Mavzu: Avstrya Imperyasida milliy masala

II BOB. Avstriya imperiyasi milliy hududlaridagi ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlar va uning oqibatlari, «milliy masala»

2.1.Avstriya tarkibidagi slavyan xalqlarining milliy kurashi

Avstriya qo`shinlarining talonchilik bilan shu g‘ullanishi natijasida Vengriya tekisligidagi boy shaharlar tushkunlikka yuz tutdi. Masalan, general Karaff qo`mondonligidagi Avstriya qo`shinlari Avstriya- Turkiya urushi vaqtida Debretsin aholisidan 1800 ming forint soliq olgandan so`ng bu shahar uzoq vaqtgacha vayron bo`lib yotgan. Gabsburglar tomonidan bosib olingan vengr yerlari Avstriya saroy ahllariga va generallariga sotildi, venger feodallari o`z yer-mulklarini katta pul to`lash yo`li bilan qo`llarida saqlab qoldi.

Venger yer magnatlari Gabsburglarga yoqish maqsadida 1687-yilda Gabsburglar sulolasini Vengriyadagi qirol hokimiyatining vorisi deb e`lon qildi. Venger feodallari "Oltin yorliq" dan qirolning g‘ayri qonuniy harakatlariga qarshilik ko`rsatish to` g‘risidagi moddani chiqarib tashladilar. Avstriya bilan Turkiyaning 1683-1699-yillardagi urushi turklarning haydab chiqarilishiga va Vengriya bilan Transilvaniyaning Gabsburglar monarxiyasiga qo`shib olinishiga olib keldi. Turk istilochilari o`rniga Gabsburglar homiyligidagi mustamlakachilar keldi6. Ko`p millatli Vengriya qirolligining parchalab tashlangan yerlari turklar haydab chiqarilganidan so`ng Gabsburglar qo`l ostida birlashdi, biroq Vengriyaning ba`zi o`lkalarigina bevosita Vena saroyiga bo`ysundirildi, qolgan o`lkalarida butun hokimiyat Avstriya amaldorlari qo`lida qoldi.<sup>7</sup>
Gabsburglar Vengriyani o`z monarxiyasining boshqa viloyatlardan hech qanday farqi bo`lmagan oddiy viloyatiga aylantirish maqsadida, aholisi vengerlar, slovaklar, ruminlardan va boshqa xil xalqlardan iborat bo`lgan viloyatlarda Gabsburglar muntazam ravishda nemislashtirish va katolik dinini yoyish ishlarini olib bordilar. Bu viloyatlarda ko`chirib keltirilgan ko`pdan- ko`p nemislar paydo bo`ldi. Nemis tili davlat tiliga aylana boshladi. Avstriya ma`murlari milliy ongning har qanday ko`rinishini darhol yo`qotdilar. Protestantlarni ta`qib etish kuchliroq suratda yangidan boshlanib ketdi. Iezutlar ahvoliga katolik dinini zo`rlab qabul qildirdilar.<sup>8</sup>
Faqat ozgina vengr dvoryanlari, Gabsburglarga qarshi kurash uyushtirishga urindilar. Bu urushlarning hammasi muvaffaqiyatsiz tugadi. Masalan; 1670-1671- yillarda Ferents I Rakotsi rahbarligida uyushtirilgan kurash gruppasi fosh qilinib, unda qatnashganlarning ko`pi qatl etildi. Bunday kurashlarning muvaffaqiyatsizlikka uchrash sabablari kurash qatnashchilarning xalq ommasidan batamom ajralib qolganligi, bu xil kurash tashkilotchilarning faqat tashqaridan yordam olmoqchi bo`lib, ish ko`rganligi bo`ldi.
Venger dvoryanlari bu tajribani 70-yillarning oxirlarida boshlab ma`lum darajada e`tiborga olib ish ko`radigan bo`ldilar. Avstriyaning kolonizatsiya siyosati, katolik cherkov zulmining kuchayishi, Avstriya ma`muriyati va yollanma qo`shinlari tomonidan qilinayotgan jabr-sitamlar keng dehqonlar harakati ko`tarilishiga sabab bo`ldi (1678-1685), venger dvoryanlari bu harakatdan o`z sinfiy manfaatlari uchun foydalanishga urindi.
