Мавзу : Эски узбек тилида сон суз туркими

Дакы /-дэки/ /-дагы/ /-дэги/affiksi.
Bu affiks tuzilish jiqatidan murakkab bo’lib, o’rin-payt kelishigi (-da /-dэ/) affiksiga sifat yasovchi -kы /-ki/ /-gы/ /-gi/ affiksi ko’shilishi bilan qosil bo’lgan.
Bu affiks ham o’rin va payt bildiruvchi so’zlarga qo’shilib, o’ringa, paytga munosabatni bildiruvchi sifat yasaydi:
Kэtvrgil tandakы ashыmыznы. (Tafsir 10).
Ul kэnddegi kishilэr kэlib turur. (Rabguziy 660).
Ikki soz yolыdыn tokkэy yvrekimdэgi kanыmnы. (Sakkokiy 22).
Xundustandagi bэklэrэ xukm baldы kim. (B. N. 334).
Andagы el yvzidin kэtkэndvr. (If/. H. 152).
Mэnin konylvmdegu axval bolэk adamlarga ma'lum эмэsdvr. (Furkat 131).
Fe'ldan sifat yasovchi affikslar.
-g /-k/ /-k/ (undoshdan keyin: -ыg /-ыk/ /-ik/ /-u g/ /-uk/ /vк/) affiksi fe'l o’zagidan anglashilgan harakat yoki qolat bilan boqlik bo’lgan belgini bildiradi.
Kurug tash vzэ oltursa эrdi. (Tafsir 10).
Qattiq qurbat ara xalыn nэ эrkinda achchыq furqatda axvalыn nэ erkinq (Navoiy. "Farxod va Shirin" 172).
Dэgэy - sэn kim, yatыbdur bir кэcvk bash. (Navoiy. "Maxbubul kulu b" 7).
Burut kuruk ruddur, munda xargэz su v bolmas. (B. N. 190).
Bolman ashifta buzuk kishva vсhvn. (Sh. N. 155).
Buzug эl xatirini shad etti. (Sh. N. 81).
Eski o’zbek tilida fe'ldan sifat yasovchi yana ayrim affikslar mavjud bo’lib, bularning qo’llanishi ancha chegaralangan va ba'zi fe'llardangina sifat yasaydi.
Bulardan quyidagilarni kqrsatish mumkin:
-un -Mvsu tolun ai -tэk bolgay. (Tafsir 61).
Nэdыn tolun ai uvsvn ilэ xusn talashurq (Atoyi 20).
-ri -Kuyы эgriligi chыndur. (Lutfiy 18).
Eski o’zbek tilida ham sifatning qiyosiy va orttirma darajalarini ifodalovchi maqsus formalar mavjud bo’lgan.
Kiyosiy daraja.
Eski o’zbek tilida kiyosiy darajani ifodalash uchun kuyidagi usullardan foydalanilgan:
Sintaktik usul: Bu usul sifatga -rak -rэk affiksini orttirish yuli bilan xosil buladi. Kiyosiy darajaning bu shakli sifatda ifodalangan belgining kamligini, kuchsizligini kursatadi:
Ul yaxshыrakuur sizga. (Tafsir 77).
Kayu et tatlыrak bolsa... (Rabguziy 16).
Ululuqraq kishi Xud Shayx Komol ermish kim... (Navoiy. M. N. 46).
Yana bir budnadur..., kыzыlrakrangi bor. (B. N. 362).
Bizlэrga xalifa Axmadjon namlik bir kattarok bala эrdi. (Furkat 133).
-rak, -rэk affiksi ravishlarga miqdor bildiruvchi so’zlarga, umuman, xarakat yoki qolat belgisini ko’rsatuvchi so’zlarga qo’shilganda qarakat yoki qolat belgisining kamligini ko’rsatadi: tэzrэk yurdi, koprэk kэltirdi, azrak bэrdi kabi.
Analitik usul: Bu usul chiqish kelishigi affiksi yordamida qosil bo’ladi:
Jandыn artuq mэxribanimga salam. (Lutfiy 222)
Ey jandыn artuq sэvgэnim,
Kasd эtmэ axir janыma. (Sakkokiy 17)
Mundыn yaxshы am bolmas. (Sh. T.)
Eski o’zbek tilida bu usul nisbatan kam qo’llanilgan.
