Mavzu: 1917 yil fevral inqilobi va uning turkistonga ta’siri. Turkiston muxtoriyoti. Sovet hokimyatiga qarshi kurash va uning oqibatlari O’rta osiyoda milliy chegaralanish va uning oqibatlari sovetlarning o’zbekistondagi qatag’onlik siyosati va uning

«Shuroi Islomiya» tashkiloti “Najot”, «Shuroi Islom», “Kengash”, “Xurriyat”, “El bayrog‘i” va “Ravnaqul islom” singari nashrlarida o‘zining ijtimoiy-siyosiy qarashlari hamda qarorlarini keng omma orasida tashviq etdi.
Bu tashkilot Turkistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida juda katta rol o‘ynadi. Uning vakillari Moskva va Qozonda bo‘lib o‘tgan Umumrusiya musulmonlari qurultoyida qatnashdi. Turkiston shaharlari Dumasiga a’zo bo‘lib kirdi, Ta’sis majlisida tasdiqdan o‘tkazish uchun o‘lkani idora etish usuli qonun loyihasini tayyorlashda faol qatnashdi, har xil xayriya ishlarida faol bo‘ldi. Maktab va madrasani isloh qilish yo‘llarini belgilab berdi.
Demak, “Shuroi Islomiya” a’zolari bo‘lmish turkistonlik milliy demokratik ruxdagi taraqqiyparvar ziyolilarimiz Rossiyada 1917 yil fevral inqilobidan so‘ng avj olgan umumdemokratik harakatda mustaqil Turkiston uchun kurashdi. Taraqqiyparvar islohotchilar matbuot va mitinglarda Turkistondagi ijtimoiy tengsizlik, mehnatkash ommaning og‘ir ahvoli haqida kuyinchaklik bilan so‘zlab, uning ijtimoiy sabablari, ildizlarini anglashga va xalqqa tushuntirishga harakat qilishdi.
Fevral voqealaridan keyin Turkistonda ruhoniylar orasida ham uyg‘onish sodir bo‘ldi. Ular ham umummusulmon birligi g‘oyasiga tayanib, 1917 yilning aprel oyi boshlarida “Shuroi Islomiya”ga qo‘shilib, tashkilot tarafidan uyushtirilgan tadbirlarda qatnashdilar. Biroq shu yilning yozida jadidlar (yangi islohotlar tarafdorlari) va qadimlar (eskilik tarafdorlari) orasidagi munosabat keskinlashdi, natijada qadimlar “Ulamo” jamiyatini tuzib, Turkistonda feodal tuzumni tiklash va uni shariat asosida boshqarish vazifasini o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydilar.
Kadetlikdan yuz o‘girgan Qozoq Bukeyxon o‘g‘li rahbarligida “Alash O‘rda” nomli milliy partiya ham vujudga keldi. Eserlar g‘oyasiga ergashib yurgan ko‘pchilik namoyandalar eserlarda ko‘chayib borayotgan shovinizmni ko‘rib, ulardan yuz o‘giradilar va “milliy sotsialist firqasi”ni tuzishga bel bog‘laydilar. Lekin ko‘pchilik sinfiy emas, milliy-g‘oya atrofida birlashish talabi bilan chiqayotgan edi. Turkistonda xuddi shunday g‘oya Munavvar qori1, Avloniy, Tavallo, Nizomiddin Xujayev2 kabilar—nomi bilan bog‘liq “Turon” jamiyatida o‘z ifodasini topgan edi. Biroq mart-aprelda N. Xujayev uni biroz demokratlashtirdi. Birozdan so‘ng “Turon” “Turk federalist” firkasiga aylandi va uning dasturi e’lon qilindi.