Jabr-zulmlar venger va slovak dehqonlarini issiq o`rinlarini sovutib, qochib ketishiga majbur etardi, 1514-yilda bo`lib o`tgan dehqonlar urushida qatnashganlarni xotirlash maqsadida "kurutslar" deb atalgan qochoq dehqonlar Transilvaniya bilan chegaradosh bo`lgan sharq rayonlariga borardilar. Ular bu rayonlardan yordam olishni umid qilar edilar. Gabsburglarga qarshi kurashda qatnashgan dvoryanlar, protestantlar ham shu rayonlarga kelib bekingan edilar. Dehqonlarga 1671-yilda qatl etilgan dvoryanlarning do`sti Imre Tyokyoi boshchilik qilardi. Unga bu vaqtda imperatorga qarshi urush olib borayotgan Fransiya qiroli Lyudovik XIV yordam berishni va`da qilgan edi. 1678-yilda kurutslar Tyokyoi rahbarligi ostida Shimoliy Vengriya uyushqoqlik bilan hujum boshladi. Venger va slovak dehqonlari kurutslarni shod - xurramlik bilan kutib olib, Gabsburglarning qo`shinlariga qarshi kurashda ularga yordam berdilar. Sal vaqt ichida Vengriyaning ancha hududi, Transilvaniya chegarasidan tortib to Garamgacha ozod qilindi va Tyokyoi o`zini ozod qilinga⁹n territoriyaning knyazi deb e`lon qildi. Biroq, Tyokyoining xalqqa tayanishdan ko`ra, avval Fransiyaga so`ngra esa vengr va slovak aholini ezib, xonavayron qilib kelgan Turkiyaga ko`proq tayanishga intilishi butun harakatini barbod etdi. Imperator Leopol’d I avval yon berdi-yu, lekin turklar Venani qamaldan bo`shatgandan so`ng, hujumga o`tdi.
Avstriya qo`shinlari 1684-1685-yillar mobaynida Tyokyoidan Tarnavani deyarli butun Slovakiyani tortib oldi, natijada 1685-yilda Tyokyoi knyazligi tugadi. 1685-yildan boshlab, ya`ni Avstriya qo`shinlari turklarni surib chiqarib, bu hududlar ish g‘ol qilganidan keyin venger isyonchilarini jazolashga kirishildi. Ammo vayronlik keltiruvchi urushlar to`xtovsiz bo`lib turgan hamda sotsial va milliy zulm kuchayib borayotgan bir sharoitda XVII asrning oxiri va XVIII asr boshlarida dehqonlarning bir necha yangidan-yangi katta qo’zg‘olonlari bo`lib o`tdi. Gabsburglar olib borayotgan mustamlakachilik siyosatidan eng ko`p jafo chekayotgan krepostnoy dehqonlar avstriys bosqinchilariga va ular bilan hamkorlik qilayotgan venger feodallariga qarshi kurash olib bordilar. O`rmonlarda va botqoqliklarda bekinib yurgan qochoq krepostnoy dehqonlar otryad-otryad bo`lib to`planib, nemis va venger yer magnatlarini yer mulklariga juda ko`p hujumlar qilib turdilar. Dehqonlar otryadlari muntazam avstriys qo`shinlariga ham katta talofat yetkazdilar.
Slovakiya, Shimoliy Vengriya, Zakarpat Ukrainasi asosiy jang maydoniga aylanmagan bo`lsa ham, lekin har holda Gabsburglarning nemis landeknextlari (Yollanma soldatlari) ko`p jabr ko‘rgan o`lkalarda, 1696-yilda Tamash ese boshchiligida dehqonlar qo’zg‘oloni ko`tarildi. 1697-yilda Shimoliy-g‘arbiy Transilvaniyada rumin va venger krepostnoy dehqonlarning katta qurolli qo’zg‘oloni ko`tarildi. Bu qo’zg‘olonga Ferents Tokai, Dvyord’, Salontai va Marton Kabai singari dehqonlarning ko`p otryadlari qo`shildi. qo’zg‘olonchilar Avstriya qo`shinlaridan g‘olib kelib, Sharoshtanak va Tokai qal`alarini ish g‘ol qildilar, qo’zg‘olonchilar 3 oydan ortiq vaqt davomida Avstriya qo`shinlarining hammalarini muvaffaqiyatli suratda daf qilib turdilar, Shundan so`ng Gabsburglar bilan venger feodallari qo’zg‘olonchi otryadlarni katta kuch yordami bilangina tor-mor keltirdilar. Bu qo’zg‘olon butun Transilvaniya tomonidan quvvatlab, venger va rumin krepostnoy dehqonlarning feodallar ekspluatatsiyasiga qarshi kurashni kuchayotganligini ko`rsatdi. Gabsburglar qo`shinlarining shavqatsizligi vengr xalqining o`z zolimlariga bo`lgan nafratini kuchaytirdi.
