Мавзу : Эски узбек тилида сон суз туркими

саргиш (саргыш) // саргич (саргыч)// саргимтир// (сргымтыр);окиш(акыш)//окимтил (акымтыл)// ; кукиш (кегиш)// кукимтир // кукимтил(кегимтил) kabi. Belgining ortiqligi xozirgi o’zbek tilidagidek ba'zi paytda so’zning birinchi buginiga p, m,s, undoshlarini orttirish yuli bilan xosil qilinadi; коп-кора сап-сарик, ям-яшил, кум-кук; бус-бутун kabi. Ba'zi paytda xozirgi tilda ham sifatning oldidan qirt, lik, jiqqa, eng, tim (eski turkiy tilda chim, eski o’zbek tilida chum) so’zlarini keltirish bilan ham belgining ortiqligi ifodalanadi: qirt, axmoq, liq to’la, jiqqa xo’l, tim qora. Eski o’zbek tilidagi ikki so’zning takrorlanishi asosida ham belgining ortiqligini anglatish xozirgi o’zbek tilida ham saqlanib qoldi: tuqridan-tuqri, ochiqdan-och, yangidan-yangi, yaxshi-yaxshi, issiq-issiq, katta katta, baland-baland va b. Kiyosiy darajani ifodalash uchun qadimgiturkiy tilda qo’llangan –рак -рэк qo’shimchasi turkiy tillar tarixining barcha davrida shu ma'noda qo’llaniladi va u xozirgi o’zbek tilida ham ist'emolda; ... yuzlarini мэй yana kuchliroq olovlantirdi, surmali ko’zlarning qora shu'lasi yana yorqinroq yondi.(Oybek.)
Belgining o’ta ortiqligini ifodalash uchun eski o’zbek tilida g’ayat, bagayat, eng, juda, bexed so’zlari sifatlar oldidan keltirilib qo’llanilgan bo’lsa, xozirgi o’zbek tilida bu so’zlar bilan birga niqoyat so’zi ham ishlatiladigan bo’ldi: nioyat go’zal, niqoyat bilimli kabi. Adabiy tildagi niqoyat, juda so’zlari qipchoq laxchasining vakillarining nutqida nэyэti suluv),(jэ:jэ:ыssыk) shaklida ham talaffuz etiladi.
Sifat guruhin tashkil etuvchi so’zlar ham qadimgiturkiy til davridan boshlaboq shakllangan bo’lib, ular o’sha paytda ham tub va yasama tarzda qo’llanilgan. Eski o’zbek tilidagi sifatlar shunga ko’ra quyidagi guruhga bo’lingan:
a) Asliy sifatlar.
b)Nisbiy sifatlar.
Aliy sifatlar eski o’zbk tilida ham hozirgi o’zbek tilida ham predmedning ranggi, tusi qajmi, shakli kabi ma'nolarni bildirish uchun xizmat qiladi. Buni turli davrlar misolida ko’rishimiz mumkin: "qutadqu bilig" asarida turli xil sifatlar uchraydi:
- achыg’, yarug, корангу, яхшы, йумшак , qatыg’, alыe, yaqыn, tatыg,(beduk, baland), arыq, qara,kэk (kuk), qыzыl, isыgqa sifatlar. Ozarbayjon shoiri Nizomiyning "Xisrav va Shirin" dostoni Xorazm shoiri Kutb tomonidan tarjima kilingan, bunda ham sifatlar ko’plab uchraydi:
bedzuk (baland), ezgu (yaxshi), sarsg; -ari (toza) kabi.
Navoiy asarlarida ham yirik (katta), itik (o’tkir), tuz (ut-tuqri), arig (toza),kabi.
Nisbiy sifatlar turli so’zlarga sifat yasovchi maxsus affikslar orttirish yuli bilan xosil buladi:
Buni ham turli davrlar misolida ko’rishimiz mumkin:
Xorazmiyning "Muxabbatnoma" asarida ko’rkli (go’zal) tatmu (shirin), ai yuzlu (oy yuzli) shirin sozlu (shirin so’zli) kabi nisbiy sifatlar uchraydi. "Boburnoma" da sifat yasovchi -li affiksi uchramaydi.
