Mavzu-2: Sharq qo‘lyozmalari xazinalari. O‘rta Osiyoning IX-XIII asrlar tarixiga oid yozma manbalar. Temuriylar davri tarixiga oid yozma manbalar. O‘rta Osiyoning XVI-XVII asrlar tarixiga oid yozma manbalar. Reja
Download 322.47 Kb. Pdf ko'rish
|
2-мавзу пдф манба
|
MAVZU-2: Sharq qo‘lyozmalari xazinalari. O‘rta Osiyoning IX-XIII asrlar tarixiga oid yozma manbalar. Temuriylar davri tarixiga oid yozma manbalar. O‘rta Osiyoning XVI-XVII asrlar tarixiga oid yozma manbalar. Reja: 1. Qo„lyozma asarlar tarixidan va ularning hududiy qamrovi. 2.Arab tilidagi yozma meros va uning tarqalishi. Qo„lyozmalarning jahon bo„ylab tarqalish sabablari. Sharq qo„lyozmalarining Yevropaga tarqalishi. 3. Sharq qo„lyozmalarining turli mamlakatlardagi miqdoriy ko„rsatkichi. 4.Qo„lyozmalar xazinalari: Misr, Eron, Buyuk Britaniya, Germaniya, Turkiya, Rossiya, O„zbekiston. 4. Sharq qo„lyozmalarini tavsiflaSh va kataloglar chop etilishi tarixidan. 5.O„zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instituti Sharq qo„lyozmalari xazinasi haqida umumiy ma‟lumotlar. 6.O„rta Osiyo tarixi IX-XV asrlarda yozilgan arab tilidagi yozma manbalar. 7.Al-Madoiniy “Axbor al-xulafo”, al-YA‟qubiy “Kitob al-buldon”, Balazuriy “Kitob futuh al- buldon”, Tabariy “Tarix ar-rusul va-l-muluk”, Ibn Fazlon “Risola”, al-Mas‟udiy “Muruj az- zahab”, Utbiy “Tarixi Yaminiy” asarlari. Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati 1. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг кўшма мажлисидаги нутқ. - Т.: Ўзбекистон, 2016. 2. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. -Т.: Ўзбекистон, 2017. 3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз билан бирга қурамиз. -Т.: Ўзбекистон, 2017. 4. Madraimov A., Fuzailova U. Tarixiy manbash unoslik . O„quv qo„llanma. – T.: Fan, 2010. 5. Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари (қадимги замон ва Ўрта асрлар). – Т., 2001. 6. Арслонзода Р.А. Источниковедение. Фергана, 2019. 7. Бобоёров Ғ., Ғойибов Б., Кубатин А. Ўрта Осиё битиклари. I. Сўғдий ёзма ёдгорликлар. Тошкент: Tafakkur, 2020. 8. Захир ад-Дин Бабур. Бобур-наме. Тошкент, 1992. 9. Сагдуллаев А. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 10. Сагдуллаев А. Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда. Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 11. Саидбобоев З. Европада Ўрта Осиёга оид тарихий-картографик маълумотлар(XVI- XIX асрлар). – Т.:Фан, 2008. 12. Тарихий манбашунослик муаммолари / Республика илмий-амалий анжумани материаллари. – Т., 2008, 2013. 13. Тарихий манбашунослик. Бакалавр учун (Электрон дарслик). Тошкент, 2007. www.ziyonet.ru Ilk o„rta asrlar tarixiga oid arab tilidagi manbalarni shartli ravishda 2 guruxga bo„lish mumkin. Birinchi guruxga sayyoxlar va jug„rofik olimlarning asarlari, ikkinchi guruxga esa tarixiy asarlar kiradi. IX asr arab jug„rofik olimi al-YA‟kubiy o„zining "Kitob al-buldon" asarida Eron, Movarounnaxr, Xuroson va Seyistonda xukmronlik qilgan podshoxlar xaqida ma‟lumotlar beradi. Ilk o„rta asrlarda yurtimizga tashrif