1917 yilning 7-15 aprel kunlari ishchi va soldat deputatlari sovetlarining I Turkiston o‘lka syezdi bo‘lib o‘tdi. Undagi jami 263 delegatning deyarlik barchasi ovrupaliklar vakillari edi. O‘lka hokimiyati to‘g‘risidagi masala muhokamasida bir qancha delegatlar musulmonlarning yagona hokimiyat barpo etish to‘g‘risidagi istaklarini hisobga olishni talab etdi. Syezd demokratik respublika tuzishni yoqlab chiqdi-yu, lekin Turkiston xalqlari uchun o‘lkaga muxtoriyat berish, milliy tengsizlikni tugatish singari masalalarga o‘z munosabatini bildirmadi. Bu masalalar 9-16 aprelda bo‘lib o‘tgan Turkiston o‘lkasi ijroiya qo‘mitalari syezdida ham ko‘rildi. Uning 171 delegatidan 99 tasi ovrupalik edi. Unda delegatlar markazlashtirilgan respublikaga qarshi chiqqan bo‘lsalar ham, lekin muxtoriyat faqat madaniy va siyosiy yetuk xalqlarga berilishi mumkin deb hisobladi. Ayrim delegatlar esa muxtoriyat milliy bo‘lmay, balki hududiy bo‘lishi kerak deb hisoblar edilar. Syezd rezolyutsiyasida ham hududiy muxtoriyat yoqlab chiqildi.
Mana shu ikki syezdda ham o‘lka xalqlarini mensimay, ularga ishonchsizlik bildirdilar.
Ana shunday bir vaziyatda 1917 yil 16 aprel kuni Toshkentda butun Turkiston musulmonlarining I qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Syezdga o‘lkaning barcha tub xalqlaridan vakil bo‘lib kelgan 150 nafar delegat hozir bo‘ldi. Syezd muvaqqat hukumat va uning dasturini tan oldi va Rossiyada Federativ demokratik respublika ta’sis etib, barcha xalqlarga, jumladan Turkiston xalqlariga ham milliy muxtoriyat berish g‘oyasini yakdillik bilan qo‘llab-quvvatladi. Syezd markaziy rahbar organ-Turkiston o‘lkasi musulmonlari Sovetini tuzdi: Uning birinchi majlisida rais, riyosat a’zolari M. Chukayev (rais), Ahmad Zaki Validiy, Munavvar Qori, Mahmudxo‘ja Bexbudiy, Ubaydulla Xo‘jayev va boshqalar saylandi. Shu tariqa Turkiston xalqlarini jipslashtirish borasida yana bir muhim qadam qo‘yildi.
O‘lkada musulmon mehnatkashlari sho‘rolari tuzila boshlandi. 1917 yil 14 mayda Toshkentda mahalliy ishchilarning majlisida musulmon mehnatkashlari, ishchilari deputatlari Sovetining nizomi loyihasi tasdiqlandi. 15 iyuldagi yig‘ilishda 32 kishidan iborat Toshkent shahar musulmon ishchi vakillari sho‘rosi saylandi.
Andijon, Qo‘qon, Samarqandda ham bunday sho‘rolar tuzildi, ular xay’atiga asosan mahalliy xalqlar vakillari saylandi.
1917 yil yozida Toshkentning eski shaharida 12 ta kasaba sho‘rosi tuzildi. Unga Sulton xo‘ja Qosimxo‘jayev rais bo‘ldi. 1917 yil avgust boshlarida Andijon shahrida musulmon hunar ahlining “Sanoiy ul-Islom” sho‘rosi tuzildi. Unga 1500 kishi a’zo bo‘lib kirdi. (“ hurriyat”, 1917, 28-son, 7 avgust).
Toshkentda “Xurshid”, “Sadoyi Turkiston”, “Turon”, “Turk eli”, “Najot”, “Kengash”, “Shuroi Islom”, Samarqanda “Oyna”, “Xurriyat”, Buxoroda “Turon”, “Buxoroi sharif”, Qo‘qonda “Sadoiy Farg‘ona”, “Tirik so‘z” ro‘znomalari, “Xurriyat” jurnali, Farg‘onada “Farg‘ona nidosi” ro‘znomasi chiqa boshladi. Ularda xalqni siyosiy faol bo‘lishga chorlandi.
