Mavzu – Loyihalash jarayonlarini avtomatlashtirish asoslarining maqsad va vazifalari Reja

Mavzu – Avtomobil yo’li rejasini loyihalash jarayonini avtomatlashtirish
Reja
1. Loyihalashning asosiy tamoyillari, texnik meyorlar.
2. Trassalash tamoyillari.
3. CREDO kompleks dasturida yo’l rejasini loyihalash texnologiyasi.
4. CREDO kompleks dasturida sun’iy inshootlarni loyihalash.
Tayanch so’zlari: CREDO-TER tizimi, CREDO-PRO tizimi, yo’l o’qi rejasi,
loyihalash usullari.
Yo’l o’qini o’tqizishda bir qator talablarni hisobga olish zarur, eng birinchi
navbatda: xududning ijtimoiy-iqtisodiy talablariga optimal xizmat ko’rsatish,
avtomobil transporti ish samaradorligini, xarakat qo’layligini va xavfsizligni
ta’minlash, atrof muhitga bo’ladigan salbiy ta’sir darajasini ruxsat etarli
chegaragacha kamaytirish, yo’llarni qurish va ekspluatatsiya qilishga ketadigan sarf-
xarajatlarni kamaytirish. Shuni qayd qilish kerak, quyilgan hamma talablarga javob
beradigan variantlar kamdan kam uchraydi. Shuning uchun, loyihalashning asosiy
vazifasi shunaqangi variantni qidirib topishdan iboratki, yuqoridagi talablarni
qaysidir ma’noda qoniqtiradigan bo’lsin.
Yo’lning umumiy yunalishi iqtisodiy qidirish va yo’l tarmog’ini rivojlanish
sxemalarini asoslash natijalari bo’yicha belgilanadi. Bunda kutiladigan xarakat
miqdori qanchalik katta bo’lsa va tranzit xarakat miqdori ko’p bo’lsa, shunchalik
ko’proq e’tiborni yo’l uzunligini qisqartirishga, avtomobil transporti ishlash
samaradorligini va xarakat xavfsizligini ta’minlashga qaratish lozim.
Xarakat
xavfsizligini
va
avtomobil
transporti
ishlash
samaradorligini
ta’minlashga talablar yo’l o’qini o’tqizishda yo’lni eng qisqa yo’nalishdan o’tqizish,
rejadagi egrida (kamida 3000 m) vertikal egriliklarda (qabariq bo’lganda 70000 m,
botiq egrilikda 8000 m) katta radiuslarni qo’llash, bo’ylama qiyaliklar 0,03 dan katta
bo’lmasligi va yo’l ustki yuzasida kurinish masofasi 450 m dan kam bo’lmasligi bilan
erishilishi mumkin.
Rejada
yo’llarni loyihalashda qisqa yo’nalishdan uzoqlashish nazorat
no’qtalari hisobiga bo’lishi mumkin, ko’proq bu holat katta suv oqimlarini, tog’
daralarini, avtomobil yo’llari va temir yo’llarni kesib o’tishda bo’lishi mumkin.
Ba’zida konturli va relef sharoiti tufayli to’siqlarni aylanib o’tishga to’g’ri keladi, bu
holat qurilishni va keyinchalik yo’lning ekspluatatsiyasini murakkablashtirishi
mumkin. Konturli to’siqlarga aholi punktlari, kullar va botqoqliklar, noqo’lay
geologik sharoitda bo’lgan xududlar, ekin ekiladigan qimmatbaho erlar va boshqalar
kiradi.
Bugungi
kunda
yo’llarni loyihalashda asosan e’tiborni atrof muxit
muxofazasiga qaratiladi. Bu muammoni echish uchun yo’l o’qini loyihalashda
quyidagilar zarur:
-
yo’lni o’tqizishda qishloq xo’jaligi ekinlari ekiladigan joylardan,
quriqxonalardan, o’rmon massivlaridan, tabiiy va tarixiy yodgorliklardan va boshqa,

