Mavzu №: ma’LUMOTLAR BAZALARI VA KATTA HAJMDAGI ma’lumotlar bilan ishlash texnologiyalari

---

MAVZU №: MA’LUMOTLAR BAZALARI VA KATTA HAJMDAGI 
MA’LUMOTLAR BILAN ISHLASH TEXNOLOGIYALARI 
8.1. Ma’lumotlar bazalari va ularni ishlab chiqish modellari 
Kalit so‘zlar: ma’lumotlar bazalari, relyatsion ma’lumotlar bazalari, NoSQL 
ma’lumotlar bazalari, katta ma’lumotlar bazalari, ma’lumotlarni tahlil qilish, 
ma’lumotlarni saqlash, ma’lumotlarni vizuallashtirish, Microsoft Access. 
Axborotlarni qayta ishlashni yengillashtirish maqsadida avtomatlashtirilgan axborot 
tizimlari yaratiladi.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari deb shunday tizimlarga aytiladiki, ularning 
tarkibida texnik vositalar, jumaladan shaxsiy kompyuterlar ishtirok etadi. Axborot 
tizimlari deb keng ma’noda axborotlarni qayta ishlaydigan ixtiyoriy tizimni 
tushunish mumkin. Tadbiq etish sohasiga qarab axborot tizimlarni ishlab chiqarish, 
ta’lim, sog‘liqni saqlash, harbiy va boshqa soha tizimlariga ajratish mumkin. 
Axborot tizimlarini maqsadli ishlatilishiga qarab bir qancha kategoriyalarga bo‘lish 
mumkin: 
ma’lumot beruvchi tizim; 
qidiruv tizimi; 
boshqaruv tizimi va boshqa tizimlar.
Axborot tizimlari asosida ma’lumotlar bazasi (MB) yotadi. MB deganda 
ma’lumotlarni shunday o‘zaro bog‘lanishi tushuniladiki, u mashina xotirasida 
saqlanib, maxsus ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi dasturiy vositasi 
yordamida to‘ldirilishi, o‘zgartirilishi va takomillashtirilishi mumkin. 
Aniq ma’lumotlarni (masalani) hal qilishda inson real dunyoni u yoki bu sohasi bilan 
cheklanadi. Bunday hollarda faqat ba’zi bir ob’ektlarni o‘rganishgina qiziqish 
uyg‘otadi. Bunday ob’ektlarni majmuasini predmet soha deyiladi. 
Ob’ekt - bu ixtiyoriy predmet, hodisa, tushuncha yoki jarayondir. 
Ma’lumot - bu uni ma’nosiga e’tibor bermay qaraladigan ixtiyoriy simvollar 
to‘plamidir.
O‘zaro bog‘langan ma’lumotlar ma’lumotlar tizimi deyiladi.
Barcha ob’ektlar atributlari bilan xarakterlanadi. Masalan, ob’yekt sifatida fakultet, 
kutubxona, kompyuter va boshqalarni qarash mumkin. Jumladan, kompyuter 
ob’ektini atributlari sifatida hisoblash tezligi, operativ xotira hajmi, o‘lchamlari va 
boshqalarni ko‘rish mumkin. Atributlarda saqlanadigan xabarlar ma’lumotlarni 
qiymatlari deyiladi. 
Ma’lumotlarni nomlangan eng kichik birligi ma’lumot elementidir. U ko‘pincha 
maydon deb aytiladi va bayt va bitlardan tashkil topadi. Ma’lumotlar agregati 
ma’lumot elementini nomlangan to‘plamidir. 
MB administratori deyilganda birorta shaxs yoki bir necha shaxslardan iborat 
bo‘lgan va MB sini loyihalash, uzatish va samarador ishlashini ta’minlovchidir. 
Ma’lumotlar bazasi - bu ma’lumotlarni samarali saqlash, qidirish va manipulyatsiya 
qilish uchun ma’lum bir tarzda tartiblangan ma’lumotlar to‘plami. Ma’lumotlar 

---

bazalari biznes, ta’lim, davlat va shaxsiy kompyuterlarni o‘z ichiga olgan turli xil 
ilovalarda qo‘llaniladi. 
Ma’lumotlar bazalarining bir nechta turlari mavjud, jumladan: 
Relyatsion ma’lumotlar bazalari: Bu ma’lumotlar bazasining eng keng tarqalgan turi 
bo‘lib, ular ma’lumotlarni satrlar va ustunlar bilan jadvallarda saqlaydi. Har bir satr 
yozuvni, har bir ustun esa maydonni ifodalaydi. 
NoSQL ma’lumotlar bazalari: Ushbu ma’lumotlar bazalari hujjatlar yoki multimedia 
fayllari kabi katta hajmdagi tuzilmagan ma’lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. 
Ular jadvallardan yoki aloqador ma’lumotlar bazalari kabi qat’iy sxemalardan 
foydalanmaydi. 
Ob’ektga yo‘naltirilgan ma’lumotlar bazalari: Ushbu ma’lumotlar bazalari 
ma’lumotlarni ob’ektlarda saqlaydi, ularni Java kabi ob’ektga yo‘naltirilgan 
dasturlash tillari yordamida boshqarish va kirish mumkin. 
Ierarxik ma’lumotlar bazalari: Ushbu ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni daraxtga 
o‘xshash ierarxik tuzilishda saqlaydi. Daraxtdagi har bir tugun yozuvni va har bir 
tugun pastki yozuvni ifodalaydi. 
Ba’zi mashhur ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (DBMS) Oracle, MySQL, 
SQL Server, MongoDB va PostgreSQLni o‘z ichiga oladi. Ushbu tizimlar 
ma’lumotlar bazalarini yaratish, saqlash va so‘rov qilish uchun vositalar va 
xizmatlar to‘plamini taqdim etadi. 
DBMSga qo‘shimcha ravishda, ma’lumotlar bazalari bilan qo‘llaniladigan boshqa 
texnologiyalar ma’lumotlarni saqlash, ma’lumotlarni qazib olish va katta 
ma’lumotlar tahlilini o‘z ichiga oladi. Ushbu texnologiyalar turli sohalarda qaror 
qabul qilishda foydalanish mumkin bo‘lgan katta hajmdagi ma’lumotlardan 
tushuncha va naqshlarni olish uchun ishlatiladi. 
Ma’lumotlar bazalari kichik shaxsiy loyihalardan tortib yirik korporativ 
tizimlargacha bo‘lgan turli xil ilovalarda qo‘llaniladi. Ma’lumotlar bazalaridan ba’zi 
keng tarqalgan foydalanish quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
Biznes ilovalari: Ma’lumotlar bazalari mijozlar ma’lumotlarini, mahsulot 
ma’lumotlarini, moliyaviy yozuvlarni va biznesni yuritish uchun muhim bo‘lgan 
boshqa turdagi ma’lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. 
Elektron tijorat: Onlayn sotuvchilar mahsulot kataloglari, mijozlar ma’lumotlari va 
buyurtmalar tarixini saqlash uchun ma’lumotlar bazalaridan foydalanadilar. 
Ijtimoiy tarmoqlar: Ijtimoiy tarmoq saytlari foydalanuvchi profillari, postlari va 
boshqa turdagi kontentni saqlash uchun maʼlumotlar bazalaridan foydalanadi. 
Ta’lim: Ma’lumotlar bazalari ta’lim muassasalarida talabalar yozuvlari, dars 
jadvallari va boshqa ma’muriy ma’lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. 
Sog‘liqni saqlash: Ma’lumotlar bazalari sog‘liqni saqlash sohasida bemor yozuvlari, 
kasallik tarixi va sog‘liq bilan bog‘liq boshqa ma’lumotlarni saqlash uchun 
ishlatiladi. 

