Qadimgi Bobil kalendari Reja

Qadimgi Bobil kalendari
Reja:

1. 
   Bobil kalendari
   
2. 
   Qadimgi Bobil davlatining vujudga kelishi
   
3. 
   Qadimgi Misr va Bobil kalendari
   

Qadimgi Bobil kalendari.Yer yuzida yaratilgan birinchi qamariy Kalendarning vatani deb Bobil hisoblanadi. Bobil kalendari yaratilishi eramizdan avvalgi uch minginchi yillarning o‘rtalariga to‘gri keladi. Mesopatamiya – Dajla va Frot oraligining janubiga joylashgan Shumer mamlakatidagi shahar o‘z kalendariga ega edi. Bobil podshosi Hammurapi (er.av. 1792-1750 yillar) ikki daryo oraligidagi Uruk, Qish, Ur, Lagosh va boshqa shahar-davlatlarni o‘z ko‘l ostiga olib, yirik Bobil davlatini tuzdi. Bobil o‘sha vaqtda dunyodagi eng kuchli va boy mamlakatlardan biriga, ilm-fan, madaniyat, san’at hamda dengizchilikning markaziga aylangan edi. Bu yerda astronomiya fani ham keng rivoj topdi.
Hammurapi podsholigi vaqtida Ur shaxrining kalendari Bobilning rasmiy kalendariga aylanadi. Aslida bu yerning ob-xavosi kuruk va jazirama issik bo‘lib, aholining hayoti bevosita baxorda to‘lib oquvchi ikki daryo bilan bog’langan. Qishloq xo‘jaligi suv oqimiga aloqador edi. Buning uchun oldindan qaqrab yotgan yerlarga suv chiqarish kabi og’ir ishlarni bajarishda kalendar kerak bo‘ldi. Kunduz kunlari jazirama Quyosh nurlari ostida ishlab bo‘lmas, buning uchun kechkurun ishlab, oy chiqishhi, oy fazalari va qamariy oyni o‘rganib boriladi. Avvaliga bu kalendar qamariy kalendar edi: u 29 va 30 kunlik 12 ta oydan iborat bo‘lib, har oyning boshlanishi yangi oyning ko‘rinishiga to‘gri kelardi. Yilning birinchi oyi hozirgi kalendar bo‘yicha taxminan 22 mart – 22 aprelga to‘gri kelgan. Yil esa yetti kunlik haftalarga bo‘lingan edi. Yil shunday bo‘lib davomiyligi 354 kunni tashkil qilgan. Qoxinlar bu vaqt hisobini 4 ming yil muqaddam tuzganlar. Biroq ular amalda yilning necha kundan iboratligini aniq bilmaganlar. Tezda aniq bo‘ldiki, yangi yil 354 kundan keyin kelmadi. Chunki kalendar yilning boshlanishi daryo suvlarining toshishiga ham, yangi oyning ko‘rinishiga ham to‘gri kelmaydigan bo‘lib qoldi. Qoxinlar bu noaniqlikni to‘grilash uchun vaqti-vaqti bilan kalendarga 13-oyni kiritishdi. Har sakkizta yilning 2, 5, 7-yili 13-oydan, qolgan beshta yil esa 12 oylik yilligicha qoldi. Shunday qilib xo‘jalik hayot extiyojlari, turmush tarzidan kelib chiqib qamariy – shamsiy kalendar yuzaga keldi. Bu kalendarda vaqtni oyga asoslanib hisoblash asosiy o‘rin egallasa ham, lekin bu hisob tabiatdagi o‘zgarishlarga, quyoshning tabiatdagi harakatiga bog’langan edi. Bobil astronomlari eramizdan avvalgi 380 yillarda 19 yillik siklni kashf etdilar. Shundan so‘ng eramizdan avvalgi IV asr oxirlaridan boshlab bu yerdagi qamariy kalendar – shamsiy kalendarga aylanadi.
Qadimgi bobilliklar aniqroq kalendar yaratdilar, ammo, qamariy oyning davomiyligini 29,5 sutka hisoblab, aslida 29,5306 sutkaga teng ekanligini bilmadilar. Bu farq yil davomida 3 sutkaga oshib borgan. Ularning kalendari taxminiy edi. Chunki ular tropik yilning uzunligini (esda tuting: 365 kun 5 soat 48 daqiqa 46 soniya) aniq belgilay olmagan edilar. Ammo bobilliklar kalendari boshqa xalqlarning Oyga qarab vaqtni hisoblashlari uchun asos qilib olingan.Qadimgi Bobilda 1 sutka 24 soatga bo‘linib, har soat qandaydir sayyora ta’sirida bo‘lgan. (bu haqda vuqorida to‘xtalib o‘tgan edik).