Sentyabr oylariga kelib o‘lkada vaziyat o‘zgara boshladi. Bolsheviklar ko‘targan “Butun hokimiyat sovetlarga” degan shiorga munosabat ham bir xil emas edi. O‘lka musulmon aholisining vakolatli organlari bu shiorga qat’iyan salbiy nuqtai nazarda turib oldi. “Shuroi Islom” tashabbusi bilan sentyabrda chaqirilgan o‘lka musulmonlari II syezdi hokimiyatni soldat, ishchi va dehqonlar sovetlariga berishga qarshi chiqdi. Biroq se’zdning bu qarori xech kimning qulog‘iga kirmadi. Bolsheviklar ta’siri bilan o‘lka Sovetlari butun hokimiyatni Sovetlarga berish haqida qaror qabul qildi.
O‘lkadagi milliy harakat o‘z rivojining yangi davriga kirdi. “Shuroi Islomiya” tashabbusi bilan 17-20 sentyabrda Toshkentda Turkistonlik va Qozoq musulmonlarining syezdi o‘tkazildi. Unda “Shuroi Islom”, “Turon”, « Shuroi Ulamo» va boshqalarni birlashtirish yo‘li bilan butun Turkiston va Qozog‘iston uchun umumiy bo‘lgan “ ittifoqi muslimin” degan siyosiy partiya tuzishga qaror qilindi. Syezd ishida Turkiston o‘lkasining bo‘lajak siyosiy tuzumi to‘g‘risidagi masala asosiy masala bo‘ldi. Qabul qilingan qarorda demokratik Rossiya respublikasi tarkibida hududiy muxtor federatsiya tuzish g‘oyasi ilgari surildi. Syezd muxtoriyatga “Turkiston Federativ Respublikasi” degan nomni qo‘yib, 11 parlament respublikasi asosida tuzilajak bo‘lg‘usi davlat tuzimining bosh tamoyillari va me’yorlarini belgilab berdi.
Turkiston musulmonlarining birinchi siyosiy partiyasi-Turkiston federalchilar partiyasi, ya’ni “Turk odami markaziy federalist firqa”si ham mana shu siyosiy masalalarga o‘z munosabatini belgilab oldi. Uning dasturida ham Turkistonda milliy-hududiy muxtoriyat tamoyillari negizida demokratik respublika tuzipi g‘oyasi chuqur asoslangan edi.
Fevral voqealari o‘lkadagi jadidlar oqimi faoliyatini ham jadallashtirdi. Masalan, Buxoro jadidlari o‘rtasida keskin ajralish yuz berdi, «Yosh buxoroliklar» partiyasi shakllandi (bu oqim 1908 yilda Buxoro jadidizmni harakati sifatida paydo bo‘lgan). Ular amirning cheklanmagan hukmronligiga qarshi oshkora chiqa boshladilar.
Fevral inqilobidan keyin tuzilgan muvaqqat hukumat Buxoro amirligiga nisbatan ikkiyoqlama siyosat olib bordi: bir tomondan, amirni qo‘llab-quvvatladi, ikkinchi tomondan, islohot o‘tkazish zarurligiga sha’ma qildi, bunga amir rozilik berdi. 1917 yil 7 aprelida Buxoroda islohot o‘tkazish to‘g‘risidagi bayonnoma ham e’lon qilindi. Shu munosabat bilan «Yosh buxoroliklar» 1917 yilning 9 aprelida namoyish uyushtirdilar. Ular “Yashasin islohot”, “Yashasin hurriyat, konstitutsiya, matbuot erkinligi va mustaqil maktab” degan shiorlar bilan amir saroyiga yo‘l oldilar. Biroq, reaksion kuchlar qatnashchilarni yo‘q qilishga kirishdilar. Ta’qiblar natijasida «Yosh buxoroliklar» yangi Buxoroga ko‘chdilar va shu yerda ularning safida ajralish ro‘y berdi. O‘ng va so‘l qanotlar paydo bo‘ldi. O‘nglar M.Mansurov boshchiligida(ularning ko‘pi savdogar doiralarining vakillari edi) amir bilan muzokaralar olib borish yo‘li bilan kelishishni yoqlab chiqdilar. Ammo muvaffaqiyatsizlikdan so‘ng ularning ko‘pi «Yosh buxoroliklar» tashkilotidan chiqdilar.