Ispaniya merosi uchun olib borilgan urush vaqtida, Avstriya armiyasiningg‘arbdagi janglar bilan band bo`lishi 1703-1711-yillarda Vengriyada Gabsburglarga qarshi milliy ozodlik urushi boshlanishi uchun zamin tu g‘dirdi. Dehqonlarning XVII asrdagi qo’zg‘olonlari stixiyali bo`lgan bo`lsa-da, bu urush endi stixiyali emas edi. Bu urushda butun vengr xalqi qo`z g‘aldi.Bu qo’zg‘olon bayro g‘iga "Vatan uchun, ozodlik uchun" degan shior yozilgan edi. Qo’zg‘olon ko`targan dehqonlar krepostnoy huquqdan qutulish umidida edilar. Dvoryanlarning o`t qo`yilgan hovli joylarining yonishi tunlarda qo’zg‘olonchilar yo`lini yoritib turardi.Qo’zg‘olon 1703-yilda Munkach rayonida boshlandi.
Avval u faqat dehqonlar qo’zg‘oloni bo`lib, pomeshchiklarga, soliq yig‘uvchilarga, olib sotarlarga va hannotlarga qarshi qaratilgan edi. Qo’zg‘olonko`targan dehqonlar feodallar foydasiga to`lanadigan majburiyatlarni bajarishdan bosh tortdilar. Gabsburglarning mahalliy ma`murlari binolarini kunpayakun qildilar, musodara qilingan oziq-ovqat mahsulotlari omborlariga hujumlar qildilar, ayrim hollarda manfur zolimlarni jazoladilar. Bu harakat tusiga kirib, aholining boshqa tabaqalari, ya`ni Gabsburglar zulmidan norozi bo`lgan tabaqalar shahar kambag‘allari, oz va o`rtacha miqdorda yer mulki bo`lib, Gabsburglar tomonidan xonavayron qilingan dvoryanlar, quyi darajadagi ruhoniylar ham qo`shildi.
Krepostnoy dehqonlar qo’zg‘oloni o`sib, keng milliy ozodlik harakatiga aylana boshladi. Qo’zg‘olonga Ferents II Rakotsi rahbarlik qildi, u dvoryanlar tomonidan imperatorga qarshi uyushtirilgan kurashda qatl etilgan Ferents I ning o`g‘li edi. Ferents II Rakotsi venger xalqiga qaratilgan xitobnomalarida uni Vengriyaning mustaqilligini tiklashga va ajnabiy Gabsburglar hukmronligini yo`qotishga chaqirdi. Bu chaqiriqdan ilhomlangan dehqonlar krepostnoy tutqunlikdan <sup>10</sup>qutulishdan iborat bo`lgan o`z maqsadlarini kurash jarayonida amalga oshirmoqchi edilar.
Dehqonlarning yo`lboshchilardan biri Tamash Ese Rakotsiga bunday xat yozgan edi: "qo`liga qurol olib, siz janoblarga sadoqat bilan xizmat qilayotgan krepostnoy dehqonlar bundan so`ng krepostnoy bo`lmaydilar". "Kurash kamba g‘allarni ezuvchi zolimlarga qarshi boshlandiku axir", qo’zg‘olon bir necha hafta ichida butun mamlakatni qamrab oldi. Kurutslar paydarpay g‘alaba qozondilar.
Kurutslarning ko`p otryadlariga Tamash Ese, Tamash Borbeli, Al’bert Kish va boshqalar rahbarlik qildilar. Dehqonlarning jangovar g‘alabalariga erishuvida katta ahamiyatga ega bo`lgan narsa, qo’zg‘olonda kurutslarning XVII asr oxirlarida bo`lib o`tgan dehqonlar qo’zg‘olonida qatnashgan kurutslarning eski qo`shinlarining yaxshi qurollangan otryadlari ham qatnashdi. Usmоniylar impеriyasi 1683 yilda Avstriyaga qarshi harbiy harakatlarni bоshlab yubоrdi. SHu yili yozda turklarning 100 ming kishilik armiyasi impеriya pоytaхti Vеnani qamal qilishni bоshladilar. Impеratоr pоytaхtni o’z hоliga tashlab, sarоy ahli bilan YUqоri Avstriyaning pоytaхti Lintsga qоchdi. 