---

qaysiki qurilish va ekspluatatsiya jarayonida noxush oqibatlarga olib keladigan 
xolatlardan aylanib o’tish kerak bo’ladi;
- xarakat miqdori katta bo’lgan yo’llarni axoli yashash joylaridan axolini
transport shovqinidan va avtomobillardan chiqadigan zaxarli gazlardan himoyasini 
ta’minlaydigan masofada ajratish lozim;
- transport oqimi xarakat tarzini bir tekisligini ta’minlaydigan xolda, yo’l
elementlari geometrik o’lchamlarini belgilash, bu bilan avtomobil transportining atrof 
muxitga salbiy ta’siri kamayadi;
- yo’l o’qi rejasini loyihalashda arxitektura-landshaft loyixalash usullarini
qo’llash va talablarini xisobga olish zarurdir.
Yo’l o’qi rejasiniloyihalashning an’anaviy usulida, ya’ni «poligonal trassalash»
shundan iboratki, oldin yo’l o’qi rejada siniq chiziqlar sifatida o’tqiziladi, keyin
burilish uchlari belgilanib, egrlik loyixalanadi, radiuslar belgilanib, doiraviy egri
elementlari xisoblanadi. Bu usulda bitta kamchilik borki, u xam bo’lsa yo’lni atrof
manzara bilan uyg’unlashtirish imkoniyati bo’lmaydi.
Yo’llarni avtomatlashgan loyihalashda boshqa usulni qo’llash maqsadga
muvofiq bo’ladi, masalan «Silliq chizg’ich» deb nomlanuvchi usul. Bu usulda yo’l
o’qi silliq chiziq sifatida o’tqiziladi. Bu usulda yo’l o’qi to’g’ri chiziq, egri chiziq va
o’tuvchi egrilardan tashkil topadi.
Yo’l o’qini loyihalashda CREDO dasturini qo’llash yo’l o’qini eng maqul va
qo’lay variantini tanlash imkoniyatini beradi. CREDO-TER tizimi «poligonal
trassalash» usuliga asoslangan.
15-rasm. Yo’l rejasini siniq chiziq sifatida loyihalash.
Bunda joyning raqamli modeli mavjudligi va yo’l o’qini burilish uch holatini
yoki doiraviy egri radiusini yo’li bilan tuzatmalar kiritish imkoniyati bu usulning
yo’lni atrof manzara bilan uyg’unlashtirish nuqtai nazaridan ustunligini ko’rsatadi.
CREDO-PRO tizimi «Poligonal trassalash» va «egiluvchan chizg’ich» usullarini
qo’llash imkoniyatlarini beradi.
Suv o’tqizuvchi inshootlarni loyihalash quyidagi ish turlaridan tashkil topadi:
28