Shunday qilib bobilliklar uzoq o‘tmishda xatto oy va quyosh tutilishlarini ham oldindan aytib berishgan. Bir oyni har biri 7 kundan iborat 4 qismga bo‘lishgan. Shu tariqa hafta yuzaga keldi. Sutkani soatlar va daqiqalarga bo‘lishgan.
Bobil taqvimi bir necha oddiy yil 12 oydan iborat bo'lgan Oy taqvimi bo'lib, unga kabisa yilida qo'shimcha oy qo'shilgan. Oddiy yil taxminan 11 edi Quyosh taqvimida bir yildan qisqa kunlar. Qo'shilgan sakrash oylarining uzunligi 29 yoki 30 edi kunlar. Bobil taqvimidagi oy nomlari miloddan avvalgi 586-536 yillar oralig'ida Bobil surgunligi davrida o'zgartirilgan. yahudiy kalendarida biroz o'zgargan.
Bir Bobil oyi yangi yorug'lik bilan boshlandi, yangi oydan keyin tor yarim oyning birinchi ko'rinishi. Yangi oy va yangi yorug'lik o'rtasidagi davrning davomiyligi, boshqa narsalar qatori, kuzatuv joyining geografik joylashuviga bog'liq. Shimoliy yarim sharning janubiy kengliklarida oyning ko'rinmaslik muddati shimoliy kengliklarga qaraganda qisqaroq bo'lib, natijada janubiy hududlarda shimoliy hududlarga nisbatan oyni uzoqroq kuzatish mumkin. Omens va bashoratlar ushbu nazariy oy taqvimi modeliga tegishli. Bu haqiqiy ma'muriy kalendar bilan solishtirganda bir kunlik maksimal oylik chetga chiqishga olib keldi. Shu tarzda aniqlangan farqlar qo'shildi va yulduzlarning ko'tarilishi bilan birgalikda, kabisa oyining keyingi nuqtasini aniqladi.
Kuzatish vaqtlari boshqa turli xil ta'sirlarga ham bog'liq edi: ekliptika qanchalik tekis bo'lsa, oy shunchalik tezroq minimal balandlikka etadi va ko'rinmas holga keladi; ekliptika qanchalik baland bo'lsa, ko'rinmaslik momenti shunchalik kech bo'ladi. Yana bir omil - bu ekliptikaga moyil bo'lgan oyning orbitasi. Oy ekliptikadan 5,3° yuqorida yokipastda harakatlanishi mumkin. Oy va Quyosh orbitalarining kesishish nuqtalari oyning to'g'ri harakatiga teskari yo'nalishda harakat qiladi.
Bu shartlar Bobilda ham amal qiladi. Ekliptikaning eng yuqori ko'rsatkichlari kuzgi tengkunlik paytida taxminan 83,7 ° da, eng pasti esa bahorgi tengkunlik paytida taxminan 36,3 ° da erishiladi. 60 ° atrofida o'rtacha qiymatlar yanvar va iyul oylariga to'g'ri keladi. Bobilda ko'rinmaslikning eng qisqa davri 16 ga to'g'ri keladi sentyabr oyining oxiridan oktyabr oyining oxirigacha bo'lgan davrda soatlar; eng uzun davr taxminan 42 soat - mart oyining o'rtalari va aprel oyining o'rtalari
Kuzatuv oy ma'lumotlari yomon ko'rish yoki ob-havo bilan bog'liq ko'rinmaslikda bir kungacha qisqa muddatli xatoliklarga olib kelishi mumkin. Agar Bobil astronomi yomon ob-havo tufayli bu muammoga duch kelgan bo'lsa, unga faqat taxmin qilish yoki oy jadvallariga qarash qolgan. Sinodik davr ham vaqtinchalik tebranishlarga duchor bo'ladi; o'rtachaga nisbatan 6,5 ga teng Soat. Bu holat oy tsikllari ichida kichikroq og'ishlarga olib keladi.
Noto'g'ri baholash keyingi oylarda tuzatildi va keyingi yangi yorug'lik yozuvlari bilan tuzatildi. Statistik nuqtai nazardan, xatoni yangilash mumkin emas edi va shuning uchun uzoq muddatli yozuvlarga hech qanday ta'sir ko'rsatmadi. Bobil ma'lumotlarini astronomik qiymatlar bilan taqqoslash 85 ga teng nisbatni berdi %. Bu qiymat Misrda Altlicht ko'rish ishonchlilik darajasi bilan mos keladi. Oyning taqvim bo'yicha kuzatuvlarini ataylab soxtalashtirish Bobilda sodir bo'lgan, chunki oy fazalari salbiy qonunlar bilan bog'langan.