Nibiy sifat va mavxum otlari yasash uchun -lыg,-lиg,-luk,-affiksi ishlatiladi.
Masalan: Buataluk, ogulluk gambalga arkalan, bunday bunyid kildilar.
Asarlarda affiksini olgan, "yaxshi" sifati ma'lum darajada ishlatiladi:
O’zga tufang andozalar atmoqqa ko’rsatib yakshilar aytdilar.
Eski o’zbek tilida ham sifat marfologik (affikasiya) va sintaktik (kampazisiya) yullar bilan yasalgan.
1. Sintaktik yul bilan sifat yasalishi odatdagicha bo’lib, bunday
sifatlar qo’shma yoki juft so’zlar formasida bo’ladi,masalan:
qara yuzluk bashi.(Nav.M.K.31)
qora yallug’ bori (U.N.38)
turluk-turluk taomlar (Rab.57 b.)
qattiq-qattiq avaz. (Sh.turk 12 b.)
past-past tэkэnlэr (BN.1746.)
2. Morfalogik yul bilan ismlardan va fe'llardan sifat yaasaladi:
Ismdan sifat yasovchi affikslar:
-lыk, -lik, // -lыg/- lig (-luk/-luk//- lug-lus) affiksi (fonetik variantalari) haqida "Ot yasalishi" bo’limiga qarang). Eski o’zbek tilida bu affiks ot yasashda ham sifat yasashda ham maqsuldor bo’lgan. Bu affiks bilan yasalgan sifat so’z o’zagida ifodalangan predmed belgi, qususiyatga egaligini bildiradi.
Masalan:
Basar otlыg agыi bor эrdi. (Rabquziy. 700 b.)
Yakmlы korlug vir kiz эrdi (U.N.28 b.)
Aya, gul chexralik sarv-u ravonыm (Atoyi 38 b.)
Sare boyluk yaalaruxsorыm kanы (nav.L. T. 120 b.)
Toglarы tamam archalыk kalыn balur (B.N. 173 b.)
Kuydi bu ga bilэ munlug janы (Sh.N. 175 b.)
lы /-li//-lv/-lu affiksi. Lab unlisi bilan kelgan -lu /-lu variantlari odatda tarkibida (oxirgi bo’ginida) lab unlisi bo’lgan so’zlarga qo’shiladi. Lekin uning aksincha bo’lish qollari ham kuzatiladi. qiyoslang:
aй йvзлv дилбар (M.N.302a.)
Tatlu xurma (taf -18 a.)
Kuzlari surmali ... ottuz v yashly (Taf.69 a.)
Nargiz kozli, shirin sozli (M,N..308 b.)
Yazuklы Sakkokiy (Sakk. 1756.)
Bu affiks bilan yasalgan sifatlar ham so’z o’zagidan anglashiladigan predmet, belgi, xususiyatiga egaligini bildiradi. Masalan:
Bular xalqlar ichinda kattыk konull turur (Taf.456.)
Кел ,ай й v i v зл v дилбар, тут бир эр куш (M.N.302 a.)
Vir dam rakib elkidin kashыnda // koz yashы mэnizli, tursa bolmas (Lutfiy-19006.)
U lug davlatlы ... balgusы turur (Sh.tar 14 b.)
Xurmatli gazэt okugchыlarga ma'lum (Furkat P. 1546.)
"Tafsir"da bu affiks takrorlanib qo’llanib (lы-li), boqlovchi vazifasini ham bajargan.
Masalan:
Иэтти т vнли-к v нли ул бастан
Ичиндэ калды (Taf. 12a)
Азрылмаклык турур иэнли-сэнли ара (Taf. 1 la.)
Bu misollarda т vнли-к v нли, мэнли-сэнли ma'nosida bo’lib bundagi -лы - ли boqlovchi vazifasida kelgan.