So‘llar esa (Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo‘jayev, Muso Saidjonov va boshqalar) “viloyatlarda partizanlarning chiqishlarini tashkil etish” yo‘li bilan qurolli qo‘zg‘olon tayyorlash imkoniyati bor deb hisoblashdi. Bunda ular dehqonlar ishtirokida, Muvaqqat hukumat, Turkiston o‘lka organlari va ishchi hamda soldat deputatlari Sovetlari vakillarining yordamiga umid qilishardi. Biroq, Muvaqqat hukumat, ishchi va soldat deputatlari Sovetlari vakillarining amir hukumati bilan kelishuvi, dehqonlar ommasining passivligi ularni faol kurashga o‘tishga imkon bermadi.
Amir ta’qibining ko‘chayishiga qaramay, yosh buxoroliklar o‘z faoliyatini davom ettirdilar. Ular butun kuch g‘ayratini ikki vazifani hal etishga: amaliy dasturni ishlab chiqishga, tashkilotga ishchilar, hunarmandlar, soldatlar va ayniqsa dehqonlarni iloji boricha ko‘proq jalb etish maqsadida aholi o‘rtasida olib boradigan ish usullarini aniqlab olishga qaratdilar.
Xorazmda «Yosh Xivaliklar» harakati ham faollashdi (bu harakat 1905 yilda Xiva jadidizmi bazasida ijtimoiy-siyosiy oqim sifatida shakllangan). Ular siyosiy partiyaga aylanib, xon hokimiyatiga qarshi ochiq kurash yo‘liga o‘tdilar va inqilobiy kayfiyatdagi soldatlar bilan aloqa o‘rnatdilar. Ular 1917 yil aprelida soldatlar yordamida Xivada namoyish o‘tkazdilar. Yashasin ozodlik, adolat va tenglik yashasin qahramon jangchilar, “Yo‘qolsin Musatabidlik” shiorlari bilan xon saroyi tomon chiqdilar.
Ularning talabi bilan xonning “Bayonnoma”si e’lon qilindi. Unda mamlakatda parlament boshqaruvi joriy ettilishi, parlament Oliy davlat hokimiyati sifatida umumhalq ovoz berish yo‘li bilan shakllantirilishi e’lon qilindi. “Bayonnoma” e’lon qilingan kuning ertasiga «Yosh Xivaliklar» markaziy qo‘mitasining majlisi bo‘ldi, uning raisi qilib Bobooxun Salimov saylandi unda majlis deputatlari saylovini tashkil etish haqida qaror qabul qilindi. Olis rayonlarga shu xususdagi maktublar yuborildi, yirik shaharlarda esa aholi o‘rtasida inqilobiy g‘oyalarni targ‘ib qilish va saylov o‘tkazish uchun tashviqotchilar yuborildi. Saylov kompaniyasi yakunlangach majlis barpo etildi, unga joylarda saylangan 30 deputat «Yosh Xivaliklar» tashkilotining hal qiluvchi ovozga ega bo‘lgan 5 vakil, partiya markaziy qo‘mitasining qolgan a’zolariga majlis yig‘ilishlarida maslahat ovozi bilan qatnashishi huquqi berildi va Turkmanlardan 7 deputat kirdi.
