Mavzu : Kamyob elementlarning gravitatsion usulida boyitish qurilmalarining hisobi. Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

II.Asosiy qism.

II.1.Kamyob metallarni boyitish usullari.

Jadvaldan shuni ham aniqlash mumkinki, hamma

kamyob metallar yer qobig‘ida juda kam

ekanligini ko‘rsatadi. Kamyob metallarning ayrimlari esa

yer qobig‘ida tarqoq holda joylashgani uchun, ular juda

kam bo‘lib, asosan boshqa metallarning minerallari

bilan birga uchraydi. Masalan, galliy, qalay,

mish’yak va simobga nisbatan ko‘p bo‘lgani

bilan galliyning ayrim minerallari faqat boshqa

minerallar bilan birgalikda uchraydi.

SHunday qilib, yer qobig‘ida elementlarning joylashishi kamyob metallar gruppalanishining

asosiy belgilaridan biri bo‘lsa, ularni ishlab chiqarish va sanoatda qo‘llanilishi «kamyob metallar»

ning asosiy ma’nosini tashkil qiladi.

qobig‘idagi miqdori turlicha ekanligini ko‘rsatadi. Eng ko‘p tarqalgan 9 ta elementning miqdori 98,13% ni tashkil qilgan holda, qolgan hamma elementlarni miqdori 1,87% ni tashkil qiladi.

Kamyob metallarning ayrimlari esa yer qobig‘ida tarqoq holda joylashgani uchun, ular juda kam bo‘lib, asosan boshqa

metallarning minerallari bilan birga uchraydi. Masalan, galliy, qalay, mish’yak va simobga nisbatan ko‘p bo‘lgani bilan galliyning ayrim minerallari faqat

boshqa minerallar bilan birgalikda uchraydi. SHunday qilib, yer qobig‘ida elementlarning joylashishi kamyob metallar gruppalanishining asosiy belgilaridan biri bo‘lsa, ularni ishlab chiqarish va sanoatda qo‘llanilishi «kamyob metallar» ning asosiy ma’nosini tashkil qiladi. qobig‘idagi miqdori turlicha ekanligini ko‘rsatadi. Eng ko‘p tarqalgan 9 ta elementning miqdori 98,13% ni tashkil qilgan holda, qolgan hamma elementlarni miqdori 1,87% ni tashkil qiladi.

Yer qobig‘ida juda kam ekanligini ko‘rsatadi. Kamyob metallarning ayrimlari esa yer qobig‘ida tarqoq holda joylashgani uchun, ular juda kam bo‘lib, asosan boshqa metallarning minerallari bilan birga uchraydi. Masalan, galliy, qalay, mish’yak va simobga nisbatan ko‘p bo‘lgani

bilan galliyning ayrim minerallari faqat

boshqa minerallar bilan birgalikda uchraydi. SHunday qilib, yer qobig‘ida elementlarning joylashishi kamyob metallar gruppalanishining asosiy belgilaridan biri bo‘lsa, ularni ishlab chiqarish va sanoatda qo‘llanilishi «kamyob metallar» ning asosiy ma’nosini tashkil qiladi. Kamyob metallar fizik-kimyoviy

xossalarining birbiriga yakinligi, ularni xomashyolardan ajratib olish, xamda ishlab chiqarish usullarining o`xshashligi va boshqa turli xususiyatlari bilan beshta gruppaga bulinadi.


Litiy, rubidiy, seziy, berilliy elementlari kiradi. Engil kamyob metallar zichliklarining kichikligi (litiy - 0,5; berilliy - 1,85; rubidiy - 1,55; seziy - 1,87) bilan xamda kimyoviy aktivligi bilan ajralib turadi. SHuning uchun ularning kimyoviy birikmalari (oksidlari, xloridlari) mustahkam bo‘lib, ularni metall holiga kaytarish murakkab jarayon xisoblanadi. Bu metallarni olishda ularning tuzlari suyukdanmasi elektroliz yoki metallotermik usul bilan olinadi. Ularga titan, sirkoniy, gafniy, vanadiy, niobiy, tantal, molibden, volfram va boshqa elementlar kiradi. Bu elementlar davriy sistemaning 4-, 5- va 6-gruppasida joylashgan bo‘lib, bir elementdan qushni qavatdagi elementga utganda, ularni ichki d-elektronlari qayta taqsimlanish xususiyatiga ega.

SHuning uchun metallar atom tuzilishining bu xususiyatlari ularning fizik va kimyoviy xossalarining uzgarishiga olib keladi. Ular bir-biridan uzlarining qattiqligi (masalan, titan - 1680°S da, volfram - 3400°S da suyuklanadi) hamda korroziyaga chidamliligi bilan farq qiladi. Kimyoviy xossalari bilan esa bu metallar uzlarining uzgaruvchan valentliklari bilan farqlanadilar.

Xamma qiyin eriydigan metallar yuqori temperaturada

suyuqlanadigan va metallemaslar bilan kimyoviy barqaror birikmalar (karbidlar, nitridlar, boridlar, silitsidlar) hosil qiladi. Bu moddalar katta amaliy axamiyatga egadir..


SHuning uchun kiyin suyuklanuvchi metallar pulat ishlab chiqarish sanoatida pulatni ligerlashda, karbidli qattiq qotishmalar xosil qilishda xamda elektrotexnika va vakuum elektrotexnikasida ishlatiladi.