Murakkab usul: Bu usul sintaktik va analitik usullarning birikuvidan qosil bo’lib, eski o’zbek tilida keng iste'molda bo’lgan:
Kamugdыn azizrэk dostum Muhammad turur. (Rabguziy 96)
Ogэlэrnin naslыdыn yaxshыrak mэnэ bu intizar. (Atoyi 132)
Andыn kattыkrak ham bardur. (Navoiy "Maxbubul kulub" 170)
Andыn e'tibarrak va extiyarrak kishi yok эdi. (B. N. 197)
Yash bilэ dagы kichikrэk barыndыnda baxt ilэ barы biyikrэk barыdыn. (Sh. N. 153)
Mundыn yaxshirak guvax bolmas. (111 Tar. 54)
Orttirma daraja.
Eski o’zbek tilida sifatlardagi orttirma daraja ma'nosi asosan beqad, gayat, asru kabi so’zlar yordamida ifodalangan.
Ishq bэxad yыrak durur andыn. (Navoiy 60)
Tala oti bisyar yaxshы bolur. (B. N.167)
Kay bilэ mevamыz asru koptur. (Sh. N. 52)
XIII - XIV asrlarda sifatlardagi orttirma daraja ma'nosi yavlak (juda, eng) so’zi orqali ifodalangan:
Yavlak yaxshы xukm kыlmыsh. (Tafsir 39)
Sara yavlak korkluk erdi. (Rabguziy 28)
Artuk qыrqqiz kuchlug kagan yagыmыz bolti, ol uch kagan oglaship altun yыsh uzэ kabsalыm tэmish. (Tunyukuk bitiktoshi)
Belgining ortiqligi va kamligini ifodalovchi formalar.
Belgining ortiqligini ifodalovchi formalar:
Bular intensiv formalar nomi bilan ham ataladi.
Intensiv formalarning tuzilishi buyicha eski o’zbek tili bilan hozirgi o’zbek tili o’rtasida deyarli farq yuq.
Navoiy o’zining "Muqokamatul - luqatayn" asarida bunday formalar qaqida gapirib, quyidagi misollarni keltirgan:
Ap-paq, qap-qara, qыp-qыzыl, yup-yumalaq, yap-yassы, ap-achыg, chup-chuqur, kom-kok, yэm-yэshil, bom-boz.
Misollar:
Anun bashы saguktan apak turur. (U. I.47)
Xech kim jaxonda kormэdi ok yanы qap-qara. (Lutfiy 213)
Bu yol tup-tuzuk yoldur. (B. N. 160)
Men sap-sag turu b, bir bolэk ozini maetы sharab kыlgaylar. (B. N.304)
Suxan tachы xushrang kыp-kыzыl boladur. (B. N. 164)
qiyoslang:
ap-pak, kop-kok // kom-kok, yep-ezgu, sap-sarig, op-orun (oppok), yap-yazы (tep-tekis), yap-yashыl. (U.K. 70. 71. 316. 317.355.)
Intensiv forma bir xil sifatning aynan takrorlanish yo’li bilan ham xosil bo’ladi:
Kabaklarы kэn-kэn, agыzlarы tar. (Navoiy "Muxokamatul-lugatayn" 181)
Ulug-ulug gullar kuyrugыnыn uchigэche bardur.(B. N. 359)
Yurgэndэ kattыk-kattыk avaz kыlur. ("Shajarai turk" 12)
Yaxshы-yaxshы munda ta bizdэk yamanlar assalam. (Mukumiy 115)
Katta-katta moysafidlэr.(Mukumiy 73)
Belgining kamligini ifodalovchi formalar.
Bular quyidagi yo’llar bilan qosil bo’ladi:
A) Asliy sifatlarga - (u)mtul /-(Y)mtul, -chыl/ -chil affikslari qo’shiladi. Masalan:
Kыzыm tul, karam tul, agыm tul, yashыm tul.
(Mab.lug.)
Koкvmtvl (Abushka), akchыl (Sangl)
B) Sifatlarga -gыna, /-ginэ/ affiksi kushiladi:
Yaxshыgыna tab' nasibi bolubtur. (Navoiy M. N. 124)
Yana birginэ uydur kichikkinэ uydur. (B. N. 358)
Yaxchigina mazasы bar. (B. N. 368)
Katta va ya kichkinэ bolmay Jojam bolsin vasat. (Mukimiy 115)
Ma'lumki, tilimizning tarixiy tarakkiyoti bosqichlarga bo’lib o’rganildi.