«Yosh Xivaliklar»ning bo‘linib ketgan o‘ng qanoti ularga Islom xo‘ja boshchilik qilgan savdo sanoat vakillarini endigina tug‘ulib kelayotgan kapitalist va boylarni birlashtirib, xonga qarshi suiqasd tashkil qilish bilan shug‘ullandi. Fitnadan xabar topgan xon muvaqqat hukumat Turkiston komiteti vakillarining faol madadi bilan 1917 iyunda majlisni tarqatib yubordi va uning rahbarlarini qamoqqa oldi.
Xon zulmining ko‘chayishi sharoitida «Yosh xivaliklar» partiyasi ochiq faoliyat ko‘rsata olmay qoldi. Shu sababli uning so‘l qanoati (unga Boboxon Salimov yetakchi, hunarmandlar, dehqonlar, o‘rta va mayda savdogorlar va aholi boshqa qatlamlari vakillari kirar edi) yashirin ishlash yo‘liga o‘tdi. Ular Gurlan, Mang‘it, Qipchoq va boshqa bekliklarda partiya bo‘limlari va yacheykalarini tashkil etishdi.
XX asrda insoniyat ikkita Jahon urushi va ko‘plab inqiloblarni boshdan o‘tkazdi. XX asr boshida Rossiyada yuz bergan oktyabr inqilobi dunyo tarixiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Bu inqilob rus adabiyotlarida “Buyuk oktyabr g‘alabasi” deb ataldi. Ammo o‘tgan asrning 90-yillarida amalga oshirilgan izlanishlar natijasida oktyabr inqilobiga tegishli bo‘lgan ayrim maxfiy ma’lumotlar dunyo yuzini ko‘rdi.

1917 yil 25 oktyabr Rossiya poytaxti Petrograd (hozirgi Sankt-Peterburg) shahri tun. Kutilmaganda shaharda g‘ala-g‘ovur boshlandi. Qo‘liga qurol ko‘targan olomon Muvaqqat hukumat joylashgan qishki saroy tomon yo‘l oldi. Shu tariqa Rossiyada navbatdagi inqilob boshlandi. Bugungi maqolamizda, bundan 104 yil avval, Rossiyada amalga oshirilgan oktyabr inqilobining kelib chiqish sabablari va ayrim maxfiy ma’lumotlar haqida so‘z yuritamiz.

Qonli yakshanba

XIX asrda ko‘plab muvaffaqiyatlarga erishgan Rossiya imperiyasi XX asrga kelganda Yevropaning qoloq davlatlaridan biriga aylanib qolgandi. 1905 yil 9 yanvar yakshanba, Petrograd shahri qishning ayozli sovuq kunlari, 200 ming kishidan iborat olomon imperatorning qishki saroyiga qarab yo‘l oldi. Qo‘lida imperator portretini ko‘tarib olgan odamlar tinch namoyish o‘tkazishni niyat qilishgandi. Biroq bunday bo‘lmadi. Hukumat buyrug‘i bilan qurolsiz namoyishchilar o‘qqa tutildi. Taxminan 130-200 kishi o‘ldi, 500-700 kishi yarador bo‘ldi. “Qonli yakshanba” butun Rossiyani g‘azabga keltirdi. Xalq orasida podshohga bo‘lgan ishonch pasayib ketdi. Bu voqealar Rossiyada inqiloblarning boshlanishiga sabab bo‘ldi.

Birinchi jahon urushi

1914 yil 28 iyul kuni Birinchi Jahon urushi boshlanib ketdi. 6 avgust kuni Avstriya-Vengeriya Rossiya imperiyasiga urush e’lon qildi. Shu tariqa qoloq Rossiya urushga tortildi. 1917 yilga kelganda, urushning cho‘zilib ketishi Rossiyani holdan toydirdi. Mamlakatda ocharchilik, ishsizlik hukm surar edi. Uch yil ichida yuz minglab rus askarlari frontda halok bo‘ldi. Imperator armiyasiga o‘q-dori va harbiy texnika yetishmas, armiyaning jangovar ruhiyati ham tushib ketgan edi.