buyurgan sayyoxlarning asarlari ayniqsa, muximaxamiyatga egadir. Masalan, ibn Fadlan (X asr) "Risola" nomli asarida o„zsayyoxatlari davomidayaqindan tanishgan mamalakatlar va ularning xalqlari xaqida qiziqarli ma‟lumotlar yozib qoldirgan. SHu jumladan u O„rta Osiyo xalqlari masalan xazarlar xaqida e‟tiborga loyiq ax bo rot lar yo z ib qo ld irgan. Ibn a l- Fak ix (X asr) "Kito b axbo r a l-buldon" nomli asarida Balx, Samarqand singari shaxarlar xaqida ma‟lumotlar beradi. Ibn Xurdodbekning (IX-X asrlar) "Kitob misolik ul-manolik" asarlarida sug„d shaxarlari Samarqand, Kushoniya, Samarqand atrofida joylashgan shaxarlar, Ustrushona, SHaxriston, Qadimgi SHosh, Isfijob, xaqida ularga olib boradigan yo„llar to„g„risida Movarounnaxr shaxarlaridagi pul muomalasi, bu erda istiqomat qilgan turkiy qabilalar xususida qimmatli ma‟lumotlar keltirilgan. Eron jug„rofik olimi va sayyox al-Istaxriy (IX-X asrlar) «Kitob maosilik ul-mavorix» ------nomli asarida musulmon mamlakatlari, shu jumladan O„rta Osiyoning chegaralari, iqlimi, ma‟muriy bo„linishi, shaxarlari axolisi va uning mashg„ulotlari, mashxur kishilari, savdo-sotiqning axvoli va boshqa masalalar bayon etilgan Ibn Xavkal esa (X esr) Movarounnaxrni xar tomonlama tavsiflab, o„zining "Kitob surat al-arz" kitobiga bu o„lkaning xaritasini ilova qiladi. Xaritada Jayxun daryosi, Buxoro, Samarqand, SHosh, Isfijob singari shaxar lar, Ustrushona va Xorazm viloyatlari tasviri tushirilgan. YUqorida no mi t ilga o lingan a l-YA‟kubiy nafaqat jug„ro fiya, balki tarix ilmi soxasida xam qalam tebratgan olim xisoblanadi. Uning «Tarix» asari SHarq mamlakatlari, shu jumladan O„rta Osiyoning VII -IX asrlardagi tarixi bo„yicha muxim manbalardan bir idir. Y irik arab tarixchisi Madoiniy V-IX asrlarning "Kitob al- magoziy" xamda Xuroson xokimlari Asad ibn Abdullox va Nasr ibn Sayyorga bag„ishlangan asarlari arablar istilosi va V I I I asrning birinchi yarmidagi siyosiy tarix bo„yicha muxim manbalardan biri xisoblanadi. Madoniyning mazkur asarlari bizgacha etib kelmagan, lekin ayrim parchalari Balazuriy va Tabariy kitoblarida saqlanib kolgan. IX asrda yashab o„tgan eronlik yirik tarixchi va jug„rofik olim Balazuriyning "Kitob futux al-buldon" asari arab istilolari tarixi bo„yicha eng yaxshi manbalardan biri xisoblanadi. Balazuriy "Kitob ansob al-sharif" nomli asarining xam muallifidir. Yirik ensiklopedist olim Tabariy asli eronlik bo„lib, ilo xiyot, xadis, tafsir, fikx va tarix soxasida 10 dan ortiq asar yoz gan. Biz uchun uning "Tarix ar-rusul va ul- muluk" asari muximdir. Bu asar umumiy tarix tipida yozilgan bo„lib o„zining mukammalligi va faktik materiallarga boyligi bilan ajralib turadi. Asarda "olamning yaratilishidan" to 912 yilga qadar SHarq mamlakatlari, shu jumladan O„rta Osiyoda bo„lib o„tgan ijtimoiy-siyosiy voqealar xikoya qilinadi. Arab manbalari yurtimizning ilk o„rta asrlar tarixini o„zida nisbatan to„liqroq aks etgan muxim manbadir. Ulardan tanqidiy foydalanish bu davr tarixini o„rganish uchun g„oyat muximdir. Ilk o„rta asrlar