga ega. Shuning uchun har kuni ko'proq o'simlik moylarini - zaytun, makkajo'xori, kungaboqarni iste'mol qilish tavsiya etiladi - kuniga 2 -3 osh qoshiq. Askorbin kislotasi (S vitamini), oksalik va limon kislotalari organizmdan radionuklidlarni, shu jumladan seziyni yo'q qilishni tezlashtirishga qodir. Ratsionni baliq, kaltsiy, ftor, A, E, C vitaminlari, shuningdek, uglevodlar (pektin, tola) bilan boyitish saraton xavfini kamaytirishga yordam beradi, radioaktiv ta'sir qilishning oldini olishda muhim rol o'ynaydi. Radiatsion fon oshganda, spirtli ichimliklarni iste'mol qilish foydali bo'ladi degan keng tarqalgan fikr mavjud. Darhaqiqat, kichik dozalarda quruq qizil sharob gematopoezni targ'ib qiladi va qizil sharob tarkibidagi antosiyaninlar va katexinlar tanadan chiqariladigan ba'zi radionuklidlar bilan erimaydigan komplekslarni yaratishga qodir. Biroq, bunday ta'sir doirasi juda kichik, qizil sharob tarkibidagi fenolik birikmalar ahamiyatsiz va shartlar shunchalik aniqki, qizil sharobni qabul qilish radionuklidlar qabul qilinganidan keyin 1-2 soat o'tgach samarali bo'ladi. Bundan tashqari, alkogolning o'zi odamning ichki organlariga, ayniqsa radionuklidlarga duchor bo'lgan jigarga bevosita toksik ta'sir ko'rsatadi. Yangi pishirilgan, ayniqsa yashil choyni iste'mol qilish sog'liq uchun foydalidir, bu tarkibida har qanday sharobga qaraganda ko'proq katexinlar mavjud. Bundan tashqari, choy barglarida ko'p miqdorda P vitamini mavjud, bu kapillyar o'tkazuvchanlikni va mo'rtlikni kamaytiradi va antioksidant ta'sirga ega. Oziq-ovqat ratsionining tarkibi tananing reaktsiyalariga nafaqat yuqori darajada ta'sir qilish bilan, balki past dozalarda uzoq vaqt davomida ichki ta'sir qilish bilan ham hal qiluvchi ta'sir ko'rsatishi mumkin. Radioprotektiv, immunoaktivatsiya qiluvchi yoki adaptogen ta'sirga ega mahsulotlar va moddalar, shuningdek pazandalik va texnologik ovqatlanish ratsioniga organizmning ichki muhitiga radionuklidlar olishni boshqarish