Fevral inqilobi

1917 yilning fevral oyi, so‘nggi kunlarda Petrograd shahar aholisiga non va un yetishmas, ikki dona non olish uchun to‘rt soat navbat kutishga to‘g‘ri kelardi. Bundan tashqari, urush oqibatida ko‘plab zavod va fabrikalar o‘z faoliyatini to‘xtatdi. Ishsiz, och qolgan shahar aholisi sovuq bilan ayovsiz kurash olib borardi. Bu azoblar odamlarda norozilik kayfiyatini vujudga keltirdi. 19 fevral kuni ishsiz qolgan odamlar, och qolgan xalq imperator saroyi tomon yura boshladi. Bu vaqtda imperator Nikolay II o‘z armiyasini ko‘zdan kechirish uchun Petrograddan 700 kilometr uzoqlikdagi Mogilyov shahriga borgan edi. Bu vaziyatda saroyda qolgan qirolicha Aleksandra Feyodorovna shahar markaziga o‘tuvchi Troitskiy va Dvorsoviy ko‘prigini ko‘tarib qo‘yishni buyuradi. Lekin sovuq tufayli Neva daryosi muzlab qolgandi. Minglab odamlar muzlagan Neva daryosidan o‘tib, Petrograd markaziga kirib keldi. 20 fevral kuni shahar markazida qo‘lida turli yorliqlar ko‘targan 200 mingga yaqin olomon to‘plandi. Imperator ikki kun ichida tartibsizliklarni bartaraf etishga buyruq berdi. Politsiya va armiya yig‘ilgan xalqni tarqatishga harakat qildi. Lekin olomon tarqalishni istamadi. Askarlarga yig‘ilgan xalqqa qarata o‘q uzishga buyruq berildi. Ammo askarlar podshoh olib borayotgan siyosatdan norozi edi. 27 fevral kuni armiya imperatorga qarshi oyoqqa turdi. Shahar markazidagi qurol ombori olomon tomonidan egallab olindi. Natijasida, Rossiyada 300 yildan ziyod hukmronlik qilib kelgan Romanovlar sulolasining taxtdan ag‘darildi.

Muvaqqat hukumat

Podshoh hukumati ag‘darilgach, mamlakatda qo‘shhokimiyatchilik yuzaga keldi. Birinchisi, burjua partiyalar vakillaridan iborat Aleksandr Kerenskiy boshchiligidagi Muvaqqat hukumat. Ikkinchisi, Petrograd shahar ishchi, dehqonlari va askarlar qo‘lidagi hokimiyat.

Muvaqqat hukumat aholini non bilan ta’minlashga qiynaldi. Mamlakatda ommaviy ishsizlik avj oldi. Xullas, bir so‘z blan aytganda Rossiya iqtisodiy falokat yoqasiga kelib qoldi. Muvaqqat hukumat ochlik va iqtisodiy tanazzulga qarshi hech qanday chora ko‘rmadi. Buning o‘rniga hukumat vazirlari Jahon urushini davom ettirishga qaror qildi. Albatta, ba’zilarda “shunday og‘ir sharoitda urushni davom ettirishning nima keragi bor”, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Agar urushda Rossiya g‘alaba qozongudek bo‘lsa, vaqtincha tuzilgan Muvaqqat hukumat davlat boshqaruvida qolishi mumkin edi.