tarixiga oid arab tilidagi manbalarni shartli ravishda 2 guruxga bo„lish mumkin. Birinchi guruxga sayyoxlar va jug„rofik olimlarning asarlari, ikkinchi guruxga esa tarixiy asarlar kiradi. IX asr arab jug„rofik olimi al-YA‟kubiy o„zining "Kitob al-buldon" asarida Eron, Movarounnaxr, Xuroson va Seyistonda xukmronlik qilgan podshoxlar xaqida ma‟lumotlar beradi. Ilk o„rta asrlarda yurtimiz ga tashrif buyurgan sayyoxlarning asarlari ayniqsa, muximaxamiyatga egadir. Masalan, ibn Fadlan (X asr) "Risola" nomli asarida o„zsayyoxatlari davomidayaqindan tanishgan mamalakatlar va ularning xalqlari xaqida qiziqarli ma‟lumotlar yozib qoldirgan. SHu jumladan u O„rta Osiyo xalqlari masalan xazarlar xaqida e‟tiborga lo yiq axbo rot lar yo z ib qo ld irgan. Ibn a l- Fak ix (X asr) "Kito b axbo r a l-buldon" nomli asarida Balx, Samarqand singari shaxarlar xaqida ma‟lumotlar beradi. Ibn Xurdodbekning (IX-X asrlar) "Kitob misolik ul-manolik" asarlarida sug„d shaxarlari Samarqand, Kushoniya, Samarqand atrofida joylashgan shaxarlar, Ustrushona, SHaxriston, Qadimgi SHosh, Isfijob, xaqida ularga olib boradigan yo„llar to„g„risida Movarounnaxr shaxarlaridagi pul muomalasi, bu erda istiqomat qilgan turkiy qabilalar xususida qimmatli ma‟lumotlar keltirilgan. Eron jug„rofik olimi va sayyox al-Istaxriy (IX-X asrlar) «Kitob maosilik ul-mavorix» nomli asarida musulmon mamlakatlari, shu jumladan O„rta Osiyoning chegaralari, iqlimi, ma‟muriy bo„linishi, shaxarlari axolisi va uning mashg„ulotlari, mashxur kishilari, savdo-sotiqning axvoli va boshqa masalalar bayon etilgan Ibn Xavkal esa (X esr) Movarounnaxrni xar tomonlama tavsiflab, o„zining "Kitob surat al-arz" kitobiga bu o„lkaning xaritasini ilova qiladi. Xaritada Jayxun daryosi, Buxoro, Samarqand, SHosh, Isfijob singari shaxar lar, Ustrushona va Xorazm viloyatlari tasviri tushirilgan. YUqorida no mi t ilga o lingan a l-YA‟kubiy nafaqat jug„ro fiya, balki tarix ilmi soxasida xam qalam tebratgan olim xisoblanadi. Uning «Tarix» asari SHarq ma mlakat lari, shu ju mladan O„rta Osiyo ning VII -IX asrlardagi tarixi bo „yic ha muxim manbalardan bir idir. Y irik arab tarixchisi Madoiniy V-IX asrlarning "Kitob al- magoziy" xamda Xuroson xokimlari Asad ibn Abdullox va Nasr ibn Sayyorga bag„ishlangan asarlari arablar istilosi va V I I I asrning birinchi yarmidagi siyosiy tarix bo„yicha muxim manbalardan biri xisoblanadi. Madoniyning mazkur asarlari bizgacha etib kelmagan, lekin ayrim parchalari Balazuriy va Tabariy kitoblarida saqlanib kolgan. IX asrda yashab o„tgan eronlik yirik tarixchi va jug„rofik olim Balazuriyning "Kitob futux al-buldon" asari arab istilolari tarixi bo„yicha eng yaxshi manbalardan biri xisoblanadi. Balazuriy "Kitob ansob al-sharif" nomli asarining xam muallifidir. Yirik ensiklopedist olim Tabariy asli eronlik bo„lib, ilo xiyot, xadis, tafsir, fikx va tarix soxasida 10 dan ortiq asar yoz gan. Biz uchun uning "Tarix ar-rusul va ul- muluk" asari muximdir. Bu asar umumiy tarix tipida yozilgan bo„lib o„zining mukammalligi va faktik