---

Hukumat: Ma’lumotlar bazalari davlat organlari tomonidan jamoat xavfsizligi, 
huquqni muhofaza qilish organlari va boshqaruvning boshqa sohalariga oid 
ma’lumotlarni saqlash uchun foydalaniladi. 
Bundan tashqari, ma’lumotlar bazasini boshqarish bilan bog‘liq bir qancha 
qiyinchiliklar mavjud, jumladan ma’lumotlar xavfsizligi, ma’lumotlar sifati va 
kengaytirilishi. Ma’lumotlar hajmi o‘sishda davom etar ekan, ushbu muammolarni 
hal qilishga yordam beradigan yangi texnologiyalar ishlab chiqilmoqda. Ushbu 
texnologiyalardan ba’zilari bulutga asoslangan ma’lumotlar bazalari, xotiradagi 
ma’lumotlar bazalari va taqsimlangan ma’lumotlar bazalarini o‘z ichiga oladi. 
Umuman olganda, ma’lumotlar bazalari zamonaviy hisoblashda muhim rol o‘ynaydi 
va katta hajmdagi ma’lumotlarni tizimli va samarali tarzda saqlash va boshqarish 
uchun zarurdir. 
8.1.1. Ma’lumotlar bazasini yaratish modellari 
Ma’lumotlar bazasini yaratishning uchta asosiy modeli mavjud: 
Ierarxik model: Ierarxik modelda ma’lumotlar daraxtga o‘xshash tuzilishda tashkil 
etilgan bo‘lib, har bir yozuvda bitta ota - ona yozuvi va bir yoki bir nechta asosiy 
yozuvlar mavjud. Ushbu model keng tarqalgan ma’lumotlar bazasi tizimlarida 
qo‘llaniladi. 
Tarmoq modeli: Tarmoq modelida ma’lumotlar ierarxik modelga qaraganda 
murakkabroq tuzilishda tashkil etilgan bo‘lib, har bir yozuvda bir yoki bir nechta ota 
- ona yozuvlari va bir yoki bir nechta bola yozuvlari mavjud. Ushbu model ierarxik 
modelga qaraganda murakkabroq ma’lumotlar munosabatlarini boshqarish uchun 
mo‘ljallangan. 
Relyatsion model: Relyatsion modelda ma’lumotlar jadvallar shaklida tashkil 
qilinadi, har bir jadval qatorlar va ustunlardan iborat. Satrlar yozuvlarni, ustunlar esa 
maydonlarni ifodalaydi. Jadvallar o‘rtasidagi aloqalar xorijiy kalitlardan foydalanish 
orqali o‘rnatiladi. Relyatsion model bugungi kunda eng ko‘p qo‘llaniladigan 
ma’lumotlar bazasini yaratish modelidir. 
Har bir ma’lumotlar bazasini yaratish modeli o‘zining afzalliklari va kamchiliklariga 
ega. Ierarxik model sodda va tushunarli, lekin u moslashuvchan bo‘lmasligi va 
o‘zgartirish qiyin bo‘lishi mumkin. Tarmoq modeli ierarxik modelga qaraganda 
ancha moslashuvchan, ammo uni boshqarish murakkab va qiyin bo‘lishi mumkin. 
Relyatsion model moslashuvchan va o‘zgartirish oson, lekin u ierarxik va tarmoq 
modellariga qaraganda murakkabroq bo‘lishi mumkin. 
Relyatsion modelda ma’lumotlar jadvallar shaklida tashkil etilgan bo‘lib, har bir 
jadval o‘ziga xos nomga ega va ustunlar va satrlardan iborat. Har bir ustun 
ma’lumotlar maydoni yoki atributini, har bir satr esa ma’lumotlarning yozuvini yoki 
namunasini ifodalaydi.
Relyatsion modelning asosiy afzalliklaridan biri uning moslashuvchanligidir. 
Jadvallar kerak bo‘lganda qo‘shilishi, o‘zgartirilishi yoki o‘chirilishi mumkin va 
jadvallar o‘rtasidagi munosabatlar tashqi kalitlardan foydalanish orqali o‘rnatilishi 

---

mumkin. Bu murakkab ma’lumotlar aloqalarini samarali va samarali boshqarish 
imkonini beradi. 
Relyatsion modeldan tashqari vaqt o‘tishi bilan paydo bo‘lgan boshqa ma’lumotlar 
bazasini yaratish modellari mavjud, ular orasida ob’ektga yo‘naltirilgan model, 
ob’ektga aloqador model va hujjat modeli mavjud. Ushbu modellar har xil turdagi 
ma’lumotlar va ma’lumotlar munosabatlarini boshqarish uchun mo‘ljallangan va 
ular turli xil ilovalar va sohalarda qo‘llaniladi. 
Umuman olganda, ma’lumotlar bazasini yaratish modelini tanlash dasturning o‘ziga 
xos talablariga va boshqariladigan ma’lumotlarga bog‘liq. Relyatsion model 
moslashuvchanligi, kengaytirilishi va foydalanish qulayligi tufayli eng ko‘p 
ishlatiladigan ma’lumotlar bazasini yaratish modeli bo‘lib qolmoqda, ammo boshqa 
modellar ma’lum ilovalar yoki ma’lumotlar turlari uchun ko‘proq mos kelishi 
mumkin. 
8.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining asosiy vazifalari va xususiyatlari 
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining (DBMS) asosiy vazifalari 
ma’lumotlar bazasini yaratish, saqlash va boshqarish bo‘lib, ular ma’lumotlarni 
saqlash, tartibga solish va olish uchun ishlatiladi. Bu yerda ma’lumotlar bazasi 
ma’lumotlar bazasi javobgar bo‘lgan ba’zi maxsus vazifalar: 
Ma’lumotlar ta’rifi: DBMS ma’lumotlar bazasi strukturasini, jumladan jadvallar, 
maydonlar va jadvallar orasidagi munosabatlarni aniqlash uchun vositalarni taqdim 
etadi. 
Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish: DBMS ma’lumotlar bazasiga ma’lumotlarni 
kiritish, yangilash va o‘chirish, shuningdek ma’lumotlarni olish uchun 
ma’lumotlarni so‘rash uchun vositalarni taqdim etadi. 
Ma’lumotlarni qidirish: ma’lumotlar bazasi ma’lumotlar bazasi ma’lumotlar 
bazasidan ma’lum mezonlar yoki so‘rovlar asosida ma’lumotlarni olish uchun 
vositalarni taqdim etadi. 
Ma’lumotlar xavfsizligi: DBMS ma’lumotlar bazasiga kirishni nazorat qilish uchun 
vositalarni taqdim etadi, bu faqat vakolatli foydalanuvchilar ma’lumotlarga kirishi, 
o‘zgartirishi yoki o‘chira olishini ta’minlaydi. 
Ma’lumotlarni zaxiralash va tiklash: DBMS ma’lumotlar yo‘qolishi yoki buzilgan 
taqdirda ma’lumotlar bazasini zaxiralash va tiklash uchun vositalarni taqdim etadi. 
Ma’lumotlar bazasi ish faoliyatini optimallashtirish: DBMS so‘rovlarni 
optimallashtirish, 
ma’lumotlarni 
indekslash 
va 
ma’lumotlar 
bazasi 
konfiguratsiyasini sozlash orqali ma’lumotlar bazasining ishlashini optimallashtirish 
uchun vositalarni taqdim etadi. 
Ma’lumotlar yaxlitligi: DBMS ma’lumotlarga cheklovlar va qoidalarni qo‘llash 
orqali ma’lumotlarning yaxlitligini ta’minlash uchun vositalarni taqdim etadi. 
Umuman olganda, ma’lumotlar bazasi ma’lumotlar bazasini yaratish va 
loyihalashdan tortib, doimiy texnik xizmat ko‘rsatish va optimallashtirishgacha 
bo‘lgan barcha jihatlarni boshqarish uchun javobgardir. Ma’lumotlar bazasini 

