Mavzu: Analitik kimyoning metodologiyasi va rivojlanishi tarixi

MAVZU: Analitik kimyoning metodologiyasi va rivojlanishi tarixi

• REJA
• 1. Analitik kimyo tarixi
• 2. Analitik kimyo rivojlanishiga hissa qo’shgan olimlar.

Analitik kimyoning bosib o’tgan yo’li va rivojlanishi bir qancha bosqichlardan iborat. Bular quyidagilar: qadimiy (III asrgacha); alkimyo (III-XVI asrlar); yatrokimyo (XVI-XVII); Flogiston (XVII-XVIII asrlar); ilmiy kimyo (XIX-XX asrlar) va hozirgi davrlar.

• Analitik kimyoning bosib o’tgan yo’li va rivojlanishi bir qancha bosqichlardan iborat. Bular quyidagilar: qadimiy (III asrgacha); alkimyo (III-XVI asrlar); yatrokimyo (XVI-XVII); Flogiston (XVII-XVIII asrlar); ilmiy kimyo (XIX-XX asrlar) va hozirgi davrlar.

Qadimgi ajdodlarimiz oltin, kumush, temir, qo’rg’oshin, qalay vamis metallarini bilganlar va ozlarining hayotiy ehtiyojlarida foydalanishgan. Shu metallar va boshqa moddalardan foydalanishda ular analiz qilishning o’sha zamon uchun qulay bo’lgan usullarni ishlab chiqqanlar.”Namuna toshi”dan oltinning tozaligini aniqlashda foydalanilganlar. Bu haqida Feofrastning “Toshlar haqida” nomli kitobida ma’lumot berilgan. Eramizdan oldingi I asrda Vitruviy suvning tozaligini uni haydaganda qolgan qoldiq asosida aniqlagan.

• Qadimgi ajdodlarimiz oltin, kumush, temir, qo’rg’oshin, qalay vamis metallarini bilganlar va ozlarining hayotiy ehtiyojlarida foydalanishgan. Shu metallar va boshqa moddalardan foydalanishda ular analiz qilishning o’sha zamon uchun qulay bo’lgan usullarni ishlab chiqqanlar.”Namuna toshi”dan oltinning tozaligini aniqlashda foydalanilganlar. Bu haqida Feofrastning “Toshlar haqida” nomli kitobida ma’lumot berilgan. Eramizdan oldingi I asrda Vitruviy suvning tozaligini uni haydaganda qolgan qoldiq asosida aniqlagan.

• Alkimyo davrida ko’plab yangi moddalar olindi va bir-biridan farqlashning usullari ishlab chiqildi. XIV asrda Fransiya qirolli Filipp VI tarkibida qaytaruvchi va qo’rg’oshin bo’lgan qotishmadagi oltin va kumushni farqlash uchun “suyultirish usuli”ni joriy qilishga bagishlangan maxsus farmoish berdi. A.R.Beruniy va A.R. Xaziniylar ko’p moddalarni solishtirma og’irliklarini juda katta aniqlik bilan aniqlashgan.Abu Ali Ibn Sino tabiiy birikmalar negizida ko’olab dori-darmonlar olgan.

• Yatrokimyo davrida modalarni tekshirish uchun ularni eritmalarga o’tkazish usullari, bugungi kunda ham juda muhim bo’lgan ko’plab reaksiyalar yaratildi. Yatroximiklar moddalarni birinchi bo’lib kislota, ishqor va tuzlarga ajratganlar.Georg Agrikola XV asrda oltindan kumushni ajratish uchun aralashmani nitrat kislota bilan ishlash taklif etilgan. R. Boyl 1654-yida “kimyoviy analiz” tushunchasini fanga kiritdi va sifat analiziga asos soldi.

Flogiston davrida G. Kavendish suvning murakkab modda ekanligini, K. Sheyele oksalat kislota hosil qilib, uni kalsiyni topish uchun reagent sifatida qo’llashni tavsiya qildi. A. Marggraf kumushni aniqlashda xloriddan, temirni aniqlashda berlin lazuridan foydalanishdan tashqari analiz maqsadlari uchun shakarqamish va lavlagi shakarlarini ishlatdi, platina rudalarini tekshirish bilan kimyoviy analizga mikroskopni kiritdi. J. Blek kuchli va kuchsiz ishqorlarni farqlash zarurligiga e’tiborni qaratdi.

• Flogiston davrida G. Kavendish suvning murakkab modda ekanligini, K. Sheyele oksalat kislota hosil qilib, uni kalsiyni topish uchun reagent sifatida qo’llashni tavsiya qildi. A. Marggraf kumushni aniqlashda xloriddan, temirni aniqlashda berlin lazuridan foydalanishdan tashqari analiz maqsadlari uchun shakarqamish va lavlagi shakarlarini ishlatdi, platina rudalarini tekshirish bilan kimyoviy analizga mikroskopni kiritdi. J. Blek kuchli va kuchsiz ishqorlarni farqlash zarurligiga e’tiborni qaratdi.

XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida nemis olimi I. B. Rixter tomonidan stexiometriya, J. Prust tomonidan tarkibning doimiylik, A.Lavuaze tomonidan moddalar massasining saqlanish qonunlari, yonishning kislorod nazariyasi, J. Dalton karrali nisbatlar qonuni va boshqa qonunlar yaratilishi ilmiy kimyo davrini boshlab berdi.Bu qonunlar miqdoriy analizning rivojlanishi uchun asos bo’lib xizmat qildi. K.F. Vensel o’zining “Moyillik haqida ta’limot” kitobida 200 yaqin tuz analizi haqidagi natijalarni yozgan.

• XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida nemis olimi I. B. Rixter tomonidan stexiometriya, J. Prust tomonidan tarkibning doimiylik, A.Lavuaze tomonidan moddalar massasining saqlanish qonunlari, yonishning kislorod nazariyasi, J. Dalton karrali nisbatlar qonuni va boshqa qonunlar yaratilishi ilmiy kimyo davrini boshlab berdi.Bu qonunlar miqdoriy analizning rivojlanishi uchun asos bo’lib xizmat qildi. K.F. Vensel o’zining “Moyillik haqida ta’limot” kitobida 200 yaqin tuz analizi haqidagi natijalarni yozgan.

• XX asrga kelib analitik kimyo shiddat bilan rivojlana boshladi va hozirgi davr analitikasiga asos solindi. 1903-yil S. Svet xromatografiyani, Ya. Geyroviskiy polyarografiyani yaratdilarki, bu usullar analitik kimyoda keskin burilishlar yasadi.XX asrning boshlarida Saxanov va boshqalar analitik kimyoda suvsiz erituvchilarni qo’llash bilan ularni imkoniyatlarini oshirish mumkinligini amalda isbotlab berdilar.

• Bajardi:
• Mirzayeva Movluda.

E’tiboringiz uchun rahmat!!!