Mavzu: Alisher Navoiy nomidagi toshkent opera va balet teatri haqida ma'lumot bering. Rassomlar ijodida o'zbek ayollari obrazi. Urushdan keyingi davrda manzara janri.

2. Rassomlar ijodida o'zbek ayollari obrazi.
Xalqimizda o’zbek ayollari vasfi haqida so’z ketganda, eng birinchi navbatta Chingiz Ahmarovning “Yetti go’zal” asari ko’z o’ngimizga keladi. Rassom ijodiga qiziqadiganlar, “Yetti go‘zal” va boshqa ayollar uchun Chingiz Ahmarov turmush o‘rtog‘i Shamsiro‘y Hasanovani prototip qilib olgan”, degan gap yuradi. Shamsiro‘y Hasanova (o‘zbeklar orasida birinchi rassom ayol)ga uylanadilar. Opa haqiqatda go‘zal, behad chiroyli ayol edilar. Har qaysi rassom qarshisidagi (ayniqsa, rafiqasi bo‘lsa) suluv ayoldan nimadir ko‘chiradi, asarlarining qaysidir qismini uning yordamida to‘ldiradi. “Yetti go‘zal” uchun, menimcha, butun o‘zbek qiz-ayollari prototip qilib olingan.
Afsuski, ularning baxtli turmushi uzoq davom etmaydi. Shamsiro‘y Hasanova ancha yillar bir xastalikdan qiynalardilar. Ayollari vafot etgach, Chingiz Ahmarov qayta uylanmadilar. “Qisqa muddat bo‘lsa ham hayot nimaligini bildim, endi umrimni san’atga, ishimga bag‘ishlayman”, deb toq o‘tdilar.
Biroq xotiranomalarida rassomning o‘zi: “Men Shamsiro‘yning qator portretlarini ishlab ko‘rganman. Alisher Navoiy nomidagi teatrga tasvir etganim obrazlarning barchasida Shamsiro‘ydan ilhom olganman, desam mubolag‘a bo‘lmaydi. Biroq shulardan eng muvaffaqiyatlisi, 1943-44-yillarda sevib tasvir etganim “Shirin” asarim deb hisoblayman. Bu rasmda Shamsiro‘y qiyofasi o‘ychan, go‘zal obraz siymosiga mos tushganidan tashqari, Shirinning qandaydir kelgusidagi baxtsizligidan ham darak berib turganday” deb yozadi.
Ayollar portreti, qiyofasi, so‘lim nigohini chizishda Chingiz Ahmarovga teng kelguligi yo‘q, menimcha. Bejiz “Sharq ayollarining ritsari” deb alqashmagan. Murakkab va nafis qiyofalarda tasvirlangan qiz-juvonlar ertaklardagi parini eslatadi, lekin aksari go‘yo zaminda, odamlar orasida yurgandek. Buniyam sababini izlasam, ayol obrazini gavdalantirishda rassom nafaqat, sharq manbalarini, yana zamondoshlarining turfa qiyofalarini sinchiklab kuzatgani, yillar bo‘yi nazardan qochirmagani ravshanlashdi. “Studentlar” va “Ayol portreti”, Indoneziya, Sharqiy Afrika safarida chizilgan suratlar, “Surmaxon” kabilarni bunga dalil qilib ko‘rsatishdi.
Miniatyura san’ati nafosatini devorlarga muhrlagan, o‘ndan ziyod imoratlarni shu yo‘nalishda bezagan rassom bir gal: “Men hech qachon asarlarimni miniatyurada yaratishni maqsad qilmaganman. Men uni butun qalbim bilan sevaman, xolos. Benazir san’at maktabini yaratgan taniqli miniatyurachilarning asarlarini astoydil o‘rganaman. Bunda tasvirlangan voqealarning hayotiyligi, odamlar, tabiatning go‘zalligi, ranglarning hayratlanarli uyg‘unligi, rassom his-tuyg‘ularining samimiyligi meni quvontiradi. Bu men uchun bitmas-tuganmas boylik, ilhomim, maktabim. Men uchun bu Italiyaning buyuk rassomlari Jotto va Mazachcho san’atiga tengdir” deb aytgan.