---

boshqarishning markazlashtirilgan va samarali usulini ta’minlab, DBMS sanoatning 
keng doirasidagi tashkilotlar uchun muhim vositaga aylandi. 
8.2.1. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining asosiy xususiyatlari 
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (DBMS) ularni boshqa turdagi dasturiy 
ta’minotdan ajratib turadigan bir qancha xususiyatlarga ega. Quyida DBMSning 
asosiy xususiyatlaridan ba’zilari keltirilgan: 
Ma’lumotlarning mustaqilligi: DBMS ma’lumotlarning mantiqiy ko‘rinishini 
ma’lumotlarni jismoniy saqlashdan ajratib turadigan mavhumlik darajasini 
ta’minlaydi. Bu shuni anglatadiki, ilovalar diskda qanday saqlanganligi haqidagi 
tafsilotlarni bilmasdan turib ma’lumotlarga kirishlari mumkin. 
Ma’lumotlar almashinuvi: ma’lumotlar bazasi bir nechta foydalanuvchi va 
ilovalarga bir vaqtning o‘zida bir xil ma’lumotlarga kirish imkonini beradi, shu bilan 
birga ma’lumotlar yaxlitligi va izchilligini ta’minlaydi. 
Ma’lumotlar xavfsizligi: ma’lumotlar bazasi ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarga 
kirishni boshqarish vositalarini taqdim etadi, bu faqat avtorizatsiya qilingan 
foydalanuvchilar ma’lumotlarga kirishi, o‘zgartirishi yoki o‘chira olishini 
ta’minlaydi. 
So‘rovlar tili: DBMS foydalanuvchilarga ma’lumotlar bazasi bilan o‘zaro aloqada 
bo‘lish va belgilangan mezonlar asosida ma’lumotlarni olish imkonini beruvchi 
so‘rovlar tilini taqdim etadi. 
Tranzaksiyalarni boshqarish: DBMS bir nechta ma’lumotlar bazasi operatsiyalarini 
o‘z ichiga olgan ish birliklari bo‘lgan tranzaktsiyalarni boshqarish vositalarini 
taqdim etadi. Tranzaksiyalar ma’lumotlar o‘zgarishlarining atomik, izchil, 
izolyatsiyalangan va bardoshli bo‘lishini ta’minlaydi (ACID). 
Masshtablilik: DBMS katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlashga qodir va o‘sib 
borayotgan 
ilovalar 
va 
tashkilotlarning 
ehtiyojlarini 
qondirish 
uchun 
masshtablanishi mumkin. 
Zaxiralash va tiklash: DBMS ma’lumotlar yo‘qolishi yoki buzilgan taqdirda 
ma’lumotlar bazasini zaxiralash va tiklash uchun vositalarni taqdim etadi. 
Ishlashni optimallashtirish: DBMS so‘rovlarni optimallashtirish, ma’lumotlarni 
indekslash va ma’lumotlar bazasi konfiguratsiyasini sozlash orqali ma’lumotlar 
bazasi ish faoliyatini optimallashtirish uchun vositalarni taqdim etadi. 
Umuman olganda, DBMS ma’lumotlarni boshqarishning markazlashtirilgan va 
samarali usulini ta’minlaydi, bu tashkilotlarga ma’lumotlarni xavfsiz va 
kengaytiriladigan tarzda saqlash, tartibga solish va olish imkonini beradi. 
8.3. Katta ma’lumotlari (Big Data) qayta ishlash texnologiyalari
Ma’lumotlar hajmi o‘sishda davom etar ekan, tashkilotlarga katta hajmdagi 
ma’lumotlar bilan ishlash va qayta ishlashga yordam beradigan yangi texnologiyalar 
paydo bo‘ldi. Katta hajmdagi ma’lumotlar bilan ishlashning ba’zi texnologiyalariga 
quyidagilar kiradi: 
Hadoop: Hadoop - bu katta ma’lumotlar to‘plamlarini taqsimlangan saqlash va qayta 
ishlash uchun ochiq manbali ramka. U bitta serverdan minglab mashinalargacha 

---

kengaytirish uchun mo‘ljallangan, har bir mashina mahalliy hisoblash va saqlashni 
taklif qiladi. 
Spark: Apache Spark ochiq manbali katta ma’lumotlarni qayta ishlash tizimi bo‘lib, 
keng ko‘lamli ma’lumotlar to‘plamlarini tez va samarali qayta ishlash uchun 
mo‘ljallangan. U Java, Scala, Python va Rda dasturlash uchun interfeysni taqdim 
etadi. 
NoSQL ma’lumotlar bazalari: NoSQL ma’lumotlar bazalari tuzilmagan yoki yarim 
tuzilgan ma’lumotlar bilan ishlash uchun mo‘ljallangan. Ular katta hajmdagi 
ma’lumotlarni tez va samarali saqlash va olish uchun ishlatiladi. 
Ma’lumotlarni saqlash: ma’lumotlarni saqlash markazlashtirilgan omborda bir 
nechta manbalardan katta hajmdagi ma’lumotlarni saqlashni o‘z ichiga oladi. 
Maʼlumotlarni saqlash yechimlari biznes razvedkasi va tahliliy maqsadlarda 
qoʻllaniladi. 
Xotiradagi ma’lumotlar bazalari: Xotiradagi ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni 
diskda emas, balki xotirada saqlash uchun mo‘ljallangan. Bu ma’lumotlarga tezroq 
kirish va ishlov berish vaqtlarini tezlashtirish imkonini beradi. 
Bulutli hisoblash: Bulutli hisoblash platformalari katta hajmdagi ma’lumotlar uchun 
kengaytiriladigan va moslashuvchan saqlash va qayta ishlash imkoniyatlarini taklif 
qiladi. Bulutli maʼlumotlarni saqlash va qayta ishlash yechimlariga istalgan joydan 
kirish mumkin va kerak boʻlganda osonlikcha kattalashtirish yoki kichraytirish 
mumkin. 
Ma’lumotlar oqimi: Ma’lumotlar oqimi real vaqt rejimida ma’lumotlarni qayta 
ishlash va tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Bu texnologiya ijtimoiy media tahlili, 
firibgarlikni aniqlash va IoT (Internet of Things) maʼlumotlarini qayta ishlash kabi 
ilovalarda qoʻllaniladi. 
Umuman olganda, ushbu texnologiyalar tashkilotlarga katta hajmdagi ma’lumotlar 
bilan samarali va samarali ishlov berish uchun bir qator imkoniyatlarni taklif qiladi 
va ular ma’lumotlar hajmi o‘sishda davom etar ekan, vaqt o‘tishi bilan rivojlanishda 
va yaxshilanishda davom etadilar. 
8.3.1. Katta ma’lumotlar bazalari bilan ishlash texnologiyalari 
Ma’lumotlar bazalari kattalashib, murakkablashib borar ekan, tashkilotlarga ular 
bilan samarali va samarali ishlashga yordam beradigan yangi texnologiyalar paydo 
bo‘ldi. Katta ma’lumotlar bazalari bilan ishlashning ba’zi texnologiyalariga 
quyidagilar kiradi: 
Ma’lumotlar bazasini taqsimlash: Ma’lumotlar bazasini parchalash - bu katta 
ma’lumotlar bazasini parchalar deb ataladigan kichikroq, boshqariladigan qismlarga 
ajratish usuli. Har bir parcha alohida serverda saqlanishi mumkin, bu esa tezroq 
kirish va kengaytirilgan kengayish imkonini beradi. 
Ma’lumotlar bazasini qismlarga ajratish: Ma’lumotlar bazasini bo‘lish katta 
ma’lumotlar bazasini sana yoki mintaqa kabi ma’lum bir mezon asosida kichikroq 
bo‘limlarga bo‘lishni o‘z ichiga oladi. Bu ma’lumotlarga tezroq kirish imkonini 
beradi va so‘rovlar samaradorligini oshirishi mumkin. 