-лы /-ли/-лу/-лv affiksi -лыг/-лик//-лиг /-лик/(-луг/-лук//-лvг/-лvк) affikisidan rivojlangan.
Yuqorida aytilgandek-лыг/-лик//-лиг /-лик affiksi o’tmishda ham ot yasovchi, ham sifat yasovchi vazifasini bajargan-лы /-ли/-лу/-лv affiksi shakllangach, -лыг/ -лик -лиг affiksining funksiyasini bajaradigan bo’lgan.
-лы /-ли/-лу/-лv affiksi bilan sifat yasalishi eski o’zbek tilida juda kam uchramaydigan qodisa bo’lib, asosan, XSh-XIV asrlarga oid yodgorliklarda kuzatiladi.
O’zbek tilida bu affiks bilan yasalgan sifatlarning aktiv qo’llanishi keyingi davrlardan, asosan XX asr boshlaridan - o’zbek miiliy adabiy tilining shakllanish davrlaridan boshlangan.
O’g’uz guruhiga oid turkiy tillarda masalan, Ozarbayjon tilida bu affiks ancha qadimdan shakllangan
bo’lib, sifat yasashda aktiv qo’llanib kelgan.
-сыз/-сиз//-суз/-сvз affiksi ma'no jihatdan yuqoridagi affikslarning antonimi hisoblanadi, ya'ni bu affiks bilan yasalgan sifat so’z o’zagidan anglashilgan predmet, belgi, hususiyatning yuqligini kursatadi.
Bu affiks asosan ot va kishilik olmoshlaridan sifat yasaydi.
Kapugыn эtiki yaragsыz turur. (Rabguziy. 316)
Vasl nashы dunyada basmas. Atayi, nishsiz. (Otoyi. 44a)
Vafasыz baxayalar alarnы unutub - turlar. (Navoiy. "Maxbubul kulu b").
Badasыz yok edi bir vayrana. (Sh. N. Yun).
Malsыzlыkыn unutdы. (Sh. Tar. 44).
Jan-u konvldэ yoktur sэnsiz karar-u aram. (Furkat. 11.77).
Bu affiks tarkibidagi lab garmoniyasining ta'sirida izchillik yuk.
Yolsiz. (Rabquziy. 137a).
Yazuksыiz. (Tafsir. 38), (Rabguziy. 90).
Bulutsыz. (Lutfiy. 217).
Eski o’zbek tilida -bэ prefiksi bilan yasalgan sifatlar ham keng kullanilgan.
Bu sifatlar eron tillaridan o’zlashtirilgan bulib, ma'no jiqatidan -сыз/-сиз//-суз/
-сvз affiksi bilan yasalgan sifatga yaqin turadi.
Aldыn bэchara Lutfiy konliniy. (Lutfiy 214).
Bэni kab chыkkыl uyundыn. (Otoyi 16).
Yalgan sozi dэgvchi sozin bэchэtibar kыlur. (Navoiy "Maxbubul kulub").
Bэfaxmu bevafa va xaramnamak kishi эdi. (B. N.).
Kыlmasaydыn bэvafalik kashkэ. (Furkat 91).
-кы /-ки/ /-гы/ /-ги/ affiksi payt va o’rin bildiruvchi so’zlarga ko’shilib, paytga, o’ringa, munosabatni, hoslikni ko’rsatadi.
Mэnэ kыshkы nэ'matni yay.
bэrur эrdin, yaykы mэvanы kыsh bэrur эrdin. (Tafsir 18).
Bayakы arabiy yana kэldы. (Rabquziy 52).
Ul burunkы axd-u payman kaydadur.
Dammgы dastur bilэ... zaxir. (Lutfiy 221).
Tashqarыgы lailkar mulaxazagы bilэ... bara almaslar. (B. N. 259).
Tashkы el barcha bu ishni bildi. (Sh. N. 64).
Oguz songы algan xatunыnы sэvэr. (Sh. Tar. 15).