Shunday ekan, sifat so’z turkumidagi barcha tarixiy o’zgarishlar ham turli davrlarni o’z ichiga oladi:
¡zbek tilini shakllanishida sifat turkumi doirasida ham boshqa tillardan ko’plab yangi so’zlar kirib kelgan:
Tojik tilidan juda kup so’zlar:
Ochiz-ojiz, kur, kuchsiz; olifta-olifta: chalchik-turib kolgan loyqa suv; arzan-arzon; sho’r-sho’r, tuzli, nordon; bolo-baland; gapxo’r-gap yeyuvchi; xunuk-xunuk, sovuq; kabut (choyikabut)-ko’k (ko’k choy);
kulala-yumalok:
Bu kabi so’zlar o’zbek tili luqatiga kirib, o’rnashib qolgan.
¡zbek adabiy tili luqat tarkibida arab tilidan kirib o’zlashgan so’zlar ham mavjud. Bu so’zlarning kirib kelishi arablarning iste'lochilik qarakatlari bilan aloqadordir.
Tilimizning muqul tili bilan aloqasi esa, juda uzok davrlarga borib taqaladi. O’zbek tilining luqat tarkibida XIII asrgacha va undan keyin kirib o’zlashgan muqulcha so’zlar mavjud:
Chiroy-saray; qora-xar(a); ko’k-xox;
Arablar O’rta Osiyoga bostirib kelishganda, arab tili kitobiy til darajasiga ko’tarilgan va ana shu davrda yashab, ijod etgan ijodkorlarimiz shu tilda yodgorlik bitishganlar. Xuddi ana shu davr yodgorliklarida ham sifatlar keng qo’llanilgan:
Alp (botir), kutluq (baxtli); chagri (ovkush), aga (katta).
Tilimizga boshqa tillarning ta'siri keyingi davrlarda ham yozuvchilarimiz asarlarida aks etdi.
Yusuf qos qojibning "qutadqu bilig" asarida forscha, arabcha, urxun-enasoy yodgorliklariga xos leksik unsurlar mavjud:
Odil, adolatlik, zolim, nodon, pokiza, achchiq-toza-achchiq, yaruk-yoruq, karanku, yaxshы-yaxshi, yaman-yomon, yomshak-yumshoq, katыq-kattiq, alыs-olis, yakыn-yaqin, tatыq-shirin, beduk-buyuk, kadы-past, silig-toza, sarыq, qara, kok, qыzыl, isыg...
XII asrdan keyin asarlarda ham ko’plab leksik unsurlar ta'sirida shakllangan sifatlar mavjud bo’lgan.
Aqmad Yassaviyning "Devoni qikmat" asaridan:
Hakikatlыg, ulug, uyqulug, kaygulug, unglug, sufыlыg .
Zamman asarlarida ham shunday sifatlar mavjud:
Muxabbatlыg oshiklari rangi sarig, Oynaga nazar kilsa, andin tanig.. Uzi xayron, kuzi yoshlig.
"Xisrav va Shirin" dostoni tarjimasi XIV asr o’zbek adabiy tili taraqqiyotida muqim rol o’ynovchi va Xorazm dialekti qususiyatlari ustun bo’lgan adabiy til yodgorligidir.
O’z navbatida bunda ham sifatlar mavjud:
Bedzuk (baland), эzgu (yaxshi):
Zamana taj kaydы sarыg altun.
XIV asr oxirlarida yashab ijod etgan shoir va yozuvchilarimiz asarlarida ham sifatlar aloqida o’ringa ega:
Atoiy ijodidan:
Boldы bagrыm suv gamыngdыn, yaxshыlik, sal suga.
Axir, ey gul, xirmannы, albatta, zar ekkэn orar
Vasl nushi dunyada bulmas, Atoiy nishsiz.
Atoiy asarlarining tili Oltin ¡rda yodgorliklarining tilidan farq qiladi. Chunki Atoiyda qipchoq tili unsurlari ustun darajada edi.
Garchi oxui Xutandir bexato bilmon nedin Chinu Mochin lolazorinda kilur sayron kuzin.