1917 yilning iyun oyi boshida Kerenskiy hukumati frontni jonlantirib, askarlarga hujumga o‘tish haqida buyruq berdi. Ammo hujum yirik mag‘lubiyat bilan yakunlandi. Bundan g‘azablangan Petrograd aholisi 4 iyul kuni ommaviy namoyishga chiqdi. Unda 500 mingdan ortiq kishi qatnashdi. Namoyishchilar Muvaqqat hukumatni iste’foga chiqishini va hokimiyat Sovetlar qo‘liga berilishini talab qildi. Bu orada Bolsheviklar omma orasida “xalqlarga tinchlik”, “dehqonlarga yer”, “ishchilarga fabrika”, degan shiorlari bilan odamlarni o‘zlariga muxlis qilib oladi.
Nemis agenti Lenin
Petrograddagi og‘ir vaziyatdan foydalangan Vladimir Ilich Lenin boshchiligidagi Bolsheviklar yashirin ravishda qurolli qo‘zg‘olonga tayyorgarlik boshladi. Iyul – oktyabr oylarida inqilob rejasi tuzildi. Shu muddat davomida Lenin va Bolsheviklar firqasi Kayzer (Germaniya imperiyasida monarxga beriladigan unvon) Germaniyasidan katta moddiy yordam olib, omma orasida inqilobiy harakatni kuchaytirdi. Lenin hokimiyatni qurolli qo‘zg‘olon yo‘li bilan qo‘lga olishga intildi. Iyul oyida Muvaqqat hukumat Leninni “Vatan xoini”, “Nemis agenti”, deb harbiy tribunal sudiga berdi. Ammo Sovet davrida yozilgan tarixiy kitoblarda bu haqiqat “Lenin va bolsheviklarga tuhmat”, deb talqin qilindi. Biroq oyni etak bilan yopib bo‘lmaganidek, haqiqatdan qochib bo‘lmaydi. 1992 yil “Argumenti i fakti” gazetasining 29-30 sonida V.Miloserdovning “Oktyabr inqilobi qanchaga tushgan edi?”, deb nomlangan maqolasi bosib chiqarildi. Unda Germaniya Leninni va oktyabr inqilobini moliyaviy jihatdan ta’minlagani faktlar asosida qayd etilgan. Mana ulardan ba’zilari:
“Telegramma”
“1917 yil 27 aprel, Bosh shtab… Berlindagi Tashqi ishlar vazirligi bosh shtabining siyosiy bo‘limiga quyidagi ma’lumotni beradi. Leninning Rossiyaga kirishi ta’minlandi. U batamom bizning xohishimiz bo‘yicha ishlaydi. Berlin, 1G‘4, 1917, Tezda! Maxfiy!”
“Tashqi ishlar vazirligi Rossiyadagi tashviqot uchun qoidaning 5-bobi, 6-abzatsiga asosan 5 million marka ajratmog‘i kerak. Tezroq bajarilishidan minnatdor bo‘lur edim. Davlat kotibi”.
Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, Germaniya hukumati oktyabr to‘ntarishini amalga oshirish uchun Leninga jami 1 milliard nemis markasiga yaqin mablag‘ ajratgan.
Oktyabr inqilobi
1917 yil 16 oktyabr kuni Bolsheviklar va ularning ittifoqchilari ishlab chiqilgan puxta reja bo‘yicha harakatni boshladi. 18 oktyabr kuni Petrograd garnizoni Muvaqqat hukumatga bo‘ysunmasligini e’lon qildi va Sovetlarni yagona qonuniy hokimiyat sifatida tan oldi. 24 oktyabr kuni harbiylar Petrogradning muhim nuqtalari hisoblangan temir yo‘l stansiyalari, ko‘priklar, banklar, telegraflar, bosmaxonalar va elektr stansiyalarini egallab oldi. Shunday qilib, 1917 yil 25 oktyabr kuni Rossiyada navbatdagi inqilob boshlandi.
Muvaqqat hukumat bu qo‘zg‘olondan xabardor edi. Biroq, inqilobning 25 oktyabr kuni tunda sodir etilishi umuman kutilmagan voqea bo‘ldi. O‘sha kuni ertalab soat 10:00 da Harbiy-inqilobiy qo‘mita “davlat hokimiyati ishchi, askar va deputatlar kengashi organi qo‘liga o‘tdi” deb e’lon qildi.