---

Ma’lumotlar bazasini replikatsiya qilish: Ma’lumotlar bazasi replikatsiyasi turli 
serverlarda saqlanishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar bazasining bir nechta 
nusxalarini yaratishni o‘z ichiga oladi. Bu ortiqchalikni ta’minlaydi va 
ma’lumotlarni bir nechta manbalardan o‘qishga ruxsat berish orqali ishlashni 
yaxshilashi mumkin. 
Ma’lumotlar bazasini klasterlash: Ma’lumotlar bazasini klasterlash yagona 
ma’lumotlar bazasi tizimi sifatida ishlash uchun bir nechta serverlarni birlashtirishni 
o‘z ichiga oladi. Bu miqyoslilik va yuqori mavjudlikni, shuningdek, yaxshilangan 
ishlashni ta’minlaydi. 
Xotira ichidagi ma’lumotlar bazalari: Xotiradagi ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarni 
diskda emas, balki xotirada saqlaydi, bu esa tezroq kirish va ish faoliyatini 
yaxshilash imkonini beradi. Xotiradagi ma’lumotlar bazalari katta hajmdagi 
ma’lumotlarga real vaqt rejimida kirishni talab qiladigan ilovalar uchun ishlatiladi. 
Ustunli ma’lumotlar bazalari: Ustunli ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni satr 
bo‘yicha emas, balki ustunlar bo‘yicha saqlaydi, bu esa tezroq so‘rovlar va yanada 
samarali saqlash imkonini beradi. Ustunli ma’lumotlar bazalari real vaqtda tahlil va 
hisobotni talab qiladigan ilovalar uchun ishlatiladi. 
Bulutli ma’lumotlar bazalari: Bulutga asoslangan ma’lumotlar bazalari katta 
ma’lumotlar bazalari uchun kengaytiriladigan va moslashuvchan saqlash va qayta 
ishlash imkoniyatlarini taklif qiladi. Bulutli ma’lumotlar bazalariga istalgan joydan 
kirish mumkin va kerak bo‘lganda osonlikcha kattalashtirish yoki kamaytirish 
mumkin. 
Umuman olganda, ushbu texnologiyalar tashkilotlarga katta ma’lumotlar bazalari 
bilan samarali va samarali ishlash uchun bir qator variantlarni taklif qiladi va ular 
ma’lumotlar bazasi hajmi va murakkabligi o‘sishda davom etar ekan, vaqt o‘tishi 
bilan rivojlanish va takomillashishda davom etmoqda. 
8.3.2. Iqtisodiyotda katta ma’lumotlar bazalaridan foydalanish 
Katta ma’lumotlar bazalari iqtisodda juda foydali bo‘lishi mumkin, chunki ular 
murakkab iqtisodiy hodisalar haqida tushuncha beradi va siyosiy qarorlar qabul 
qilishda yordam beradi. Iqtisodiyotda katta ma’lumotlar bazalaridan qanday 
foydalanishga misollar keltiramiz: 
Makroiqtisodiy tahlil: YaIM, inflyatsiya va ishsizlik kabi makroiqtisodiy 
ko‘rsatkichlarning katta ma’lumotlar bazalari iqtisodiy tendentsiyalarni tahlil qilish 
va kelajakdagi iqtisodiy o‘sishni prognoz qilish uchun ishlatilishi mumkin. 
Moliyaviy tahlil: Aktsiya bahosi, foiz stavkalari va kredit reytinglari kabi moliyaviy 
ma’lumotlarning katta ma’lumotlar bazalari moliyaviy bozorlarni tahlil qilish va 
investitsiya qarorlarini xabardor qilish uchun ishlatilishi mumkin. 
Mehnat bozori tahlili: ish haqi, bandlik stavkalari va bo‘sh ish o‘rinlari kabi mehnat 
bozori ma’lumotlarining katta ma’lumotlar bazalaridan mehnat bozorlari faoliyatini 
tahlil qilish va bandlik va o‘qitish bilan bog‘liq siyosatlarni xabardor qilish uchun 
foydalanish mumkin. 

---

Xalqaro savdo tahlili: Import va eksport hajmlari va narxlar kabi xalqaro savdo 
ma’lumotlarining katta ma’lumotlar bazalari savdo shakllarini tahlil qilish va savdo 
siyosati qarorlarini xabardor qilish uchun ishlatilishi mumkin. 
Ijtimoiy farovonlik tahlili: Qashshoqlik darajasi, daromadlar tengsizligi va tibbiy 
xizmatdan foydalanish kabi ijtimoiy ta’minot ma’lumotlarining katta ma’lumotlar 
bazalari ijtimoiy ta’minot dasturlari samaradorligini tahlil qilish va qashshoqlikni 
kamaytirish va sog‘liqni saqlashni isloh qilish bilan bog‘liq siyosat qarorlarini 
xabardor qilish uchun ishlatilishi mumkin. 
Umuman olganda, yirik ma’lumotlar bazalari iqtisodchilarga iqtisodiy hodisalarning 
keng doirasi haqida tushunchaga ega bo‘lish uchun tahlil qilinishi mumkin bo‘lgan 
ko‘plab ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Iqtisodiyotda yirik ma’lumotlar bazalaridan 
foydalanish tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda, chunki yaratilayotgan 
ma’lumotlar miqdori tez sur’atlar bilan o‘sishda davom etmoqda. 
8.3.4. Iqtisodiyotda katta ma’lumotlar bazalaridan foydalanishning afzalligi 
Iqtisodiyotda katta ma’lumotlar bazalaridan foydalanish bir qator afzalliklarga ega, 
jumladan: 
Aniqroq tahlil: Katta ma’lumotlar bazalari iqtisodiy hodisalarni yanada aniqroq va 
har tomonlama tahlil qilish imkonini beruvchi katta hajmdagi ma’lumotlarni o‘z 
ichiga oladi. 
Yaxshiroq ma’lumotga asoslangan siyosat qarorlari: Katta ma’lumotlar bazalari 
siyosatchilarga iqtisodiyotning turli jihatlari bo‘yicha ko‘plab ma’lumotlar bilan 
ta’minlaydi va ularga iqtisodiy siyosat bilan bog‘liq yaxshiroq asoslangan qarorlar 
qabul qilish imkonini beradi. 
Yaxshilangan prognozlash: Katta ma’lumotlar bazalaridan iqtisodiy tendentsiyalar 
va rivojlanishlarni bashorat qilish uchun foydalanish mumkin, bu siyosatchilar va 
investorlarga kutilayotgan iqtisodiy natijalar asosida yaxshiroq qarorlar qabul qilish 
imkonini beradi. 
Samaradorlikni oshirish: Katta ma’lumotlar bazalari iqtisodchilarga ma’lumotlarga 
tezroq va samaraliroq kirish va tahlil qilish imkonini beradi, bu esa ma’lumotlarni 
yig‘ish va tahlil qilish uchun zarur bo‘lgan vaqt va resurslarni qisqartiradi. 
Batafsilroq ma’lumotlarga kirish: Katta ma’lumotlar bazalari ko‘pincha batafsilroq 
tahlil qilish imkonini beruvchi batafsil ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Bu, ayniqsa, 
iqtisodiy tendentsiyalarga hissa qo‘shadigan aniq omillarni aniqlashda foydali 
bo‘lishi mumkin. 
Kuchliroq statistik tahlil: Katta ma’lumotlar bazalari mashinani o‘rganish va 
ma’lumotlarni qazib olish kabi kuchliroq statistik usullardan foydalanishga imkon 
beradi, bu ma’lumotlardagi yangi naqsh va munosabatlarni ochishga yordam beradi. 
Umuman olganda, iqtisodiyotda katta ma’lumotlar bazalaridan foydalanish aniqlik, 
samaradorlik va yaxshiroq siyosat qarorlarini xabardor qilish qobiliyati nuqtai 
nazaridan muhim afzalliklarni beradi. Yaratilayotgan ma’lumotlar miqdori o‘sishda 
davom etar ekan, iqtisodiyotda katta ma’lumotlar bazalaridan foydalanishning 
ahamiyati yanada oshishi mumkin. 