materiallarga boyligi bilan ajralib turadi. Asarda "olamning yaratilishidan" to 912 yilga qadar SHarq mamlakatlari, shu jumladan O„rta Osiyoda bo„lib o„tgan ijtimoiy-siyosiy voqealar xikoya qilinadi. Arab manbalari yurtimizning ilk o„rta asrlar tarixini o„zida nisbatan to„liqroq aks etgan muxim manbadir. Ulardan tanqidiy foydalanish bu davr tarixini o„rganish uchun g„oyat muximdir. Rivojlangan o„rta asrlarda O„rta Osiyoda sodir bo„lgan ijtimoiy-siyosiy voqealar arab va fors-tojik tilida bitilgan juda ko„p tarixiy manbalarda o„z aksini topgan. X-XV asrlarla O„rta Osiyoga bir necha ajnabiy, asosan arab sayyoxlari tashrif buyurib bu erda ko„rgan-kechirganlarini o„zasarlarida yozib qoldirganlar. Bu sayyoxlar qatoriga Abu Dulaf, al-Muqaddasiy, al-Idrisiy, YOqutXamaviy singari arab olimlarini kiritish mumkin. Abu Dulaf (X asr) o„z asarlarida o„lkamizning tarixiy geografiya sini o„rganish uchun muxim bo„lgan ma‟lumotlar mavjud. Abu Dulaf qator SHarq mamlakatlari, shu jumladan Movarounnaxrga safar qilib, ma‟lum muddat davomida bu erdagi xukmdorlar saroyida xizmat qilgan. Safarlari chog„ida yiqqan materiallari asosida u "Risolat ul- avval" ("Birinchi risola") va "Risolat ul-uxro" ("Ikkinchi risola") nomli asarlar yaratgan. Abu Dulafning xar ikkala asarining qo„lyozmasi 1923 yilda Mashxad kutubxonalarining biridan topilgan. Mazkur qo„lyozmani atroflicha taxlil etgan I. YU. Krachkovskiy Abu Dulaf asarlarida keltirilgan fakt va dalillar ob‟ektiv ekanligini ta‟kidlaydi. X asrda yashab o„tgan yana bir arab geograf olimi al-Mukaddasiy 947 yilda Quddusshaxrida tug„ilib, 1000 yilda vafot etgan. Al-Mukaddasiy sayoxatlari vaqtida to„plagan va boshqa manbalardan olingan materiallar asosida "Axsan at-takosim fi ma‟rifat al-akolim" ("Iqlimlarni o„rganish uchuneng yaxshi qo„llanma") nomli asar yozgan.Mazkur asarning ikkinchi kismida Ajam mamlakatlari, shujumla dan Xuroson, Movarounnaxr va Seyistonning jug„rofikxolati mashxur shaxarlari, osoru-atiqalari, axolisi va uning mashg„ulotlari, diniy e‟tiqodi xamda urf-odatlari, viloyatlarning va mashxur kishilari to„g„risida ma‟lumotlar beradi. O„lkamizning XII asrdagi tarixiy-geografiyaga doir ma‟lumotlar Al-Idrisiyning «Nusxat al-mushtok» (asarning to„liq nomi «Nuzimat al-malok faxtiran ul-ofok» , ya‟ni «Jaxon bo„ylab kezib xoldan toygan kishining ovunchog„i», ayrim xollarda mazkur asar Sitsiliya qiroli Rojerga bag„ishlanganligi sababli «Kitob al-rujoriy» deb ataladi) va YOqut Xamaviy «Mu‟jai ul buldon» («Mamlakatlar ro„yxati») nomli asarlarida xam uchraydi. Bu davr tarixini o„rganishda arab tilida bitilgan tarixiy asarlarning axamiyati g„oyat muximdir. Ayniqsa, Utbiy, Abu Rayxon Beruniy, Ibn al-Asir, SHaxobuddin Nasaviylarning qalamiga mansub asarlar diqqatga sazovardir. Abu Nasr Muxammad ibn Abdujabbor Utbiy asli Ray shaxridan bo„lib, badavlat va zodogon oilaga mansubdir. Utbiy o„z xayoti davomida Somoniylar, Ziyoriylar va /aznaviylar saroyida xizmat qilgan. Bizgacha Utbiyning «Tarixiy YAminiy» asari etib kelgan. Bu asarda muallif Sabuqtagin