Kamoliddin Behzod davrida eng yuqori cho‘qqisiga chiqqan miniatyura san’ati vaqt o‘tib Chingiz Ahmarov maktabida devorga ko‘chdi va o‘rni, shuhratini topa oldi.
Rassomning eng mashhur asarlaridan “Yetti go‘zal”ning chinni laganga tushirilgan nusxasi Amaliy san’at muzeyidan joy topgan. “Sab’ai sayyor” dostonidagi yetti o‘lka go‘zali Chingiz Ahmarov talqinida chinakam pariga aylangan. Sharq ayolining bor jozibasi, latofati, hayo, nafosati, viqorini bu qadar tabiiy, iymanayotgan navniholdek tasvirlash haqiqiy iste’dodning qo‘lidan keladi faqat.
Tabiatan nafislik bilan sug’orilgan o’zbek ayollaridagi bu hislatlar rassomlarni ilhomlantirmay qolmadi. O’zbek ayollarining his tuyg’ulari, o’z qadryatlariga bo’lgan chuqur hurmat rassomlarni asarlarida ham o’rin oldi. Bu borada rassomlar plastik masalalar bilan chegaralanibgina qolmay, balki keng ko’lamda ijtimoiy mavzularga nisbatan, o’zbek ayollarining o'y-xayollari og'ushiga murojaat qilish yetakchi o'rin egallaydi.
Bunda rasssomlar ko'proq asarlarini kishi qalbiga huzur-halovat baxsh etuvchi osudalik egallay boshladi. Bunday suratlarda tabiat oldida falsafiy fikr yuritish, hayot to'g'risida xayol surish, tinch hayot musiqasidan zavqlanish hislarini ifodalashga intilishi seziladi. O’z asarlarida o’zbek ayollarini ifodalagan ayol rassomlar ham yetarlicha.
Har qanday davlatning ma’naviy-axloqiy yetukligi uning xotin-qizlarga bo‘lgan munosabatini belgilab beradi, degan g‘oya insoniyat erishgan ulkan yutuqlardandir. Darhaqiqat, mehnat va san’at shakllarini ayollar o‘ylab topgan, erkaklar esa ularni mukammallashgan. Shuni ta'kidlash kerakki, zamonaviy tsivilizatsiyaning ibtidoiy kelib chiqishida ayolning o’rni ham bo'lgan.
Donishmandlar aytadilar: “Xudo ayollarni o‘ziga yaqin qilib yaratgan”. Buning sababi bor, albatta, biz bilganimizdek, Alloh yaratuvchi, jumladan, olamning ham yaratuvchisi. Ayollar ham bir qo‘li bilan beshikni, bir qo‘li bilan butun dunyoni yaratadi, quradi, tebratadi.
Bugungi kunda xotin-qizlar o‘z aql-zakovati, bilim va iste’dodi, mehnatsevarligi va matonati bilan hayotning muhim sohalarini boshqarib, ushbu murakkab vazifalarni – xoh xo‘jalik yuritish, xoh davlat va jamiyat boshqaruvi, xoh tibbiyot, xoh ta’lim-tarbiya, madaniyatni yuksaltirish, ilm-fan, dehqonchilik kabi vazifalarni samarali bajarmoqda.
Tabiatning ajoyibotlari, daraxtlardagi hayot nafasi ayollik energiyasidan olinganga o'xshaydi. Zero, bugungi ayolning bilimi, kuchi, idroki, bunyodkorligi, ijodiy faoliyati butun dunyoni yana bir bor lol qoldirmoqda. O‘z-o‘zini anglash, barkamol shaxsni tarbiyalash, sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, tarixiy qadriyatlar, milliy an’analar davomiyligini ta’minlash, hattoki demokratlashtirish kabi global muammolarni ayolsiz va uning ishtirokisiz tasavvur qilish qiyin.