---

32
-
qor va yomg’ir suvlari oqimi maksimal sarfini hisoblash;
-
quvurlar siqilgan yuzasida suv tezligini va quvur oldidagi suv balandligini 
miqdorini aniqlash bilan quvur tuynugini gidravlik hisoblash;
-
quvurlar ustidagi kutarma minimal balandligini aniqlash;
-
quvurlar tuzilishini va ularning uzunligini aniqlash;
-
kutarma yon qiyaliklarini va uzanlarni mustaxkamlashni loyihalash va 
hisoblash;
-
qurilish ishlari hajmini va bahosini aniqlash.
Yuqoridagi hisoblash ishlarini xar xil turdagi quvurlar tuynuklari uchun
bajargandan sung, ularni qurilish va keyinchalik ekspluatatsiya qilish bahosi bo’yicha
taqqoslash mumkin. Natijada eng qo’lay va kam xarajatli variantni aniqlash mumkin
bo’ladi.
Bugungi kunda CREDO tizimida gidravlik hisoblashlarni va qor va yomg’ir
suvlari maksimal sarfini hisoblash avtomatlashtirilgan. Ularning natijalari qolgan
yuqoridagi
hisoblashlarni
baajarish
uchun
boshlang’ich
ma’lumot
sifatida
foydalaniladi.
Yomg’ir suvlari va hajmi maksimal sarfi quyidagi usullardan biri yordamida
aniqlanilishi mumkin:
-
MADI/Soyuzdorproekt formulasi buyicha;
-
Chegaraviy jadalllik formulasi buyicha, QMQ 2.01.14-83.
-
Reduktsion formulalar buyicha;
-
Ukraina va Belorussiya uchun xududiy formulalar buyicha.
Qor suvlari maksimal sarfini hisoblash uchun yuqridagi formulalar va Ukraina
va Belorussiya uchun xududiy formulalari o’rtasida tanlov amalga oshirilishi
mumkin.
Doiraviy va to’g’ri turtburchakli quvurlarni gidravlik hisobi bosimli, yarim
bosimli va bosimsiz rejimda ishlayotgan quvurlarda o’quv va texnik adabiyotlarda
keltirilgan bog’likliklar yordamida aniqlanilishi mumkin. Bunda yomg’ir suvlari
oqimi
maksimal
sarfi
hisobiy
deb
hisoblansa,
u
xolda
hisoblash
ishlari
akkumulyatsiyani hisobga olgan holda bajariladi.
CREDO-CAD kichik tizimida suv o’tkazuvchi quvurlarni loyihalash uchun
«Iskusstvennыe soorujeniya» menyusiga kirib, «Vodopropusknыe trubы» qatorini
faollashtirish talab etiladi. Loyihalash ishlari «Карточки труб»ni tulg’izishdan
boshlanadi. Bunda mavjud yoki loyihalanayotgan quvurlarda tuynugi yoki boshqa
ma’lumotlar gidravlik hisoblash ishlarisiz belgilanadigan hollarda hamma
ma’lumotlar birdaniga to’lg’iziladi: quvur piket holati, tuynugi o’lchami, tuynuklar
soni, quvur osti belgisi, quvur uzunligi va nishabligi, materiali, quvur oldida suv satxi
belgisi, quvurning yo’l o’qiga nisbatan joylashish burchagi. Loyihalanayotgan
quvurlar uchun quvur tuynugi gidravlik hisoblashlar natijasida aniqlanganda,
birlamchi quvur katrochkasi to’lg’iziladi va unga hamma ma’lumotlar kiritiladi,
qolganlari hisoblash ishlaridan keyin kiritiladi.
Quvur kartochkasini tulg’izib bo’lgach, «Гидравилический расчет труб»
qatoriga o’tish zarur va ketma ket «Расчет стоков» va «Дождвий поводки»
punktlarini faollashtirish kerak. Yomg’ir suvlari maksimal sarfini hisoblash uchun
MADI/Soyuzdorproekt formulasi universal hisoblanadi. Hisoblashda bu formulani
belgilasak ekranda jadval paydo bo’ladi, buni klaviatura yordamida to’lg’izamiz:

---

yomg’ir tumani raqami, quvur piket holati, suv yig’ilish maydoni, bosh soy uzunligi
va qiyaligi, quvurlar turi. «F2» tugmasi yordamida hisoblash ishlari bajariladi.
Shundan sung ekranda hamma boshlang’ich ma’lumotlar va hisoblash ishlari
natijalari paydo bo’ladi - yomg’ir suvlari hajmi va sarfi 1,2,3,5 va 10 % extimollik
bilan.
Qor suvlarini hisoblash uchun «QMQ 2.01.14.-83 formulasi bo’yicha» qatorni
ma’lumotlar jadvali, shu bilan birga loyihalash tumani iqlim
faollashtirib, suv xavzasi geometrik o’lchamlarini xarakterlovchi boshlang’ich
xususiyatlari
ko’rsatkichlari kiritiladi.
16-
rasm.
«Искуственныe
сооружения»
punkti
menyusi
Quvurlarni gidravlik hisobi uchun «Расчет пропускной способности»
qatorini faollashtirgandan sung ekranda paydo bo’ladigan jadval to’lg’izilishi lozim.
Bunda «*» belgisi bilan belgilangan o’lchamlar «Probel» tugmasini bosgandan sung
paydo bo’ladigan jadvaldan tanlanadi. «F2» tugmasi yordamida hisoblash ishlari
bajariladi, shundan sung ekranda boshlang’ich ma’lumotlar bilan hisoblash natijalari
ekranda paydo bo’ladi.
CREDO-CAD tizimida kichik ko’priklarni loyihalashda qor va yomg’ir suvlari
maksimal sarfi va hajmini aniqlash va belgilangan tuynukdagi ko’prik gidravlik
hisoblash, natijada ko’prik ostidan suvning oqib o’tish tezligini aniqlash, siqilgan
yuzadagi oqim chuqurligi va ko’prik oldidagi suv kutarilishi aniqlanilish kuzda
tutiladi. Bu ko’rsatkichlar ko’prik osti uzanini mustahkamlash turini tanlashda va
ko’prik balandligi belgisini to’g’riligini aniqlash uchun foydalaniladi.
Водопропускные трубы
Карточка труб 
Гидравлический расчет труб
Расчет стоков
Расчет пропускной способности
Мосты
Карточка мостов
Гидравлика периодических водотоков
Расчет стоков
Расчет пропускной способности
Урезы воды
Пересечения подземных коммуникаций
Ведомость пересекаемых подземных коммуникаций 
Пересечения надземных коммуникаций 
Коммуникации вдоль трасы
30