va Sulton Maxmudlar zamonida /aznaviylar davlatida ro„y bergan siyosiy voqealarni bayon etadi. Asar xukmron feodal sinf manfaatlarini ximoya qiladi. Lekin ayrim xollarda muallif mexnatkash xalq ommasining og„ir axvoliga nazar tashlaydi. Asarning arabcha matni va forsiy tarjimalari bir necha marotaba nashr qilingan. Buyuk qomusiy olim Abu Rayxon Beruniy tarix faniga oid bir necha asarlar yozib qoldirgan. Bulardan biri «Osor ul-bokiya al-kurun jaxoliya», («Kadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar») asari bo„lib, bu asarni u 1000 yilda Gurgonda, shu shaxar xukmdori Kobus ibn Vishmagin, Ziyoriy saroyida xizmatda bo„lgan chog„ida yozadi. «Osor ul-bokiya» asari shu bilan xam qimmatliki, unda oldingi davrlarda yaratilgan va keyinchalik yo„qolib ketgan ko„pgina manbalardan foydalanilgan. Beruniy o„z asarida folklor va etnografiyaga doir qiziqarli ma‟lumotlar keltiradi. Biz uchun kitobda keltirilgan Iskandar Zulqarnayn, Moniy, Zardusht, Muqanna kabi tarixiy shaxslar xayotiga doir ma‟lumotlar qimmatlidir. Bu asar eng qadimgi davrdan to islomiyatgacha bo„lgan davrni o„z ichiga oladi. Beruniyning bizgacha etib kelmagan «Tarixi Xorazm» nomli asarida Xorazmning Gaznaviylar davlati tarkibidagi tarixi (1017-1043) bayon etiladi bu asarning ayrim parchalari Bayxakiy va Xamaviy asarlarida saqlanib qolgan. Yirik arab tarixchisi Ibn al-Asir (1160-1234) bir necha tarixiy asarlar yozib qoldirgan. Biz uchun uning «Al komil fi-t-tarix» nomli 12 jildlik asari muximdir. Asarning I-VI jildlari komnilyasiya bo„lib, muallif Tabariy, ibn Miskavayx, As-Sulamiy va boshqalarning asarlaridan keng foydalangan. Asarning VII- XII jildlari muxim axamityaga ega bo„lib, 924-1031 yillar orasida SHarq mamlakatlari, jumladan O„rta Osiyoda bo„lib o„tgan voqelarni o„z ichiga oladi. Bu qism asosan qo„lyozma manbalar, shuningdek tarixni yaxshi bilgan kishilar bergan axborot xamda muallifning shaxsiy kuzatishlari bilan to„plangan faktik materiallar asosida yozilgan. Asarning mug„ullar istilosiga bag„ishlangan XII jildi aloxida qimmatga egadir. Ibn al-Asirning "Al komil fi- t-tarix" asari XivadaMuxammad Raximxon II xukmronligidavrida o„zbek tiliga tarjima qilingan. XIIIasrning ko„zga ko„ringan tarixchilaridan biri SHaxobuddin Muxammad Nasaviy shaxsan mug„ullarga qarshi janglarda ishtirok etgan edi. 1224-1231 yillarda Nasaviy sulton Jaloliddin Manguberdining xizmatida bo„ldi va 1241 yilda o„zining "Sirot us- sulton Jaloluddin Menkburni" nomli asarini yozib qoldirdi. Asar muqaddima va 108 bobdan iborat. Asarning I-IV boblarida Mug„ullar davlatining tarixi bayon etiladi. V - XXII boblar xorazmshox Alouddin Muxammadning xayoti va faoliyatiga bag„ishlangan. XXIII bobdan boshlab kitobning to oxirigacha mug„ulistilosi va xorazmshox Alouddin Muxammadning o„z yurtini sharmandalarcha tashlab qochishi, sulton Jaloliddinnnng xayoti va uning mug„ul istilochilari bilan olib borgan kurashi, uning Ozarboyjon xamda Iroqdagi faoliyati va nixoyat fojiali xalokati xikoya qilinadi. "Sirot us-sulton"ning,ayniqsa, 