Tabiatan mo'rt tanasi bilan nafis yaratilgan ayol butun olamga zavq keltiradigan asarlarni ijro etadi. San’atimizda naqqoshlik yo‘nalishida ijod qilayotganlar orasida ana shunday xotin-qizlarni Shamsiro’y Xasanova, Zebiniso Sharipova, Shaxnoz Abdullaeva va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin.
Shamsiroy Hasanova o‘zbek rassomlarining keksa avlodiga mansub. U o‘sha yillarda ijod qilgan boshqa o‘zbek rassomlari bilan birga rangtasvir san’atini puxta egallash yo‘lidagi barcha qiyinchiliklarni boshidan kechirdi. Shu ma'noda uning ijodi o'ziga xosdir.
Rassom Sharq she’riyati va tarixi taassurotlari ostida aqliy portretlar yaratdi. Rassomning o‘z tuval qahramonlari bilan ma’naviy aloqasi uning ilk asari – Zebuniso portretida mustahkamlangan. Shamsiroy Hasanova o‘z timsolida o‘z qiyofasini ko‘rdi, qalbi bilan his qildi.
Shamsiroy Hasanova Zebunisoning ikkita portreti va eskizini chizgan, bu yerda uning tanasi to‘liq tasvirlangan. Rassom ikkala variantni ham impressionizmga moyil qilib chizgan. Buning uchun u yengil va shaffof tarzda berilgan yorqin va kontrastli ranglardan foydalangan. Shu boisdan ham portret ichki ruhiy kayfiyatni qamrab olgan, oniy va o‘zgaruvchan tuyg‘ular to‘g‘ri berilgan. Tana tasvirlangan portretda rassomning o‘zi qiyofasi yaqqol seziladi.
Unda Zebunisoning ruhiy hayajon va tashvishlari aks etgan. Va bunga konveks ifodasi va yuz ifodalari kabi tashqi vositalar orqali erishiladi. Undagi rang ishdagidan ko'ra zichroq ko'rsatiladi va soyalar ishdagi kabi. E’tiborlisi, eskiz va portret rangli bo‘yoq usulida chizilgan. Faqat to'liq metrajli portretda soddalik kuzatiladi. “Qashg‘ar shoirasi Mutriba portreti” Shamsiroy Hasanova ijodidagi ilk qadam bo‘lgan mazkur asarlar silsilasining eng mukammali hisoblanadi. Bu ish bir necha bor xalqaro ko‘rgazmalarda namoyish etilgan.
Portret o‘y, so‘z, ohang tug‘ilgan onni aks ettirgandek. Ma’lumki, Sharqda she’r va musiqa o‘zaro uyg‘unlashgan. Binobarin, shoira qo‘lida cholg‘u asbobi (eski Qashqar rubobi) bilan tasvirlangan. Dumaloq bosh kiyimi, yelka va yeng chiziqlarining nozik egilishi, ko‘krak va yoqa hoshiyalarining uyg‘unligi, ko‘ylakning etagi bo‘ylab cho‘zilgan, kesishgan oyoqlarini qoplagan hoshiya, kashta tikilgan yarim doira buklanadigan tugun va yarim doira shaklidagi rubob uzun, mayin va sokin ohangni ifodalaydi.
Faqat rubobning to'g'ri bo'yni kutilmagan holat oldida o'ychanlikni anglatadi. Mutriba tanasi talqinida bezatilgan yuza uyg‘unligi va rang-barang bo‘yoqning plastikligini his qilish mumkin. Shoira obrazida uning ichki tashvish va hayajoni ifodalangan.
Portretda shoiraning ilhom bag‘rida she’r yozayotgan holati aks etgan. Bu hayajonli holat rasmning rang tuzilishida ham o'zini namoyon qiladi. Portretda bir-biriga qarama-qarshi, shuningdek, nozik, sezilmaydigan ranglarning birlashishi rasmga alohida ma'no beradi.