21:00 da Boltiq flotining “Avrora” kreyseri to‘pidan o‘q otilishi qishki saroyga hujumni boshlash uchun ishora bo‘ldi. 26 oktyabr kuni soat 02:00 da Muvaqqat hukumat a’zolari hibsga olindi. Qishki saroy qo‘lga olingach, Lenin minbarga chiqib inqilobchilarga qarab “biz butun jahonda proletariat revolyutsiyasini amalga oshiramiz. Yashasin kommunizm, yashasin sotsializm”, deb xitob qildi.
26 oktyabr kuni ishchi, askar va dehqonlarning murojaatnomasi e’lon qilindi. Unda Muvaqqat hukumat ag‘darilgani, hokimiyat to‘laligicha Sovetlar qo‘liga o‘tgani aytilgandi. Lenin boshchiligida Xalq Komissarlari Kengashi (XKK) tuzildi. Oktyabr inqilobi sanoat rayonlarida qo‘llab-quvvatlandi. Yangi tuzilgan hukumat Yuliyan kalendaridan voz kechib, Grigorian kalendarini joriy qildi. Shu sababli 25 oktyabr Grigorian kalendarida 7 noyabrga to‘g‘ri keldi. 1918 yildan boshlab 7-8 noyabr Sovet hukumatida rasmiy bayram kuni deb e’lon qilindi. Har yili shu kuni Moskvadagi Qizil maydonda va SSSRning boshqa Respublikalarida oktyabr inqilobini nishonlash odatga aylandi.

Boshqaruvni o‘z qo‘liga olgan Lenin maxfiy tarzda podshoh va uning oila a’zolarini yo‘q qilishga buyruq berdi. Imperator Nikolay II uning rafiqasi Aleksandra Feyodorovna va imperatorning qizlari Olga, Tatyana, Mariya hamda 13 yoshli merosxo‘r shahzoda Aleksey saroy yerto‘lasiga olib tushilib, vahshiylarcha otib tashlandi.

1917 yil 14 noyabr kuni Sovet hukumati xususiy zavod va fabrikalarda ishchi nazoratini o‘rnatish to‘g‘risida qaror chiqardi. Unga ko‘ra, Rossiyadagi barcha xususiy banklar, temir yo‘l, sanoat zavodlari milliylashtirildi. Bolsheviklar jamiyat hayotining barcha sohalari ustidan davlatning to‘la nazoratini o‘rnatdi. Mamlakatda konstitutsiyaviy huquq va erkinliklar tugatildi. Butun davlat bir shaxs yoki bir partiyaning hukmi ostida qoldi. Muxolifat va o‘zgacha fikrlovchilar ayovsiz qatag‘on qilindi. Bolsheviklar zo‘ravonlik yo‘li bilan mamlakatdagi boylarning mulklarini tortib oldi. Shu tariqa, Rossiyada qonli yo‘l bilan Sovet hukumati o‘rnatildi. Sovet davrida yozilgan adabiyotlarda oktyabr inqilobi “buyuk oktyabr g‘alabasi”, “bu inqilob xalqning xohish istagi bilan amalga oshirildi” deb yoritildi.

Zulm yo‘l bilan qurilgan Sovet davlati 73 yil yashadi. 1990 yil 26 dekabr kuni SSSR Oliy Soveti Respublika Kengashi ittifoq tugatilgani haqida deklaratsiya qabul qildi. SSSR Prezidenti Mixail Gorbachyov o‘z lavozimidan ketganini ma’lum qildi. Shu tariqa 73 yil dunyoning ikkinchi qutbi sifatida yashab kelgan qudratli davlat parchalanib ketdi. Uning o‘rnida esa o‘n beshta yangi mustaqil davlat paydo bo‘ldi.