1224-1231 yillar voqealarini o„z ichiga olgan boblari original axamiyatga ega. CHunki bayon qilingan voqealarning ko„pchiligida muallif shaxsan ishtirok etgan Rivojlangan o„rta asrlarda O„rta Osiyoda sodir bo„lgan ijtimoiy-siyosiy voqealar arab va fors-tojik tilida bitilgan juda ko„p tarixiy manbalarda o„z aksini topgan. X-XV asrlarla O„rta Osiyoga bir necha ajnabiy, aso san arab sayyoxlari tashrif buyurib bu erda ko„rgan-kechirganlarini o„zasarlarida yozib qoldirganlar. Bu sayyoxlar qatoriga Abu Dulaf, al-Muqaddasiy, al-Idrisiy, YOqutXamaviy singari arab olimlarini kiritish mumkin. Abu Dulaf (X asr) o„z asarlarida o„lkamizning tarixiy geografiyasini o„rganish uchun muxim bo„lgan ma‟lumotlar mavjud. Abu Dulaf qator SHarq mamlakatlari, shu jumladan Movarounnaxrga safar qilib, ma‟lum muddat davomida bu erdagi xukmdorlar saroyida xizmat qilgan. Safarlari chog„ida yiqqan materiallari asosida u "Risolat ul- avval" ("Birinchi risola") va "Risolat ul-uxro" ("Ikkinchi risola") nomli asarlar yaratgan. Abu Dulafning xar ikkala asarining qo„lyozmasi 1923 yilda Mashxad kutubxonalarining biridan topilgan. Mazkur qo„lyozmani atroflicha taxlil etgan I. YU. Krachkovskiy Abu Dulaf asarlarida keltirilgan fakt va dalillar ob‟ektiv ekanligini ta‟kidlaydi. X asrda yashab o„tgan yana bir arab geograf olimi al-Mukaddasiy 947 yilda Quddusshaxrida tug„ilib, 1000 yilda vafot etgan. Al-Mukaddasiy sayoxatlari vaqtida to„plagan va boshqa manbalardan olingan materiallar asosida "Axsan at-takosim fi ma‟rifat al-akolim" ("Iqlimlarni o„rganish uchuneng yaxshi qo„llanma") nomli asar yozgan.Mazkur asarning ikkinchi kismida Ajam mamlakatlari, shujumladan Xuroson, Movarounnaxr va Seyistonning jug„rofikxolati mashxur shaxarlari, osoru-atiqalari, axolisi va uning mashg„ulotlari, diniy e‟tiqodi xamda urf-odatlari, viloyatlarning va mashxur kishilari to„g„risida ma‟lumotlar beradi. O„lkamizning XII asrdagi tarixiy-geografiyaga doir ma‟lumotlar Al-Idrisiyning «Nusxat al-mushtok» (asarning to„liq nomi «Nuzimat al-malok faxtiran ul-ofok» , ya‟ni «Jaxon bo„ylab kezib xoldan toygan kishining ovunchog„i», ayrim xollarda mazkur asar Sitsiliya qiroli Rojerga bag„ishlanganligi sababli «Kitob al-rujoriy» deb ataladi) va YOqut Xamaviy «Mu‟jai ul buldon» («Mamlakatlar ro„yxati») nomli asarlarida xam uchraydi. Bu davr tarixini o„rganishda arab tilida bitilgan tarixiy asarlarning axamiyati g„oyat muximdir. Ayniqsa, Utbiy, Abu Rayxon Beruniy, Ibn al-Asir, SHaxobuddin Nasaviylarning qalamiga mansub asarlar diqqatga sazovardir. Abu Nasr Muxammad ibn Abdujabbor Utbiy asli Ray shaxridan bo„lib, badavlat va zodogon oilaga mansubdir. Utbiy o„z xayoti davomida Somoniylar, Ziyoriylar va /aznaviylar saroyida xizmat qilgan. Bizgacha Utbiyning «Tarixiy YAminiy» asari etib kelgan. Bu asarda muallif Sabuqtagin va Sulton Maxmudlar zamonida /aznaviylar davlatida ro„y bergan siyosiy voqealarni bayon etadi. Asar xukmron feodal sinf manfaatlarini ximoya qiladi. Lekin ayrim xollarda muallif mexnatkash xalq ommasining og„ir axvoliga nazar