---

8.3.5. Iqtisodiyotda ma’lumotlar bazalarining turlaridan foydalanish
Muayyan dastur va ma’lumotlarga bo‘lgan talablarga qarab, iqtisodiyotda 
foydalanish mumkin bo‘lgan bir necha turdagi ma’lumotlar bazalari mavjud. Mana 
bir nechta misollar: 
Relyatsion ma’lumotlar bazalari: Relyatsion ma’lumotlar bazalari iqtisodiyotda 
ishlatiladigan eng keng tarqalgan ma’lumotlar bazasi turidir. Ular ma’lumotlarni 
satrlar va ustunlar bilan jadvallarda saqlaydilar va ma’lumotlar strukturasini aniqlash 
uchun sxema deb ataladigan qoidalar to‘plamidan foydalanadilar. Relyatsion 
ma’lumotlar bazalari yalpi ichki mahsulot, inflyatsiya va ishsizlik darajasi kabi 
iqtisodiy ma’lumotlarni saqlash va tahlil qilish uchun keng qo‘llaniladi. 
Vaqt seriyali ma’lumotlar bazalari: Vaqt seriyali ma’lumotlar bazalari vaqt o‘tishi 
bilan o‘zgarib turadigan ma’lumotlarni saqlash va tahlil qilish uchun mo‘ljallangan, 
masalan, aktsiya bahosi yoki iqtisodiy ko‘rsatkichlar. Ular odatda ma’lumotlarni 
ustunli formatda saqlaydilar va katta hajmdagi vaqt seriyali ma’lumotlarini tez 
so‘rash va tahlil qilish uchun maxsus indekslash usullaridan foydalanadilar. 
NoSQL ma’lumotlar bazalari: NoSQL ma’lumotlar bazalari ijtimoiy media 
ma’lumotlari yoki sensor ma’lumotlari kabi tuzilmagan yoki yarim tizimli 
ma’lumotlarni saqlash va olish uchun mo‘ljallangan. Ular ko‘pincha iqtisodda 
noan’anaviy ma’lumotlar manbalarini, masalan, onlayn sharhlar yoki ijtimoiy media 
xabarlarini tahlil qilish uchun ishlatiladi. 
Grafik ma’lumotlar bazalari: Grafik ma’lumotlar bazalari iqtisodiy tarmoqlar yoki 
ta’minot zanjirlari kabi murakkab munosabatlarga ega ma’lumotlarni saqlash va 
so‘rash uchun mo‘ljallangan. Ular ma’lumotlarni tugunlar va chekkalarda saqlaydi, 
bu esa murakkab tarmoqlarni tez so‘rash va tahlil qilish imkonini beradi. 
Umuman olganda, ma’lumotlar bazasi turini tanlash maxsus dastur va ma’lumotlar 
talablariga bog‘liq bo‘ladi. Iqtisodiyotda relyatsion ma’lumotlar bazalari eng ko‘p 
qo‘llaniladigan ma’lumotlar bazasi turidir, ammo ma’lumotlar bazalarining boshqa 
turlari, masalan, vaqt seriyali ma’lumotlar bazalari yoki NoSQL ma’lumotlar 
bazalari noan’anaviy ma’lumotlar manbalarini yoki murakkab munosabatlarga ega 
ma’lumotlarni tahlil qilish uchun foydali bo‘lishi mumkin. 
8.4. Iqtisodiyotda Microsoft Access ma’lumotlar bazalaridan foydalanish 
Microsoft Access - bu ma’lumotlarni saqlash va tahlil qilish uchun iqtisodiyotda 
foydalanish mumkin bo‘lgan relyatsion ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi. 
Iqtisodiyotda Microsoft Access ma’lumotlar bazalaridan foydalanishning ba’zi 
usullari: 
Ma’lumotlarni saqlash: Microsoft Access yalpi ichki mahsulot, inflyatsiya va 
bandlik stavkalari kabi katta hajmdagi iqtisodiy ma’lumotlarni tuzilgan formatda 
saqlash uchun ishlatilishi mumkin. 
Ma’lumotlarni tahlil qilish: Microsoft Access katta hajmdagi iqtisodiy 
ma’lumotlarni tahlil qilish imkonini beruvchi kuchli so‘rov va hisobot vositalarini 
taqdim etadi. Masalan, Accessdan vaqt o‘tishi bilan iqtisodiy ko‘rsatkichlardagi 

---

tendentsiyalarni tahlil qilish yoki turli mintaqalar yoki mamlakatlar bo‘yicha 
iqtisodiy ma’lumotlarni solishtirish uchun foydalanish mumkin. 
Ma’lumotlarni vizualizatsiya qilish: Microsoft Access iqtisodiy ma’lumotlarni 
vizual tarzda jozibali va tushunarli formatda taqdim etish uchun ishlatilishi mumkin 
bo‘lgan diagrammalar va grafiklar kabi bir qator vizualizatsiya vositalarini taqdim 
etadi. 
Boshqa Microsoft Office ilovalari bilan integratsiya: Microsoft Access Excel va 
PowerPoint kabi boshqa Microsoft Office ilovalari bilan uzluksiz integratsiyalashib, 
maʼlumotlarni oson import va eksport qilish hamda hisobotlar va taqdimotlar 
yaratish imkonini beradi. 
Moslashtirish: Microsoft Access iqtisodchilar yoki iqtisodiy tadqiqotchilarning 
o‘ziga xos ehtiyojlariga moslashtirilishi mumkin bo‘lgan maxsus ilovalar va 
shakllarni yaratishga imkon beradi. 
MBBT Access ning barcha vazifalari va imkoniyatlarini o‘rganib uni ishlatish 
texnologiyasi bilan tanishib chiqamiz. Buning uchun avvalo Microsoft Access 
bajaradigan vazifalari, uning darchasi va ish yurituvchi asosiy ob’ektlari bilan 
yaqindan tanishishga o‘tamiz. 
Microsoft Office tarkibidagi Microsoft Access piktogrammasi ustida «sichqoncha» 
chap tugmasini 2 marta bossak, ekranda Access darchasi paydo bo‘ladi: 
Access 2016 versiyasining asosiy menyulari quyidaglar: 
Файл, Главная, Создание, Внешние данные, Робота с базами данниых, 
Справка. 
Uchinchi satrida Standart paneli piktogrammalari joylashgan. Darchaning keng 
qismi ishchi maydon hisoblanadi. Ishchi maydonda yuqoridagi muloqot darchasi 
hosil bo‘ladi. Bu darcha yordamida biz yangi MBni tashkil qilishimiz yoki mavjud 
MBni ochib ular ustida ishlashimiz mumkin.
8.4.1 - rasm. MS Access dasturining umumiy ko‘rinishi 
Access darchasi 6 ta ob’ektdan iborat bo‘lib, asosan shular bilan ish yuritiladi. Bular: 
Таблица (jadval), Запрос (so‘rov), Форма (forma), Отчет (hisobot), Макрос 
(makro buyruq) va Модул. 
8.4.2 - rasm. MS Access dasturining Создание menyusi ob’ektlari 
Jadval - MBning ma’lumotlar saqlaydigan asosiy ob’ekti; 