Mesopotamiya janubini Larsa podsholigi, markazni Bobil shahri va Eshnunna, Yuqori Mesopotamiyani va Mari podsholigini er. av. XIX asr oxirida amoriy hukmdor Shamshi-Add (1824-1870-yillar atrofida) davlati egallab olgan edi.
Bu davlatlar o'rtasida uzoqqa cho'zilgan urushlar bo'lib o'tdi. Bu kurashlar davomida sekin-asta Bobil (Babili xudo darvozasi) shahri yuksala boshlaydi.
Bu shaharda I Bobil yoki amoriylar sulolasi hukitironlik qilib, uning boshqaruvi tarixda qadimgi Bobil (er. av. 1894—1595-у) davri deb nom oldi. Bu vaqtda Janubiy Mesopotamiyada akkadlar shumerlarni to'la assimilatsiya qildilar. Amoriylar sulolasi asoschisi, yo'lboshchisi Sumuabum edi. Unga xavfli raqib bo'lgan Elamni er. av. 1764-yilda Hammurapi 10 yillik urushda Mari podshosi Zimrilim bilan birlashib yanchib tashladi.
O'zaro urushlar shahar, davlatlarni zaiflashtirdi. Larsa shahrini Elam bosib oladi. Elam hokimi Rimsin (er. av. 1822—1763-yillar) kanallar, ibodatxonalar barpo qiladi. Ko'pgina shaharlar Uruk, Nippur, Issin va Larsa unga qaram bo'ladi. Shunday bir sharoitda Bobil shahrining yangi markaz sifatida roli kuchayadi. Shaharning ikki daryo oralig'ining qoq o'rtasida joylashuvi barcha sun'iy sug'orish inshootlarining va Old Osiyoning quruqlik va daryo yo'llarini tutashgan joyda o'rnashgani Bobilning siyosiy, iqtisodiy markaz bo'lishiga qulay omillar bo'ladi. Bobilni gullab-yashnashi I Bobil sulolasining oltinchi podshosi Hammurapi (er.av. 1792-1750-yillar) davriga to'g'ri keladi. Hammurapi dono, uzoqni ko'ra oladigan davlat arbobi, ayyor diplomat, yirik strateg, adolatli qonunshunos va mohir tashkilotchi edi. Hammurapi Bobil uchun foydali bo'lgan ittifoqlar tuzishga mohir diplomat bo'lib, bu ittifoq o'z vazifasini o'tab bo'lgach tezda undan voz kechgan. Hammurapi dastlab Larsa bilan ittifoq tuzadi va janubda Ur va Issin shaharlarini bosib oladi. Mari bilan ittifoq tuzib, Eshnunna shahrini bosib oladi.
Mari bilan birgalikda sobiq ittifoqchisi Larsani o'ziga bo'ysundirgach, Hammurapi er.av. 1759-yil Mari shahrini bosib oladi. Shimolda faqat zaiflashib qolgan Osuriya qoladi, uning yirik shaharlari Ashshur va Nineviya Bobil hokimiyatini tan oladilar. Hammurapining 42 yillik hukmronligi davomida Bobil kichik shahardan butun Mesopotamiyani birlashtirgan yangi qudratli davlatning poytaxti, Old Osiyoning yirik siyosiy-iqtisodiy va madaniy markaziga aylanadi. Mesopotamiyada yagona markazlashgan davlat tashkil topdi¹.
Hammurapi uni ikki qismga: akkad tillarida so'zlashadigan shumerakkad xudolariga sig'inadigan asosiy hududga va Elam Suzasi, Yuqori Mesopotamiyani xurrit-amoriy hududlarini o'z ichiga olgan viloyat bo'Idi, Hammurapining vorisi Samsuilin (er. av. 1749—1712-yillar) davrida Bobilda ichki ziddiyatlar kuchayib, qishloq j'amoalar, j'angchilar va boshqa soliq to'lovchilaming ahvoli yomonlashadi. Er. av. 1742-yilda Mesopotamiyaga shimoli-sharqdan bu yerda aval noma'lum bo'lgan etnomidagi hind-yevropa qabilalari (Akkadcha Kassu, zamonaviy fanda kassitlar, o'zlarini kaspe-kaspiy deb atagan) Gandash nomli yo'lbosfachilari bilan bostirib kiradilar. Elam janubda shumer shaharlariga bostirib kiradi. Sippar va Issin shaharlarida qo'zg'olon ko'tariladi.
Shimoliy-g'arbda yangi Mitanni davlati vujudga keladi. Mitanni davlati Bobilni Kichik Osiyo va Sharqiy O'rtayer dengizi qirg'og'iga boradigan yo'llardan to'sib qo'yadi. Buning ustiga eramizdan avalgi 1595-yilda xettlar Bobilga bostirib kirib I Bobil sulolasini tugatadilar.