tashlaydi. Asarning arabcha matni va forsiy tarjimalari bir necha marotaba nashr qilingan. Buyuk qomusiy olim Abu Rayxon Beruniy tarix faniga oid bir necha asarlar yozib qoldirgan. Bulardan biri «Osor ul-bokiya al-kurun jaxoliya», («Kadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar») asari bo„lib, bu asarni u 1000 yilda Gurgonda, shu shaxar xukmdori Kobus ibn Vishmagin, Ziyoriy saroyida xizmatda bo„lgan chog„ida yozadi. «Osor ul-bokiya» asari shu bilan xam qimmatliki, unda oldingi davrlarda yaratilgan va keyinchalik yo„qolib ketgan ko„pgina manbalardan foydalanilgan. Beruniy o„z asarida folklor va etnografiyaga doir qiziqarli ma‟lumotlar keltiradi. Biz uchun kitobda keltirilgan Iskandar Zulqarnayn, Moniy, Zardusht, Muqanna kabi tarixiy shaxslar xayotiga doir ma‟lumotlar qimmatlidir. Bu asar eng qadimgi davrdan to islomiyatgacha bo„lgan davrni o„z ichiga oladi. Beruniyning bizgacha etib kelmagan «Tarixi Xorazm» nomli asarida Xorazmning Gaznaviylar davlati tarkibidagi tarixi (1017-1043) bayon etiladi bu asarning ayrim parchalari Bayxakiy va Xamaviy asarlarida saqlanib qolgan. Yirik arab tarixchisi Ibn al-Asir (1160-1234) bir necha tarixiy asarlar yozib qoldirgan. Biz uchun uning «Al komil fi-t-tarix» nomli 12 jildlik asari muximdir. Asarning I-VI jildlari komnilyasiya bo„lib, muallif Tabariy, ibn Miskavayx, As-Sulamiy va boshqalarning asarlaridan keng foydalangan. Asarning VII- XII jildlari muxim axamityaga ega bo„lib, 924-1031 yillar orasida SHarq mamlakatlari, jumladan O„rta Osiyoda bo„lib o„tgan voqelarni o„z ichiga oladi. Bu qism asosan qo„lyozma manbalar, shuningdek tarixni yaxshi bilgan kishilar bergan axborot xamda muallifning shaxsiy kuzatishlari bilan to„plangan faktik materiallar asosida yozilgan. Asarning mug„ullar istilosiga bag„ishlangan XII jildi aloxida qimmatga egadir. Ibn al-Asirning "Al komil fi- t-tarix" asari XivadaMuxammad Raximxon II xukmronligidavrida o„zbek tiliga tarjima qilingan. XIIIasrning ko„zga ko„ringan tarixchilaridan biri SHaxobuddin Muxammad Nasaviy shaxsan mug„ullarga qarshi janglarda ishtirok etgan edi. 1224-1231 yillarda Nasaviy sulton Jaloliddin Manguberdining xizmatida bo„ldi va 1241 yilda o„zining "Sirot us-sulton Jaloluddin Menkburni" nomli asarini yozib qoldirdi. Asar muqaddima va 108 bobdan iborat. Asarning I-IV boblarida Mug„ullar davlatining tarixi bayon etiladi. V -XXII boblar xorazmshox Alouddin Muxammadning xayoti va faoliyatiga bag„ishlangan. XXIII bobdan boshlab kitobning to oxirigacha mug„ulistilosi va xorazmshox Alouddin Muxammadning o„z yurtini sharmandalarcha tashlab qochishi, sulton Jaloliddinnnng xayoti va uning mug„ul istilochilari bilan olib borgan kurashi, uning Ozarboyjon xamda Iroqdagi faoliyati va nixoyat fojiali xalokati xikoya qilinadi. "Sirot us-sulton"ning,ayniqsa, 1224-1231 yillar voqealarini o„z ichiga olgan boblari original axamiyatga ega. CHunki bayon qilingan voqealarning ko„pchiligida muallif shaxsan ishtirok etgan. Download 322.47 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|