---

So‘rov - MB dagi ma’lumotlarni tartiblash, biror kerakli ma’lumotni qidirib topish 
kabi vazifalarni bajaradi. 
Forma - MBga yangi ma’lumotlar kiritadi, yoki joriy MBdagi ma’lumotlar ustida 
foydalanuvchi uchun qulay bo‘lgan turli - tuman shakldagi formalar yaratadi. 
Demak, forma - ekran ob’ekti bo‘lib, elektron blank tarzida ifodalanib, unda 
ma’lumotlar kiritiladigan maydon mavjud va shu maydonlarga kerakli ma’lumotlar 
joylashtiriladi va jadval shu tariqa hosil qilinadi. 
Hisobot - MB tarkibidagi ma’lumotlardan keraklisini printerga chiqaruvchi 
qog‘ozdagi asosiy hujjat. 
Modul - Visual Basic dasturlash muhitida yozilgan dastur bo‘lib, nostandart 
operatsiyalarni foydalanuvchi tomonidan bajarilishiga imkon yaratadi, 
Makro buyruq - bir qator buyruqlar majmui asosida hosil bo‘lgan makrobuyruq 
bo‘lib, foydalanuvchi tomonidan jadval tuzishda juda qiyin hal qilinadigan 
jarayonlarni yechadi.
Sanab o‘tilgan ob’ektlar ustida ishlash uchun darchaning o‘ng tomonida Открыть 
(ochish), «Конструктор» va Создать (yaratish) degan tugmachalar joylashgan. 
Demak, bu tugmalar Access ning ishlash tartibini ifodalaydi. 
“Открыть” tugmasi bosilsa, joriy ob’ekt ko‘z oldimizda namoyon bo‘ladi. Agar bu 
ob’ekt jadval bo‘lsa, uni ko‘rib yangi ma’lumotlar kiritish yoki avvalgisini 
o‘zgartirish imkoniyati hosil bo‘ladi. 
“Конструктор” tugmachasi bosilsa, u holda ob’ektning tuzilmasi namoyon bo‘ladi. 
Agar ob’ekt jadval bo‘lsa, unga yangi maydon kiritish yoki olib tashlash mumkin. 
Bordiyu forma bo‘lsa, u holda boshqarish elementlarini tashkil etadi. Ammo bu hol 
foydalanuvchilar uchun emas, balki MBni tashkil etuvchilarga ko‘proq foydali. 
“Создать” tugmasi bosilsa, u holda yangi ob’ektlar tuzish, uni boshqarish lozim 
bo‘ladi. Xullas, ana shu sanab o‘tilgan tartib(rejim)lar asosida ob’ektlar ustida 
quyidagi turda ish bajariladi: 
mexanik usul bilan; 
avtomatlashtirilgan holatda; 
jadval ustasi (master) yordamida. 
Endi, har bir ob’ekt ustida qisqacha tushuncha berishga harakat qilamiz. 
Jadval tuzish 
Jadval tuzish - bu ma’lumotlarning o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olgan holda 
uning maydonlarini ifodalash. Bu jarayon MB darchasida Создать tugmasini bosish 
bilan boshlanadi va ekranda quyidagi muloqot darchasi paydo bo‘ladi: 
Bunda jadval tuzishning bir qator usullari taklif qilinadi: 
Режимтаблицы (Jadval holatida) Bunda jadval tuzish oddiy mexanik usulda 
yaratiladi va ekranda formal nomlarda jadval maydonlari paydo bo‘ladi. Maydon 1, 
Maydon 2, Maydon 3, va standart matnli maydon turi akslanadi: 

---

8.4.3 - rasm. Jadval yaratish 
“Конструктор” holatida jadval yaratish. 
«Конструктор» holatini tanlasak, u holda maydonlar nomiularning turi va xossalari 
kabi parametrlarni kiritish mumkin bo‘lgan muloqotda rejasi paydo bo‘ladi. Ushbu 
muloqotda rejasida bu parametrlar barchasi klaviatura yordamida qo‘lda kiritiladi 
yoki keraksiz maydonlar olib tashlanadi, yoxud ba’zi maydonlarning turini 
o‘zgartirish kabi amallarni bajarish mumkin bo‘ladi.
“Мастер таблиц” (jadvalu stasi) bilan jadval tuzish. 
Jadval ustasi bilan ish yuritganda ekranda hosil bo‘lgan muloqot darchasida 
anunaviy jadvallar ro‘yxati va bu jadvallarga mos bo‘lgan namunaviy jadval 
maydonlari foydalanuvchiga taklif etiladi. Foydalanuvchi bu muloqot darchasida 
mavjud bo‘lgan ixtiyoriy jadval va uning maydonlarini tanlab olib (maydonlarning 
nomini o‘zgartirishi mumkin) yangi jadval tuzishi mumkin. Bunda maydonlarning 
turi ham avtomatik ravishda maydon nomiga mos holda tanlanadi. 
Xullas, maydon turini o‘zgartirish zarur bo‘lsa, “Конструктор” holatidan 
foydalanib o‘zgartirish mumkin. 
“Импорт” (Boshqa ma’lumotlar bazasi)dan jadvalni tanlash 
Bunda import qilinuvchi jadvalni tanlash uchun muloqot darchasida import 
qilinuvchi MB tanlab olinadi va undan foydalanuvchiga kerak bo‘lgan maydon 
bo‘yicha ma’lumotlar ajratib olinishi mumkin. 
“Связь с таблицами” (Tashqi fayllardagi MB jadvallari bilan bog‘lanish) orqali 
yangi jadvallar tuzish. 
Bunda ham yuqoridagi kabi muloqot darchasida o‘zaro aloqa o‘rnatilishi zarur 
bo‘lgan MB tanlab olinadi. 
Access da ishlash texnologiyasi. Ms Access ikki xil holatda ishlaydi (1.3.2 - rasmga 
qaralsin): 

---

8.4.4 - rasm. Ms Access ikki xil holatda islash jaroyoni 
1) Проектирование (loyihalash).
2) Экспулатация (amaliy foydalanish).
MBBT qaysi tartibda ishlashidan qat’iy nazar, uni ishlatish texnologiyasi 
quyidagicha namoyon bo‘ladi: 
Foydalanuvchi - MB ni ma’lum formada to‘ldiradi, muayyan “Запрос” (so‘rov) 
orqali qayta ishlaydi va natijalarni “Отчет” (hisobot) tarzida tashkil qiladi. Birgina 
MBda millionlab foydalanuvchi ish yuritadi, ammo tuzilmasiga qo‘l tekkizmaydi. 
Foydalanuvchi asosan 6 ta ob’ektning 4 tasi bilan bemalol ish yuritadi. Xullas, ushbu 
ob’ektlar bilan ish bajarish uchun foydalanuvchi quyidagi tugmachalar bilan ish 
yuritishi mumkin: 
“Открыть” - tanlagan ob’ektni ochadi. “Конструктор” - tanlagan ob’ekt tuzilmasini 
ochadi. “Создать” - yangi ob’ektlarni tashkil qiladi. MBning o‘ziga xos 
xususiyatlari quyidagicha: MBning jadvali mustaqil ravishda hujjat bo‘la olmaydi, 
ammo jadval tuzilmasi esa hujjat, biroq Microsoft Accessda uning uchun alohida 
fayl ajratilmagan. Jadvaldagi barcha o‘zgarishlar avtomatik ravishda real vaqt 
holatida saqlanadi. Real vaqt holatida jadval bilan ishlash jarayonida uzluksiz 
saqlash davom etadi. Birinchi maydonga ma’lumotlarni kiritish to‘xtatilgach, 2 - 
maydonga o‘tiladi, shu vaqtda ma’lumotlar vinchestrga yozilib boradi va avtomatik 
ravishda saqlanadi. 
MB jadvallari bilan ishlash jarayonini keltiramiz 
1. MBBT darchasining pastki qismida поля номера записи (tartib raqamini yozish 
maydoni) bo‘lib, bunda maydonga o‘tish tugmalari bor (jadval bo‘yicha siljishni 
amalga oshiradi). 
2. Har bir yozuv chap tomonida yozuv markeri (маркер записи) tugmachasiga ega. 
Shu tugmani bossak, yozuv ajratilib ko‘rinadi va nusxa olishga tayyorlanadi. 