---

31
Kichik ko’priklarni loyihalash quyidagi ketma ketlikda olib borish tavsiya 
etiladi:
1. kichik ko’prik uzunligi qirg’oq tayanchlari va namunaviy oraliq qurilmalar
o’lchamlarini hisobga olgan holda belgilanadi;
2. ko’prik uzunligining berilgan miqdorida, er va loyiha belgilarida,
ko’prikdagi kutarma yon qiyaliklarida ko’prik oralig’ini hisoblash;
3. qor va yomg’ir suvlari maksimal sarfi aniqlaniladi;
4. olingan ko’prik oralig’i uchun gidravlik hisoblashlar bajariladi;
5. ko’prik
ostidan
suv
oqishini
hisobga
olib,
ko’prik osti uzani
mustaxkamlanish turi belgilanadi yoki mavjud ko’priklarda oldin qurilagn
mustaxkamlikni ishonchliligi tekshiriladi;
6. ko’prik osti suv balandligini hisobga olgan holda me’yoriy hujjatlar
talablaridan kelib chiqib, suv hisobiy satxidan prolet qurilma ostigacha
bo’lgan kutarilish tekshiriladi.
CREDO-CAD tizimida kichik ko’priklarni loyihalash «Kartochka mostov» ni
to’lg’izishdan boshlanadi, bunda quyidagilar kiritiladi: har qaysi ko’prik piket holati,
ularning uzunligi, gabariti, ko’prik boshi va oxiri belgisi va qiyaliklari, prolet qurilma
materiali va suv maksimal satxi belgisi. Ko’priklar kartochkasi to’lg’izilgach,
«Гидравлика переодических водотоков» punktiga o’tiladi, bu menyuda «Расчет
стоков» va «Расчет пропускной способности» qatorlari mavjud.
Kichik ko’priklarni loyihalashda qor va yomg’ir suvlari hajmi va maksimal
sarfi xuddi suv o’tkazuvchi quvurlardagidek aniqlaniladi. «Расчет пропускной
способности» qatorini faollashtirgandan keyin ekranda jadval paydo bo’ladi, bunga
gidravlik hisoblashlar uchun kerak bo’ladigan boshlang’ich ma’lumotlar kiritiladi:
hisobiy sarf, oqim hajmi, qiyaliklar va soy nishabligi, uzan g’adir-budurlik
koeffitsienti, ko’prik oralig’i, ko’prik oldidagi ruxsat etarli suv chuqurligi, uzan
tubidan ko’prik qatnov qismigacha masofa (faqat mavjud ko’priklar uchun),
ko’prikdagi kutarma konusi yon qiyaligi. Agar ko’prik oldidagi suv ruxsat etarli
chuqurligini miqdorini 0 teng deb kiritsak, u xolda gidravlik hisob akkumilyatsiyani
hisobga olmagan holda bajariladi. Barcha ma’lumotlarni kiritib bo’lgach «F2»
tugmachasi bosish yordamida hisoblash ishini bajaramiz. Hisoblash natijalarini
ekranda kurish va bosmaga chiqarish mumkin bo’ladi. CREDO-CAD tizimida sun’iy
inshootlarni loyihalash MOST 1.2 va MORFOSTVOR 1.0 dasturlari yordamida
bajariladi.
Nazorat savollari
1. Yo’l o’qi yo’nalishini tanlash asoslarini tushuntiring?
2. CREDO-TER tizimida yo’l o’qi rejasini qanday loyihalash mumkin?
3. CREDO-PRO «Geometrik loyihalash» tizimida yo’l o’qi rejasini loyihalash 
tartibi qanday?
4. CREDO-CAD tizimida yo’l o’qi rejasini loyihalash qanday amalga
oshiriladi?
5. CREDO-CAD tizimida suv o’tkazuvchi quvurlarni qanday loyihalaymiz?
6. CREDO-CAD tizimida kichik ko’priklarni qanday loyihalaymiz?
7. Sun’iy inshootlarni loyihalash bosh menyusini chizmada ko’rsating?

---