Mavzu: Abdulla Oripov

REFERAT

Mavzu: Abdulla Oripov

200-IDUM. 3-A sinf
Oʻqituvchi: Ilhomova Muhayyo
Oʻquvchi: Hamdamjonòva Osiyo
arbobidir. U XX asr o’zbek She’riyatidainson qalbidagi murakkablik, ziddiyatlarni, haq—nohaqliklarni, adolat, razolatni teran va haq qoniy, ayniqsa, o’ziga xos, betakror kuylayotgan ulkan ijodkordir.
Abdulla Oripov yangi bosqich o’zbek adabiyotiga yangicha badiiy tafakkur yo’sinlarini olib kirdi. Birga Shakllanib, voyaga etgan O’zbekistonning Shoir va yozuvchilari avlodi Abdulla Oripov asarlarining kuchli ta’siri ostida o’sdi. Bu ta’sir o’zbek adabiyotiga kirib kelayotgan har bir yangi bo’gin vaqillari ijodida ham yaqqol sezilmoqda.
Abdulla Oripov o’z asarlarining tub mohiyati bilan Yassaviy, Navoiy, Bobur, Cho’lpon, G’afur G’ulom ijodiy an’analarining davomchisidir. Kenja Shoir asarlari uztoz salaflarning zavol bilmas adabiy merosi bilan uzviy bir yaxlitlikda abadiyat sari davom etajak o’zbek adabiyotining o’tmiShi va kelajagini bolovchi oltin halqadir.
Shoirning butkul ijodi tag — tomirigacha milliylik ruhi bilan suorilgan. Bu milliylik, mahdudlik, biqiqlik, faqat o’zinigina o’ylab, o’zgalarni mensimaslik yoxud haqorat qiliSh asosiga qurilgan emas. Bu milliylik zamirida o’zbekona bari kenglik, tantiqlik, oliyjanoblik va mehrparvarlik bilan bani insoniyatning baxt—saodatiga, mehr — muruvvatiga bo’lgan kuyunchaqlik hissining uyunligi yotadi.
Vatan va uning fidoyi farzandlari sevinch —taShviShlarini kuylaSh Shoir ijodining asosiy yo’naliShidir. Vatanni kuylar ekan, Shoir bu Vatan ulkan koinotning bir qismi ekanini unutmaydi. Er kurrasi, ulkan koinot taShviShlarini qalamga olganda esa, Shoir o’ylari, Shubhasiz va beistisno undagi o’xShaShi yo’q O’zbekistonga borib tutaShadi.
Ko’pdan — ko’p She’riy to’plamlar, dostonlar, tarjima asarlar, qo’Shiqlar publitsistik va adabiy maqolalar muallifi Abdulla Oripovning o’ttiz beSh yillik ijod yo’li bir tekisda kechgani yo’q. Bu yo’lda Sho’ro hukumati davrida haqiqatni ayta olmaslik azoblari—yu, aytilgandagi daShnomlar ham; hukmron mafkura ta’sirida uning oyalarini kuylaSh va milliy mustaqillik yo’lidagi fidoyi kuraShlar ham bo’ldi.
Biroq past—balandliklar, parvoz va qiyinchiliklar, eng asosiysi: Shoirning o’z xalqiga, xalqining Shoiriga adoqsiz mehr— muhabbatini bir bahya ham susaytirgani yo’q. Aksincha, izlaniShlar va qiyinchiliklar, ulardan o’sib chiquvchi yangi izlaniShlar xalq va Shoirning bir—biriga sadoqatini yanada mustahkamladi. Bu sadoqatning natijasi bo’lib, yangi —yangi asarlar maydonga keldi.
Shoir asarlarining ba’zi birlari O’zbekistonning so’zdagi timsoli bo’lib jaranglamoqda. Bunday iqbol kamdan—kam ijodkorga nasib etadi.
Har bir davlatning mustaqil davlat ekanini bildiruvchi halqaro miqiyosda e’tirof etilgan bir qator ramzlari bo’ladi. Bayroq, gerb, davlat madhiyasi ana Shular jumlasiga kiradi. Bastakor Mutal Burhonov musiqasi bilan ijro etiluvchi O’zbekiston Respublikasi madhiyasi (gimni) so’zining muallifi Abdulla Oripovdir.
Turli darajadagi anjumanlardan tortib, eng ulkan miqiyosdagi oliy tantana va tadbirlar, yiin iShtirokchilari o’rinlaridan turib, O’zbekiston madhiyasini ijro etgganlarida, uning muallifi Shoir Abdulla Oripovga ham yana bir bor hurmat bajo keltiradilar.
Inson tabiati bilan uning takdiri o’rtasida bazan ajib bolaniShlar bo’ladi. Abdulla Oripov Navro’zni, bahorni alohida bir intiklik bilan sevadi. Uning ijodida Navro’z va bahorga baiShlangan qanchadan — qancha ajoyib satrlar, She’rlar bor. Qarangki, bo’lajak Shoirning o’zi ham Navro’z kiradigan kun 21 martda (1941) tuilgan. QaShqadaryo viloyati Koson tumani, Nekuz kiShlogidagilar faxr bilan uni bizning hamqiShloimiz deb ataydilar. Oila boShlii oddiy dehqon Orif bobo farzandlarining ta’lim — tarbiyasiga, ayniqsa, halol va mehnatsevar bo’lib etiShuviga katta e’tibor berdi.
Abdullaning bolaligi dov — daraxtlar kam, lekin zavq — Shavq ko’p, suv oz, biroq sarrin Shabada-yu ertaklari mo’l Qo’nirtov etaklaridagi qir va Shuvoqzorlarda o’tdi. Maktabga borar — bormas akalariga qo’Shilib, molga o’t, uyga suv taShidi, ralla o’rdi.
UruShdan keyin kiyinchilik , etiShmovchilik bo’liShiga qaramay, biror kiShi, biror oila o’z qiShloini taShlab ketmadi. Buni Abdulla o’z ko’zi bilan ko’rdi. Vatan degan ilohiy qudrat va tuShuncha uning murak tassavvurida Shu yillarda mustahkamlangan bo’lsa ajab emas. Bo’lajak Shoirning onasi Turdi Karvon qizi tabiatan oyat ta’sirchan, Sharq ayollariga xos She’r va go’zallikka xumor ayol edi. Abdullaning bolaligidagi dastlabki o’yinqaroq satrlari ham mexribon onasining halq yo’lida xirgoyi qilib yurgan qo’Shiqlari ta’sirida tuildi, akalari uyda yiqqan badiiy kitoblarni o’qib, asta — sekin kurtak otdi.
Serfarzand oila —to’rt qiz, to’rt o’ril, ular ichidagi kenjasi Abdulla nainki oila eoki maktab, balki, umuman qiShloqda o’tkir zexni va kobiliyati bilan ajratib turar edi. U o’n etti yoshida o’rta maktabni oltin medal bilan tugatdi. 1958 yildan ToShkent Davlat universitetining filologiya fakulteti jurnalistika bo’limida tahsml ola boShladi.
Universitetdagi qaynoq hayot, muhit Abdulla Oripovning Shaxs sifatida tarbiyalaniShida, talabalik dunyo — qaraShi ShaqllaniShida, Shoir bo’lib oeoqqa turiShida, chiniqiShida muxim rol o’inaydi. Ayniqsa Ozod Sharafiddinov, Matnokub Qo’Shjonov, Umarali Normatov singari mehribon ustozlar — She’riyatning nozik, talabchan bilimdonlari qo’lidagi tahsil, Erkin Vohidov, O’tkir HoShimov, Shukur Xolmirzaev, Rauf Parfi kabi Shu yillardanoq qalami charxlanib, ular mehriga tuShgan talabalar muhiti; Oybek, afur ulom, Abdulla Qahhor singari adiblar bilan uchraShuvlar, adabiyot to’risidagi qizin bahslar: umuman, poytaxt Toshkentning adabiy — ma’naviy havosi istedodi unchalab turgan Abdulla Oripovga oyatda barakali ta’sir ko’rsatdi.
Mana shu muhitda shoirning izlaniSh jaraeoni kechdi. «Umr duch qilarkan», «Hali oldindadir go’zal kunlarv, «Sendan yiroqda», «shovulladi tun bo’yi shamol», she’rida fikriy salmoq va yangiliklarning ozligi, lirik hislarning kalb, tafakkurda iz qoldiriSh kuchining etiShmasligi, saeozlik kabi kamchiliklar ko’zga taShlanadi. Ko’p o’tmay, 60 — yillarning o’rtalariga karab «O’zbekiston madaniyati» gazetasi, «Sharq yulduzi» jurnali sahifalarida chiqkan she’rlarida bu kamchiliklar asta — sekin barham topib, yangi Shoir tuilaeotganidan dalolat berdi.
Dastlabki «mitti yulduz» nomi mittigina She’riy to’plami bu iShonchni mustahkamladi. Chunki unda yulduzlardek mo’’jaz, porlok, so’nmas she’rlar biseor edi. Hozirgacha kechgan salkam o’ttiz beSh yillik ijodi davomida Shoir ko’pdan —ko’p asarlar e’lon qilib, O’zbekistonning peShqadam Shoirlaridan biriga aylandi.«Onajon», «Ruhim», «O’zbekiston», «Hayrat», «Yuzma—yuz», to’mlamlariga kirgan She’rlarida O’zbekiston va uning xalqi boshidan kechayotgan vokealar, tashvishlarga dahldor his—tuyular, shoirona nuktai nazarlar; zamondoshimiz kalbi va tafakkurida ro’y beraeotgan o’zgarishlar, orzu—umidlar olamidagi talotumlar kiyinchiligi, ziddiyatlar, sevinchu iztiroblar aks ettirildi.
1984 yilda naShr etilgan «Yillar armoni» to’plami shoirning deyarli chorak asr davomida eozgan asarlari capa namunalaridan tuzildi va ma’lum darajada muallifning armonli yillaridan o’z — o’ziga kichik bir ijodiy hisoboti tarzida taShqil topdi. To’plam nomida chukur ma’no bor. Unga kirgan asarlarda shoirning muayyan orzu—niyatlar ijobat bo’liShi barobarida ayrim She’rlarida istibdod tuzumi davrida istiklol oyalari va shaxs erkinligi bilan alokador ko’pdan—ko’p umidlar amalga oshmay armon bo’lib koldi. To’plam nomi asarlar ana shu yillar armonidan kolgan eodgorliklar ekaniga bir ramziy iShoradir. Abdulla Oripov o’zbek adabiyotini «Jannatga yo’l» (1978), «Hakim va ajal» (1980), «Ranjkom»(1988) kabi bir kator dostonlar bilan ham boyitdi.
«Hakim va ajal» dostonini Shoir jahonning buyuk tabibi ABU ALI IBN SINOga baishladi. Asarda buyuk dahoning insonparvar, zakiy kieofasida aks ettirildi. Muhabbat va umrguzaronlik ululandi. Adolat bilan kabohat, fasohat bilan razolat o’rtasidagi abadiy va g’azaliy kuraSh ko’rsatildi. Malika obrazida mehru shafkat va sevgi—sadokatga doimo tashna ayol siymosining go’zal va shaffof kirralari gavdalantirildi. Mirzo obrazida o’z manfaati yo’lida hech kanday jirkanchiliklardan kaytmaydigan odamlarning o’zidan chikuvchi iblis kieofasi o’z ifodasini topdi.
Shoirning katta janrdagi asarlarining ko’pi eorug va ko’ra kuchlarning ayovsiz kurashiga baishlanadi. «Ranjkom» nomli dramatik doston ham oshkoralik va qayta kurish deb nomlangan 80 — yillarning ikkinchi yarmida avj olgan iybat, tuhmat, ivo, hasad singari yaramas illatlarni keskin fosh etdi. Asarda muallif tinch iShlab yurgan, halol, vijdonli kiShilarni ranjitiShdan, haqoratlaShdan, ularga azob beriShdan rohatlanuvchi va maksadlarni izchil raviShda amalga oShiriSh uchun, hatto muallifning shartli tasviricha, maxsus ko’mita tuziShga bel bolagan razil kishilarning umumlaShtirgan jirkanch basharalari aks ettirildi.
Abdulla Oripov tarjima sohasida ham katta iShlarni amalga oshirdi. U buyuk italyan Shoiri Aligeri Dante kalamiga mansub jahon adabiyotining shoh asaridan biri «Ilohiy komediyaini o’zbek tiliga o’girdi. So’nggi yillarda jamiyatda ro’y bergan o’zgarishlari, ularning zamondoShlarimiz kalbi va tafakuriga ko’rsataeotgan ta’siri shoirning «Munojot», «Hikmat sadolariya, «Ishonch ko’priklari», «Haj daftarii singari to’plamlarga kirgan she’rlarida eorkin aks etgirildi. O’zbekiston mustaqillikni ko’lga kiritgach, uni ululab eozgan Shoir sieosatbozlikdan, firkaviy tarafkashlikdan, istibdod mafkurasidan holi bo’lgan yangi bosqich o’zbek adabiyoti ravnakida katta rol o’ynamoqda.

UQTIRISH

Unga uqtirdilar,
Oqni qora deb.
Chunki bir qorani,
Oqlash lozim edi

Unga uqtirdilar

Toqni Ц bu juft, deb,
Chunki bitta juftni
Toqlash lozim edi.

Unga uqtirdilar

QingТir toТgТri, deb,
Chunki bir qingТirni
Yoqlash lozim edi.

1987

XATOLARING KERAK ULARGA

Shundaylar bor,senga lutf aylab,

DoТstman, deya senga qoТlin tutarlar.
Lekin har zum qadaming poylab,
Xato qilishingni kutarlar.

Xato qilsang, ularga bayram,

YoТqsa, zahru zaqqum yutarlar.
Mayli, jindek, zarra boТlsa ham,
Xato qilishingni kutarlar.

Xatolaring kerak ularga,

Shox Ц navdangn darhol butarlar
TagТin kunni ulab tunlarga,
Xato qilishingni kutarlar.

Axtarurlar hamisha illat,

Etti pushting goТrin titarlar.
Faqat unma, ulgТayma faqat,
Xato qilishingni kutarlar.

Ular senga bir umr yoТldosh,

Sodiq hamroh kabi oТtarlar.
Qabring uzra egsalar ham bosh,
Xato qilishingni kutarlar.