---

3. Ajratilgan yozuvda sichqoncha o‘ng tugmasi bosilsa, kontekst tavsiyanoma 
muloqot darchasi chiqadi va uning buyruqlari orqali yozuv ustida ish bajariladi. 
4. Jadvalning chap tomoni yuqori qismida turgan marker jadval markeri deyiladi. 
Uni bossak, butun jadval ajratilib ko‘rinadi. Sichqoncha o‘ng tugmasi bosilsa, 
kontekst tavsiyanoma muloqot darchasi ekranda paydo bo‘ladi. Uning buyruqlari 
bilan jadval ustida ish yuritiladi. 
5. Maydon sarlavhasida sichqoncha tugmasini bossak, u holda maydon ajratilib 
ko‘rinadi. 
Запрос (So‘rov)lar tashkil qilish 
MB ga kirish uchun «So‘rov» dan foydalaniladi. Bu jarayon MB darchasining 
Запрос (So‘rov)bo‘limida yaratish tugmasini bosish bilan boshlanadi va ekranda 
quyidagi muloqot darchasi paydo bo‘ladi. MB ga kirish uchun “Запрос” tuzishning 
bir qator usullari taklif qilinadi: 
“Конструктор” - mustaqil ravishda yangi so‘rovlar tuzish. 
“Простой запрос” (oddiy so‘rov) - mavjud aniq maydonlarni tanlab olish yo‘li bilan 
so‘rovlar tuzish. 
“Перекрестный запрос” (qiyosiy so‘rov) - MB da mavjud bo‘lgan bir nechta jadval 
va so‘rovlarni chatishmasidan yangi so‘rovlar yaratish. 
“Повторяющиеся записи” (takrorlanuvchi yozuvlar) jadvalda yoki so‘rovlarda 
takrorlanuvchi yozuvlarni qidirib topish uchun so‘rovlar tuzish. 
“Записи без подчененных” (bog‘lanmagan yozuvlar) joriy jadvalga mos 
kelmaydigan yozuvlarni qidirib topish uchun so‘rovlar tuzish. 
MBda ajratish uchun «So‘rov» yaratish. “Запрос” hosil qilishning turlari ko‘p. 
Ammo eng ko‘p qo‘llaniladigani “Запрос на выборки” (Tanlashini tashkil qiluvchi 
so‘rov) Accessda “So‘rov” tashkil qilishning 3 ta usuli mavjud: avtomatik ravishda, 
qo‘lda va “Мастер” (usta) yordamida.
So‘rov tashkil qilish uchun maxsus SQL(Structured Query Language) tili 
mavjud, ammo bu tilda ishlash ancha murakkab, shuning uchun ham Accessda 
maxsus “Namunaviy so‘rov blankasi” tashkil qilingan. Bunda “Запрос” 
elementlarini darchalar aro tashish orqali amalga oshirish mumkin. MBga “Запрос” 
bilan kirish «Создать» tugmasini bosish bilan amalga oshiriladi. Uning muloqot 
darchasi “Новый запрос” deb ataladi. Unda “Конструктор” holatida ish yuritiladi. 
Shunda MB tuzilmasidan kerakli jadval va uning maydonlari “Запрос” bo‘yicha 
tanlanadi. Jadval tanlash «Добавление таблиц» (Jadval qo‘shish) muloqot 
darchasida sodir bo‘ladi.
Bunda MBdagi barcha jadvallar ro‘yxati bor. Ajratilgan jadvallar blankning yuqori 
qismiga “Добавить” (Qo‘shish) tugmasini bosish bilan amalga oshiriladi. 
O‘zgartirishlar «so‘rovi»ni tuzish. Avtomatik ravishda yangi jadval tuzishda yoki 
hisoblash natijalari asosida jadval hosil qilishda vaqtinchalik natijaviy jadval tuziladi 
va bu jadvaldan yangisini hosil qilishda yoki o‘zgartirishda foydalaniladi. 
Bu holatda “So‘rov” ni o‘zgartirishning bir necha usullari mavjud: 
jadval tuzish so‘rovi; 

---

jadval tarkibidagi ma’lumotlarni yangilash so‘rovi; 
yozuvlarni kiritish so‘rovi; 
yozuvlarni yo‘qotish so‘rovi. 
Buning 
uchun 
“Запрос” tavsiyanomasidagi “Создать” buyrug‘i bilan 
“Конструктор” tartibida ish yuritiladi. 
8.4.5 - rasm. MBBTda «So‘rov» tuzish texnologiyasi 
Forma tashkil qilish 
Ma’lumotlarni kiritish uchun kerakli maydonga ega bo‘lgan elektron blank forma 
deb ataladi. Форма tashkil qilish MB darchasining Форма bo‘limida “Создать” 
tugmasini bosish bilan boshlanadi va ekranda quyidagi muloqot darchasi paydo 
bo‘ladi. 
Ekranda hosil bo‘lgan muloqot darchasida yangi forma tuzishning bir qator usullari 
taklif qilinadi: 
“Конструктор” - mustaqil ravishda yangi forma tuzish. 
“Мастер форм” - tanlangan maydonlar asosida avtomatik ravishda formalar tuzish. 
“Диаграмма” - diagrammalar ko‘rinishida formalar tuzish. 
Jamlovchi jadval - Excel jadvallari bilan solishtirish usulidan foydalanib formalar 
tuzish. 
Formalarni tuzish uchun uni tashkil qiladigan usullardan biri tanlab olingach, 
muloqot darchasining pastki qismida forma tuziluvchi jadval yoki so‘rov nomi 
ko‘rsatiladi. Ma’lumki, forma asosan boshqarish elementlaridan iborat bo‘lib, uning 
tashqi ko‘rinishi shu boshqarish elementlarini rejali joylashtirishga bog‘liq. Shuning 
uchun ham formani avtomatik ravishda tashkil qilish (avtoforma yordamida) 
maqsadga muvofiq. Avtoforma - MB darchasida «Создать» tugmasini bosish bilan 
«Новая форма» muloqot darchasi ochiladi. Unda kerakli so‘rov yoki jadvalni tanlab 
sichqoncha chap tugmasini Автоформа turlaridan biri (lentali, jadvalli yoki ustunli) 
ustida 2 marta bosiladi. 
Master yordamida forma tashkil qilish esa 4 bosqichdan iborat: 