Ayol obrazini yaratgan ayol rassomlardan yana biri rassom Shaxnoz Abdullaevadir. Shaxnoz Abdullayeva noyob asarlar yaratgan. Ulardan biri Raqsga tushgan qizlar. Shaxnoz Abdullaeva ijodida rang yetakchi o‘rinni egallaydi. Ushbu asar kompozitsiyasi syujetining oldingi qismida oltita qiz do’mbra chalib raqsga tushmoqda. Hozir paydo bo‘layotgan, endi yo‘q bo‘lib borayotgan qizlar qiyofasi ohangday bulutlar ortidan yana paydo bo‘layotgandek.
Asarda ochiq ko'k, yashil va och sariq ranglar ustunlik qiladi va bir rangdan ikkinchisiga o'tadi. Rassom o'z asarida ramziylikka intiladi va uning ishida o'zini o'ziga tortadigan kuch aynan shu erda. Shaxnoz xuddi afsonaviy hikoyachi singari tevarak-atrofning zerikarli kundalik hayotini qayta tartibga solib, ularning go‘zal ishqiy tomonlarini ochib berdi.
Qizlar nafis va go‘zal bo‘lib, ulardagi qandaydir ilohiy kuch ularning go‘zalligini yanada jozibali va maftunkor qiladi. Ularning engil matodan tikilgan libosda ekanligi kompozitsiyaga yengillik qo'shadi. Ular oq, och ko'k va yashil ranglarda unumdorlikni anglatuvchi qizil palyak (qizil ipak ipdan tikilgan gobelen) fonida taqdim etilgan. Tovus va ularning atrofidagi qush esa go'zallik, his-tuyg'ularning yuksakligi va quyosh ramzidir.
“Bibixonim Amir Temur bog‘ida”, “Ardvisura Anahita”, “Bahrangur za’faron saroyida”, “Zaringiz”, “Etisuvlik malika”, “Avtoportret” asarlari rassom ijodining betakror namunasidir.
“Avtoportret” asari qarama-qarshi ranglarga (qora, qizil va qora-ko'k) ega. Shaxnoz o‘zini “guldek go‘zal qiz” timsolida ko‘rsatdi. Asar muallifi Shaxnoz shaffof ko‘k va qirmizi rangli matodan tikilgan, bosh kiyimining bir qismi qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan afsonaviy libosda o‘tiradi.
Bosh kiyimning o'zi atirgul shaklidagi qip-qizil salladan iborat. Bosh kiyimning old tomoniga qimmatbaho toshlar tikilgan. Uning quloqlarida firuza toshlar bilan bezatilgan bosh kiyimga o'xshash kumush sirg'asi bor va shuning uchun ular o'zaro uyg'unlashgan. Asar juda ziddiyatli. Muallif o‘z xarakteriga mos ravishda o‘zi bilan doimo murosa qilib yashayotgan bo‘lsa-da, bu asar orqali uning o‘ta qat’iy xarakteri, maqsad sari qat’iy intilishi, malikaning bukilmas irodasini o‘zida mujassam etganini ko‘rish mumkin.
“Avtoportret”da o‘ta qat’iy, ammo yumshoq, bosiq va o‘ta kuchli xarakter diqqatni tortadi. Rassomning kayfiyati cheksiz shahvoniy, rang-barang kayfiyatdir.
Ranglar ramzlardir. Binobarin, bu asarda muallifga xos bo‘lgan qat’iyatlilik, kuchli ruh, aql-zakovat, ziyraklik, lekin hech qachon odamning yuziga tik qaramaslik, aksincha, uzoqlarga qaraydigan ifodali nigohlar kabi fazilatlarni ko‘rish mumkin.
San'atda milliylik bir kunda paydo bo'lmagan, bu ko'plab rassomlarning ko'p yillik sa'y-harakatlari mahsulidir. Har bir davrning o‘z ijodi, o‘z qahramonlari bor. Ya’ni, ijodkor sifatida Shaxnoz Abdullayevani “xalq artisti” deyish mumkin. Ayniqsa, uning ichki tuyg‘ulari, siyosiy, iqtisodiy va madaniy, ma’rifiy o‘zgarishlar, milliylik va umumiy insoniylik, “Ayollar” mavzusi rassom ijodini yanada dolzarb muammolar bilan bog‘lash imkonini beradi.