Ul sanamkim suv yakasыnda paridek ulturur Gayati noziklikindin suv bila yutsa bulur.
Lutfiy asarlaridan namunalar:
Lutfiyni kim kargadi "yorab baloga uchra" deb
Kim, seningdek toshbagirlik dilraboga uchradi
Navoiy ijodidan namunalar:
Jaxanki, axim bila tiyradur, emas mumkin
Bu sham raf'i yuzin subxi bulmayin mavjud.
O’xshatish:
Shakar-lablar tabassum qilganin kurgach kungul berma,
Ki Bedillarni achchiq yыglatur axir shu shakkar xald.
Navoiy o’zining nasriy asarlarini ikki xil uslubda ijod etdi. Biri dabdabali uslub bo’lsa, ikkinchisi xalk tili uslubidir.
Dabdabali uslubda yozilgan nasriy asarlarida arabcha, forscha so’z va shakllar ko’p qo’llaniladi:
"U daqiq fanda qoshim va sa'y ko’rguzib daxli tam va maqarati malakalam tapeb erdi, dilkash nakshlar va amallar va dilpisand kavllar va qazallar tasnif qilur erdi". ("Xaloti Paxlavon Muhammad")
"Turk alfazы vazil asru ko’p vaqtda mubolaqa izqor qыlыb, juzviy mavxumat uchun alfaz va'z qilubdurkim, saqib vukuf kishi ta zaxыr qыlmas inansa ham bo’lmas". ("Muqokamatul-luqatayn")
"Yana ulkim, mundыn artuk juz'iyat arz kыlilsa, shayat mutalaasы mujibi qalami xatir bulqay. Ammo sa'y qыlыlsakim, jam'i ulurda tengri taala yadыdыn qafыl bo’lulmasa".
"Va ko’k lafzыn ham necha ma'ni bilan iste'mol qыlurlar. Biri - ko’k asmannы derlar, yana ko’k axangdur, yana ko’k tegrada ko’klamdur, yana ko’k qadaqnы ham derlar, yana ko’k sabza va olangnы dagы derlar". ("Muxokamatul-luqotayl")
Muhammad Solix ijodidan namuna:
Bar edi so’zi unыn nadanlardek,
Kыlыgы yashgыna oglanlardek.
XVII asrning ikkinchi yarmida yashab ijod etgan shoir Turdi she'rlaridan:
Tor kungillik beklar, man-man demang kenglik kыlыng,
Toq san ikki bari ozbek yurtыdur tenglik kыlыng.
Etmadim xech yera bu kafiya paymalыgыndыn...
Kaэ ul garzanlar salsa kuruk so’zga kulok.
Yэt mandin kim berur yaxshi zamanlar kurdiman.
Muhammadniyoz Nishotiy ijodidan:
Lek demish kimsaki dikkatlыdыr
Ash egasi birlan yэsa tatlыdыr
Xar kishыnыng bar esa gor aklы tuz.
Avval ancha kuz keragu su igra so’z.
Xar ne yok, andin yaman, andыn yaman-
Parvarish aylar anы ayvan ara,
Box kayu ayvanki dilu jal ara.
Talpыnыban aylaki suvsыz balыk,
Jang yok edi anga bugun tangalыk.
Munis asarlaridan namuna:
Yыkmasun mazlumlar ashki binai davlating
Kilma zulm ey shaxki, bardur afati devar-suv
Kыlmagay ul shu'la dudы rogarыn kap-kara Gulxaniy asarlaridan namuna:
"Siz bir shirin javob bering. Anglab barыb taraddud kыlalы".
"Sangpusht Irakdыn Xijaz sarы barur эrdы. Yol uzasыda nachar bir chayanga yoldosh boldы".
XIX asrning ikkinchi yarmida Muhammad Aminxuja Muqimiy o’zbek ilqor demokratik adabiyotini rivojlantirishga katta qissa ko’shdi. Muqimiy shuningdek, shu davr ijodkorlarining ijodiyotida ham bir qancha sifatlar ko’zga tashlanadi:
Muqimiydan:
Arzon emas beillat, kimmat emas bexikmat,
Noinsofu betavfik olgan ekan Bekturboy.
Bor masalkim, yaxshi odam der edim, uzi bilur...
Oshiqidin choyxurini bexabar kolgich olur
Bir miri otu bir pakir aravang
Barcha kaldakdoru, barcha paxlavon kurbakalar
Xoji uzi murdor ekan.