---

a) formaga kiritish mumkin bo‘lgan maydonlarni tanlash, 
v) formaning tashqi ko‘rinishini tanlash,
s) formaning fon tasvirini tanlash, 
d) forma nomini berish. 
“Отчет” (hisobot) lar tashkil qilish 
Hisobot - bu natijalar aks etgan qog‘ozli hujjat demakdir. MB muloqot darchasida 
“Отчет” ni tanlab “Создать” tugmasiga bossak, “Новый отчет” (yangi hisobot) 
degan muloqot darchasi paydo bo‘ladi. 
Ekranda hosil bo‘lgan muloqot darchasida yangi hisobot tuzishning bir qator usullari 
taklif qilinadi: 
“Конструктор” - mustaqil ravishda yangi hisobot tuzish. 
“Мастер отчетов” (hisobotlar ustasi) - tanlangan maydonlar asosida avtomatik 
ravishda yangi hisobotlar tuzish. 
“Автоотчет” (avto hisobot) - встолбец (ustun ko‘rinishida) - maydonlarni 
avtomatik ravishda bitta ustunga joylashtirgan holda hisobot tuzish. 
“Автоотчет”: lentasimon ko‘rinishda - maydonlarni avtomatik ravishda lentasimon 
joylashtirilgan holda hisobotlar tuzish. 
“Мастер диаграмм” (diagrammalar ustasi) - diagrammalar asosida hisobotlar 
tuzish. 
“Почтовые наклейки” (pochta yorliqlari) - pochta markalarini nashr qilish uchun 
formatlangan hisobotlar tuzish. Hisobotlarni tuzish uchun ham xuddi formalar 
tuzishdagi kabi hisobotlarni tuzish usullaridan biri tanlangach, muloqot darchasining 
pastki qismida hisobot tuziluvchi jadval yoki so‘rov nomi ko‘rsatiladi. 
Hisobot tuzilmasi asosan 5 qismdan iborat bo‘ladi: 
hisobot sarlavhasi; 
yuqori kolontitul; 
ma’lumotlar joylashgan joy; 
quyi kolontitul; 
hisobot eslatmasi.
Odatda, hisobot tuzilmasi bilan tanishish uchun avtomatik ravishda hisobot tashkil 
qilib uni “Конструктор” tartibida ochish qulay. Bunda hisobot sarlavhasi umumiy 
sarlavhani chop etishni ta’minlaydi, yuqori kolontitul qismlari esa sarlavhaga 
tegishli kichik - kichik sarlavhachalarni ifodalaydi. Ma’lumotlar maydonida esa 
boshqaruv elementlari joylashtirilib, ular asosan ma’lumotlar bazasi maydonlari 
mazmunini bildiradi. Quyi kolontitul qismida xuddi yuqori kolontitul kabi 
boshqarish elementlariga ega, “Now” funksiyasi bilan vaqtni va “Page()” funksiyasi 
bilan hisobot varaqlari belgilanadi. Hisobot eslatmasida esa yordamchi axborotlar 
kiritiladi. Tuzilgan jadval, so‘rov, forma va hisobotlarni foydalanuvchiga kerakli 
holatda printerga chiqarish mumkin. Buning uchun kerakli ob’ektni tanlab olish, 
so‘ngra asosiy tavsiyanomaning fayl punktidan “Печать” buyrug‘i ga kirish lozim. 
Umuman olganda, Microsoft Access iqtisodchilar va iqtisodiy tadqiqotchilar uchun 
kuchli vosita bo‘lishi mumkin, chunki u foydalanish uchun qulay interfeysda bir 

---

qator ma’lumotlarni saqlash, tahlil qilish va vizualizatsiya vositalarini taqdim etadi. 
Iqtisodiyotda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan boshqa turdagi ma’lumotlar bazalari va 
ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari mavjud bo‘lsada, Microsoft Access kichik 
va o‘rta loyihalar uchun tejamkor va foydalanish mumkin bo‘lgan variant bo‘lishi 
mumkin. 
Xulosa qilib aytganda, ma’lumotlar bazalari katta hajmdagi iqtisodiy ma’lumotlarni 
saqlash, tartibga solish va tahlil qilish uchun iqtisodning muhim vositalaridir. 
Iqtisodiyotda foydalanish mumkin bo‘lgan bir necha turdagi ma’lumotlar bazalari 
mavjud, ular orasida relyatsion, vaqt seriyali, NoSQL, grafik ma’lumotlar bazalari 
mavjud bo‘lib, ularning har biri o‘zining kuchli va zaif tomonlariga ega. 
Iqtisodiyotda katta ma’lumotlar bazalaridan foydalanish aniqroq tahlil qilish, yaxshi 
ma’lumotga asoslangan siyosat qarorlari va yaxshilangan prognozlash kabi bir qator 
afzalliklarni beradi. Microsoft Access - ma’lumotlarni saqlash, tahlil qilish va 
vizualizatsiya qilish uchun iqtisodiyotda ishlatilishi mumkin bo‘lgan relyatsion 
ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi bo‘lib, so‘rovlar, hisobotlar va maxsus 
ilovalarni ishlab chiqish uchun bir qator vositalarga ega.
Nazorat savollari: 
Ma’lumotlar bazalari nima? 
Nima uchun ma’lumotlar bazalari iqtisodiyotda muhim hisoblanadi? 
Iqtisodiyotda ma’lumotlar bazalarining qanday turlaridan foydalanish mumkin? 
Relyatsion ma’lumotlar bazalari nima? 
NoSQL ma’lumotlar bazasi nima? 
Grafik ma’lumotlar bazasidan qachon foydalanish mumkin? 
Iqtisodiyotda katta ma’lumotlar bazalaridan foydalanishning afzalliklari nimada? 
Iqtisodiy ma’lumotlarni tahlil qilish uchun ma’lumotlar bazalaridan qanday 
foydalanish mumkin? 
Microsoft Access nima? 
Iqtisodiyotda Microsoft Accessdan foydalanishning afzalliklari nimada? 
Ma’lumotlar bazasida qanday turdagi iqtisodiy ma’lumotlarni saqlash mumkin? 
Iqtisodiy ma’lumotlarning tendentsiyalarini tahlil qilish uchun ma’lumotlar 
bazalaridan qanday foydalanish mumkin? 
Ma’lumotlar bazasida saqlanishi mumkin bo‘lgan iqtisodiy ko‘rsatkichlarga qanday 
misollar keltirish mumkin? 
Shaxsiy shakllar va ilovalar yaratish uchun Microsoft Accessdan qanday foydalanish 
mumkin? 
Siyosiy qarorlarni takomillashtirish uchun ma’lumotlar bazalaridan qanday 
foydalanish mumkin? 
Iqtisodiyotda ma’lumotlar bazasidan foydalanishning qanday cheklovlari bor? 
Ma’lumotlar bazasini yaratish qanday bosqichlarni o‘z ichiga oladi? 
Ma’lumotlar bazalarini qanday himoya qilish mumkin? 
Ma’lumotlar bazalari bilan ishlashda qanday xatolarga yo‘l qo‘ymaslik kerak? 
Ma’lumotlar bazalarini qanday zaxiralash va tiklash mumkin? 

---

Ma’lumotlar bazasi sxemasi nima? 
Ma’lumotlar bazasidan ma’lumotlarni olish uchun so‘rovlardan qanday foydalanish 
mumkin? 
Hisobot nima va undan ma’lumotlar bazasidan ma’lumotlarni taqdim etish uchun 
qanday foydalanish mumkin? 
Ma’lumotlarni vizualizatsiya qilish uchun qanday vositalar mavjud? 
Ma’lumotlarni vizualizatsiya qilishda qanday keng tarqalgan xatolardan qochish 
kerak? 
Katta ma’lumotlar nima? 
Iqtisodiy hodisalarni tahlil qilish uchun katta ma’lumotlardan qanday foydalanish 
mumkin?