Hozirda samarali ijod qilayotgan ijodkorlar ko‘p. Ular orasida Zebiniso Sharipovaning ijodi e’tiborga loyiq. Uning zamonaviy badiiy jarayonda o‘z o‘rni va ovozi bor. O‘zbekiston tasviriy san’ati sahnasiga yangi tarixiy bosqichda, ya’ni istiqlol yillarida kirib kelganida, o‘z yo‘lini aniq belgilab oldi. “O‘ziga xos nasl-nasabi, dinamikasi, mantiqi va istiqboliga ega bo‘lgan san’atning mutlaqo sinonimi yo‘q, lekin san’at tarix yonida turadi va har safar yangi estetik voqelikni yaratish uning mavjud bo‘lish yo‘lidir”. O'z asarlarida u kuzatish, instinkt, ekspromt va foydalanilmagan energiya kuchlariga tayanadi.
Zebiniso Sharipova so‘fiy shoirlar ijodida diniy, falsafiy va she’riy masalalar o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni his eta oldi. “Darveshlar raqsi”, “Sarob”, “Vahdat-ul-vujud”, “Ushalmagan orzu”, “Xazonrezgi” kabi asarlar lirikasi Sharq falsafasi bilan chambarchas bog‘liq.
Har bir rassom o'z faoliyati davomida, shubhasiz, avtoportret yozish majburiyatini oladi. Zebiniso Sharipova avtoportretlarida ayrim rassomlardan farqli ravishda falsafiy mantiqni yashiradi. Ular oddiy odamga notanish bo'lgan g'ayrioddiy sirni qamrab oladi. Rassomning avtoportretlariga xos bo‘lgan umumiy chiziq tavhid jarayonini (faqat Alloh taologa sig‘inish va unga itoat etish jarayoni) qo‘lga kiritishdir.
Shuningdek, Zebiniso Sharipova keraksiz detallarga e’tibor bermaydi, garchi u zargarlik buyumlari bilan qoplangan oq liboslarda ko‘rinsa-da, ifodali detallar o‘rnini arab yozuvlari egallaydi. Uning o‘zini butunlay noma’lum va mavhum nurga o‘ralgan, ma’naviy borliq va moddiy olam, borliq va mavjudlik imkoniyati kesishgan joylarda tasvirlashi uning avtoportretlariga xos jihatlardan biri sanaladi.
Insonning ijodiy salohiyati, intellektual imkoniyatlari cheksizdir. Uning qo'llari va aqli har qanday mo''jiza yaratishga qodir. Zebiniso Sharipovaning go‘zallik timsoli bo‘lgan san’at asarlariga havas bilan qaragan inson oppoq qog‘oz va matolarda mo‘jizalar yaratuvchi buyuk qalb egasi ijodkorning betakror iste’dodi guvohiga aylanadi. Uning asarlaridagi har bir ramziy belgi hayotning harakatlantiruvchi jonli suratlaridek tuyuladi. Bir xil samimiyatga ega bo'lgan rassom sukunatni ham, jo'shqinlikni ham, ajoyib orzularni ham, amalga oshmagan istaklarni ham ishonchli tarzda tuvalga o'tkazishi mumkin.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, mamlakatimizda O‘zbekiston tasviriy san’atida ayol obrazini yaratgan ijodkorlar juda ko‘p. Ammo ayol obrazlarini yaratgan san'atkor ayol sanoqli. Ularning ijodida ayollarning jamiyatdagi o‘rni, mehnatsevarligi, xarakteri, fidoyiligi va boshqa ko‘plab ijobiy fazilatlar o‘z ifodasini topgan. Zero, bu ijodkor ayollar o‘z portretlarida o‘zlarining ichki kechinmalari, his-tuyg‘ulari, quvonch va zavqlarini, tashvish va qayg‘ularini ifoda etgan bo‘lsa, ajabmas. Ijodkorlar tomonidan yaratilgan asarlarda ayol obrazlari rang-barang bo‘lsa-da, ularning barchasi bir ma’noda, ya’ni go‘zallik, poklik, fidoyilik timsoli sifatida ifodalangan.