Xox yayov, xoxi bulsin otim
Gox sayr ham darkor ekan
Kashib bechorai boyakush buynini
Mayda suxan, ezma-churuk, zanchamish,
Kuchti xalki yopinib, kuxna uvoda tunini
Xub kelur pekin garang kallang shamol.
1905-1917 yillar adabiy tilida rus tilidan qabul qilingan so’zlar ham mavjuddir. Rus tili unsurlari asosan jonli so’zlashuv shaklida kirib kelgan:
Kizik va interesni xodisa emish ("Padarkush")
Namunalardan ko’rinib turibdiki, eski o’zbek tilidagi sifatlar xozirgi o’zbek tilidagi sifatlardan leksik xususiyatiga ko’ra deyarli farq qilmaydi.
Lekin fonetik, grammatik, sintaktik qususiyatlariga ko’ra ba'zi sifatlar bir-biridan farq qiladi.
Sifatlardagi belgining kamligini -gina,- kina.-kina qo’shimchalari ifodalay oladi: Navoiy... pastgina, ko’rimsizgina uyga kirdi (Oybek)-Tuxumday opoqqina (Oybek).
-ich,-ish qo’shimchasi ham shu ma'noni ifodalaydi: ko’k-ko’kish, sarqish // sargich.<(sariq-ish), kizqish (sarqish (sargish) // sarqich (sarqich)// sarqimtir// (sarqimtir);oqish(aqish)//oqimtil (aqimtil)// ; ko’kish (kegish)// ko’kimtir // ko’kimtil(kegimtil) kabi. Belgining ortiqligi xozirgi o’zbek tilidagidek ba'zi paytda so’zning birinchi bo’qiniga p,m,s, undoshlarini orttirish yuli bilan qosil qilinadi; qop-qora sap-sariq, yam-yashil, ko’m-ko’k; bus-butun kabi. Ba'zi paytda xozirgi tilda ham sifatning oldidan qirt, lik, jiqqa, eng, tim (eski turkiy tilda chim, eski o’zbek tilida chum) so’zlarini keltirish bilan ham belgining ortikligi ifodalanadi: qirt, aqmok, liq to’la, jiqqa xul, tim qora. Eski o’zbek tilidagi ikki so’zning takrorlanishi asosida ham belgining ortikligini anglatish xozirgi o’zbek tilida ham saqlanib qoldi: to’qridan-to’qri, ochiqdan-och, yangidan-yangi, yaxshi-yaxshi, issiq-issiq, katta katta, baland-baland va b. Kiyosiy darajani ifodalash uchun qadimgiturkiy tilda qo’llagan -rak,-rek
qo’shimchasi turkiy tillar tarixining barcha davrida shu ma'noda qo’llaniladi va u xozirgi o’zbek tilida ham ist'emolda; ... yuzlarini mey yana kuchliroq olovlantirdi, surmali ko’zlarning qora shu'lasi yana yorqinrok yondi.(Oybek.)
Belgining o’ta ortiqligini ifodalash uchun eski o’zbek tilida qayat, baqayat, eng, juda, bexed so’zlari sifatlar oldidan keltirilib qo’llanilgan bo’lsa, xozirgi o’zbek tilida bu so’zlar bilan birga niqoyat so’zi ham ishlatiladigan buldi: niqoyat guzal, nixoyat bilimli kabi. Adabiy tildagi niqoyat, juda so’zlari qipchoq laxchasining vakillarining nutqida neyeti suluv),(je:je:issik) shaklida ham talaffuz etiladi.
Sifat guruhini tashkil etuvchi so’zlar ham qadimgiturkiy til davridan boshlaboq shakllangan bo’lib, ular o’sha paytda ham tub va yasama tarzda qo’llanilgan.
Eski o’zbek tilidagi sifatlar shunga ko’ra quyidagi guruhga bulingan:
a) Asliy sifatlar.
b)Nisbiy sifatlar.
Aliy sifatlar eski o’zbk tilida ham xozirgi o’zbek tilida ham predmedning ranggi, tuey qajmi, shakli kabi ma'nolarni bildirish uchun xizmat qiladi. Buni turli davrlar misolida ko’rishimiz mumkin: "qutadqu bilig" asarida turli xil sifatlar uchraydi: