Mavzu: Aleksandr Makedonskiy saltanati Reja

2. Iskandarning Sharqqa yurishlari. Filipp II Eron bilan urushga jiddiy tayyorgarlik ko`ra boshladi. Bu davrda imperiya ancha zaiflashgan edi. Er. avv. 360-yillarda satraplarning isyonlari, Finikiya shaharlarining qo`zg`olonlari yuz berib, Misrning mustaqillikka intilishi kuchaydi. Eronning so`nggi qudratli podshosi Artakserks III Ox 20 yil davomida yemirilayotgan davlatni bir qadar mustahkamladi. Ammo shijoatli hukmdor o`z a`yonlari tomonidan zaharlab o`ldirildi. Podsho Artakserksni zaharlab o`ldirgan qudratli haram og`asi Bagoy amalda hokimiyatni qo`lga oldi. U mamlakatni boshqarishda uning mavqeiga putur yetkazmaydigan zaif bir shaxsni taxtga o`tqazishni niyat qildi. Bagoy qo`g`irchoq hukmdor sifatida ko`plarga tanish bo`lmagam Armaniston satrapini Doro III nomi bilan taxtga o`tqazdi. Yangi podsho Bagoyni hokimiyatdan chetlashtirib, o`z hokimiyatini mustahkamlashga kirishdi.
Makedoniya esa, bu davrda yunon dunyosida o`z mavqeini mustahkamlab, Sharqqa yurishda faol tayyorgarlik ko`ra boshladi. Filipp II er. avv. 336-yil Kichik Osiyoning g`arbiy qirg`og`ini bosib olish uchun 10000 makedon qo`shinini jo`natdi. Ammo Sharqqa yurish g`oyasini amalga oshirish Filipp II ga nasib etmadi. Bu g`oyani uning o`g`li Iskandar amalga oshirdi. Iskandar taxt vorisi va oqsuyak oilaning farzandiga munosib bo`lgan ta’lim-tarbiyani oldi. O`sha davrda hali mashhur bo`lmagan faylasuf Aristotel (Arastu) uning o`qituvchi va tarbiyachilaridan biri bo`ldi. Filipp II o`g`lini davlat boshqaruv ishlariga asta-sekin torta boshladi. Iskandar er. avv. 340-yilda Shimoliy Yunonistonning tog`li hududlaridagi qabilalardan birining qo`zg`olonini bostirib, birinchi bor o`zini kuchli sarkarda ekanligini ko`rsatdi.
Er. avv. 336-yil yozida Filipp II qizining to`yida o`z qo`riqchisi tomonidan o`ldirildi. Uning 20 yoshli o`g`li Iskandar (356-323 йй) podsho hokimiyatini egalladi. Filipp II ning o`limidan foydalangan yunon shaharlari Fiva shahri boshchiligida Makedoniyaga qarshi qo`zg`olon ko`tardilar. Yunonlar uchun kutilmagan holda Iskandar bu qo`zg`olonni shafqatsiz bostirdi. Fiva shahri buzib tashlandi va uning tirik qolgan qo`zg`olonchi aholisi qul qilib sotib yuborildi.
Iskandar Eron bilan bo`lg`usi urush katta tayyorgarlikni talab qilishini bilar edi. Bu forslarning hushyorligi yo`qotish uchun Kichik Osiyodagi makedon qo`shinini chaqirib oldi. Ammo Fors davlati mavjud makedon bosqiniga qarshi hech qanday tayyorgarlik ko`rmadi. Ikki yildan so`ng, er. avv. 334-yilda nihoyatda puxta tayyogarlikdan keyin, makedon qo`shinlari Gellespont bo`g`ozidan o`tib, Osiyo hududiga kirdi. Qo`shin 30 ming piyoda, 5 ming otliq, 160 harbiy kemadan iborat edi. Urush e’lon qilish uchun bahona bo`lib, er. avv. V asr o`rtalarida yunon-fors urushlari davrida yunon ibodatxonalarining forslar tomonidan oyoq-osti qilinishi bo`ldi. Bu mafkuraviy shiordan Iskandar yunon-makedon kuchlarini birlashtirishda foydalandi.
Forslar bilan birinchi jang Kichik Osiyodagi Granik daryosi bo`yida bo`ldi (er. avv. 334-yil). Bu jangda yunon-makedonlar Eronning Kichik Osiyo satraplari va yunon yollanma askarlari qo`shinlari bilan jang qildilar. Eron podshosi Doro III va uning muntazam qo`shini Granik jangida ishtirok etmadilar. Bu jangdan so`ng, Iskandar Kichik Osiyo qirg`og`idagi yunon shaharlarini forslardan ozod qildi va Kichik Osiyoning katta qismini bo`ysundirdi. Sard va Gordiy shaharlari ishg`ol qilindi. Galikarnas shahri forslarga sodiq qolib, makedonlarga qattiq qarshilik ko`rsatdi.
Kichik Osiyoni bosib olishni tugallab, Iskandar Kilikiya orqali Shimoliy Suriyaga o`tdi. Er. avv. 333-yil kuzida Issa shahri yonida yunon-makedonlar Doro III qo`shinlari bilan to`qnashdilar. Har ikki tomon uchun bu jang og`ir bo`lib, katta qurbonliklar berildi. Fors qo`shinlari son jihatdan yunon-makedonlardan ko`ra ko`p edi. Doro III og`ir jangda o`zini yo`qotib qo`ydi va jang natijasini kutmay, jang maydonini tashlab ketdi. Hattoki, Doro III qarorgohdagi o`z oilasini ham tashlab ketdi. Iskandar juda katta qiyinchilik bilan g`alaba qozondi. Bu jang Suriya va Falastin qirg`og`ini bosib olish uchun yo`l ochdi.
Damashq shahrida Doro III ning xazinasi bosib olindi. Bu Iskandar qo`shinlarining moddiy ta’minotini ancha yaxshiladi. Tir va G`azo shaharlari bosqinchilarga qattiq qarshilik ko`rsatdi. G`azoning bosib olinishi yunon-makedonlarga Misrga yo`l ochdi. Doro III yordamidan mahrum bo`lgan fors satrapi g`oliblarga taslim bo`ldi. Misrliklar fors zulmidan Iskandarni xaloskor sifatida kutib oldilar.
O`rtayer dengizi qirg`og`ida, Nil daryosi bo`yida er. avv. 331-yilda Iskandariya shahriga asos solindi. Bu shahar Misrda yangi hokimiyatning markazi, muhim savdo porti bo`lib xizmat qildi. Misr hududida bu shaharga asos solinishi Sharqda shaharlar qurilishi siyosatini boshlanishi edi. Iskandar Memfis shahrida toj kiydi va bu bilan Misrda o`z hokimiyati qonuniyligini ta’kidladi.
Er. avv. 331-yil bahoridan Sharqqa yurishning ikkinchi bosqichi boshlandi. Dajla daryosidan uzoqda bo`lmagan Gavgamelaqishlog`i yaqinida 1-oktabr kuni Iskandar va fors qo`shini o`rtasida hal qiluvchi jang bo`ldi. Jang boshlanishida fors qo`shini makedonlarning o`ng qanotini buzib tashladi. Markazda Iskandar fors qo`shinining o`rtasiga o`z otliqlari bilan kirib oldi. Forslar jang aravalari va fillarni jangga tashladilar. Ammo Doro III Issa yonidagi jangda bo`lganidek, davom etayotgan jangni yutqazilgan deb hisoblab, yana jang maydonini tashlab qochdi. Iskandar qo`shinlari hech qanday qarshiliksiz jadallik bilan butun Mesopotamiyani bosib o`tib, Suza shahri va Ahmoniylar davlatining markaziy hududlariga kirib bordilar. Bobil va boy Suza shahri, Eronnig muqaddas markazi Persepol jangsiz bosib olindi. Suza va Persopol shaharlaridagi Ahmoniylarning boy xazinalari Iskandarning qo`liga o`tdi. Er. avv. 330-yil Persepol saroyini yondirish bilan Iskandar Fors davlati ustidan g`alabasini ramziy belgiladi. Bu vaqtda Baqtriya satrapligiga chekingan Doro III o`z yaqinlari tomonidan o`ldirildi. Doro III ning armiyasi juda ham katta bo‘lgan chunki u armiyani Su’g’diylar, Baqtryaliklar va Baqtrya chegarasiga yaqin bo‘lgan Hind xalqlari bilan kuchaytirgan edi. Ularning hammasi Bessning hukmronligi ostida edi.
Arrianning ma’lumot berishicha Doro III ning qo‘l ostida 40 ming otliq, bir million piyoda va 200 jang aravasi bor edi<sup>1</sup>.
Iskandar forslarni o`zlari egallab turgan yuqori lavozimlarda qoldirdi. Bu makedon qo`shinida norozilik tug`dirdi. Doro III ning halokati urushni tugashini bildirar edi. Girkaniyaning markazi Gekatomplshahrida ittifoqchi yunon polislarining qo`shinlari rasmiy tarqatildi. Shu bilan birga, yunonlarga Iskandarning yollanma askarlari sifatida yurishni davom ettirish taklif qilindi. Iskandar o`zini fors podsholarining qonuniy vorisi sifatida urushni davom ettirishga ahd qildi. Iskandar qiyinchilik bilan yurishni davom ettirishni istamagan qo`shin qarshiligini yengib, yana oldinga siljidi. Parfiya bosqinchilarga hech qanday qarshilik ko`rsatmay, uning satrapi o`z obro`sini saqlab qoldi.
Iskandar er. avv. 329-yilda Amudaryodan o`tib, O`rta Osiyoga kirdi. Bu yerda u mahalliy aholining qattiq qarshiligiga uchradi. Spitamen boshchigida sak-massagetlar uch yil davomida Iskandar qo`shinlariga qarshi turdilar. Noiloj qolgan Iskandar mahalliy zodagonlarni sovg`a-salom bilan o`z tomoniga og`dirib olishga urindi. U So`g`d hokimi Oksiartning qizi Roksanaga uylandi. Rivoyatlarga ko`ra, Iskandar O`rta Osiyoda o`z tayanch nuqtasi sifatida 12 shahar quradi. Ammo bu shaharlarning xarobalari topilgani yo`q. Bu afsona bo`lishi mumkin. Tarixda ma’lum bo`lganlari hozirgi Xo`jand shahri yaqinida Iskandariya Esxata (Uzoqdagi Iskandariya) shahri, Afg`onistonda Hirot shahri yaqinida Iskandariya Ariya shaharlaridir.
Er. avv. 327-yilda Iskandar Hindukush tog`lari orqali Hindistonga o`tdi. Shimoliy Hindistondagi Gidas daryosi bo`yida Iskandar qo`shinlari Panjob hukmdori Por qo`shinlari bilan to`qnashib, o`zining oxirgi g`alabasiga erishdi (er. avv. 326-yil).
Iskandarning qo`shini yurishni davom ettirishni istamay, uni buyruqlarini bajarmay qo`ydi. Iskandar qo`shinni yurishni davom ettirishga ko`ndirishga urindi, ammo qo`shin ko`nmadi. Ikki kunlik muzokaralardan so`ng, Iskandar yon berishga majbur bo`ldi. Vatanga qaytish to`g`risida buyruq berildi. Iskandar qo`shinlarini qaytishi ikki yilga cho`zildi. Qo`shinning bir qism dengiz orqali, bir qismi quruqlik yo`li orqali ortga qaytdi. Qo`shinning har ikkala qismi er. avv. 324-yil Bobilda uchrashdi.
Yurishning tugallanayotgan bosqichida Suza shahrida Iskandar makedon va forslarni murosaga keltirish belgisi sifatida o`zining 10 ming askarlarini mahalliy aholining qizlari bilan nikoh to`yini katta tantana bilan o`tkazdi. O`z qo`shini tarkibiga 30 ming fors yigitlarini qabul qildi. U bosib olingan hududlarda o`nlab koloniya va harbiy qo`rg`onlarni o`z hokimiyatining tayanch nuqtasi sifatida barpo qildi.
Makedoniyaning qadimgi poytaxti Pellaga qaytishni istamagan Iskandar o`z davlatining poytaxti qilib qadimgi shahar Bobilni tanladi. U Kaspiy dengizini o`rganish uchun tekshiruvchi ekspeditsiya tashkil qildi. Arabiston yarim oroli qirg`oqlarini tekshirishga buyruq berdi.
Iskandar yurishlari natijasida g`arbda Adriatika dengizidan sharqqa Hindistongacha, shimolda Kavkaz tog`laridan janubda Nil daryosining o`rta oqimigacha cho`zilgan hududni qamrab olgan ulkan davlat vujudga keldi. Bu davlat hududiy-etnik, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari bilan avvalgi Ahmoniylar davlatini eslatar edi. Iskandar o`zining ulkan davlatini uzoq boshqara olmadi. Iskandar Bobilda Kaspiy dengizini tadqiq qilish, Arabistonga yurish rejalari ustida ishladi. Bezgak kasaliga chalingan Iskandar o`limga yuz tutib, askarlar bilan xayrlashdi. Iskandar er.avv. 323-yil iyun oyida 13 yil hukmronlikdan so`ng 32 yoshda Bobil shahrida vafot etdi. Uning jasadi ikki yildan so`ng hashamatli aravada Iskandariyaga olib borildi, Misr noibi Ptolemey maxsus qurilgan ibodatxonaga Iskandarni jasadini dafn qildi. Iskandarning o`limidan so`ng, uning ulkan davlati parchalana boshladi. Oxir-oqibatda u bosib olgan hududlarda Ellin davlatlari tizimi shakllandi.