12 ming kishilik garnizоnga ega bo’lgan Vеna himоyachilari turklarga bas kеla оlmas edi. Sentabr оyiga kеlib ahvоl juda оg’irlashdi. Nihоyat Vеna turklarni Еvrоpa bo’sag’asida to’хtatib turgan so’nggi to’siq ekanligini tushunib еtgan Еvrоpalik hukmdоrlar turklarga qarshi birlashishga kirishdilar. Papa Innоkеntiy Х1 vоsitachiligida Pоlsha qirоli YAn Sоbеskiy Avstriya impеratоri bilan ittifоq tuzdi, unga kеyinrоq Vеnеtsiya, Gеnuya, Tоskana, Pоrtugaliya, Ispaniya va bir nеcha yildan kеyin Rоssiya ham qo’shildi. SHu davrning eng qudratli davlati hisоblangan Frantsiya ittifоqdan chеtda qоldi. SHu tariqa musulmоn Usmоniylar impеriyasiga qarshi хristian Еvrоpasining “Muqaddas Liga”si tuzildi. Turklarning Vеnani shturm qilishga tayyorlanayotgan bir davrda ittifоqchilar yordamga еtib kеldilar va turklarni mag’lubiyatga uchratdilar. 1688 yilda impеratоr armiyasi Bеlgrad qal’asini qo’lga kiritdi va Bоlqоnga kirib bоrdi. Avstriyaning g’alabasidan tashvishga tushib qоlgan Frantsiya qirоli Lyudоvik XIV Lеоpоld bilan tuzilgan sulhni buzib, Pfaltsga bоstirib kirdi va avstriyaliklar o’z kuchlarining bir qismini Gеrmaniyaga tashlashga majbur bo’ldilar. Urush harakatlari cho’zilib kеtdi, unga Avstriya shahzоdasi Еvgеniy Savоyskiy rahbarlik qila bоshlagach, avstriyaliklar ustun kеla bоshladilar. Mоhir sarkarda va diplоmat bo’lgan Е.Savоyskiy Vеna va Buda uchun bo’lgan janglarda o’zini ko’rsatdi va 30 yoshida fеldmarshal unvоniga ega bo’ldi. U 1697 yilda Zеnta yonida Vеngriya taqdirini hal qilgan va impеriyani buyuk davlatga aylantirgan tariхiy g’alabani qo’lga kiritdi. 1699 yilda Karlоvitsa sulhi tuzilib, Vеngriyaning katta qismi ustidan dеyarli bir yarim asrdan bеri hukm surib kеlayotgan turklar zulmi tugatildi. Mamlakatning Tеmеsh Banatidan tashqari dеyarli barcha hududi оzоd qilindi. Vеngriyaning dеyarli butun hududida davоm etgan o’n yillik urush mamlakatni хarоbaga aylantirdi. Buning ustiga impеratоr qo’shinlari bu еrda o’zlarini bоsqinchilardеk tutib, ahоlini talar edilar. Bоy savdо markazi bo’lgan Dеbrеtsеn bir kun ichida qashshоq shaharga aylantirildi. 60-80 ming kishilik armiyani ta’minlash butunlay ahоli zimmasiga yuklatilgan edi. Sarоy vеngr dvоryanlarining musоdara qilingan еr mulklarini saхiylik bilan o’zga еrliklarga – gеnеrallar va armiya ta’minоtchilariga tarqatar edi. Avstriya absоlyutizmi Vеngriyani avval o’ziga bo’ysundirish, kеyin esa uni qashshоq va katоlik mamlakatga aylantirish rеjasini amalga оshira bоshladi. 1701-1711 YILLARDAGI ОZОDLIK URUSHI. XVIII asr bоshida Gabsburglar bilan Burbоnlar o’rtasidagi raqоbat yana kеskinlashdi. Ispaniya taхtidagi Gabsburglarning so’nggi vakili bo’lgan farzandsiz Karl II Ispanskiyning o’limi Еvrоpada katta urushning bоshlanishi uchun bahоna bo’ldi. 1701 yilda Ispan mеrоsi uchun urush bоshlandi va unga dеyarli barcha Еvrоpa davlatlari tоrtildi. Bir yildan kеyin Avstriyaga ikki frоntda – Frantsiyaga qarshi va uning 105 ittifоqchisi bo’lgan Vеngriyaga qarshi urush оlib bоrishga to’g’ri kеldi. Gabsburglarga qarshi qaratilgan yangi harakatga turklarga va Avstriyaga qarshi ko’p sоnli urushlarda ishtirоk etib o’zini ko’rsatgan Transilvaniya knyazlarining vоrisi 25 yoshli Fеrеnts Rakоtsi (1676-1735) rahbarlik qildi. Rakоtsi ismining o’zi mustaqillik uchun kurashning simvоliga aylangan bo’lib, Rakоtsining o’gay оtasi Imrе Tyokyoli va оnasi Ilоna Zrina ham avstriyaliklarga qarshi qurоlli kurash оlib bоrgan edilar. Rakоtsi 1703 yilda kurash оlib bоrib, mamlakatning katta qismini avstriyaliklardan оzоd qildi. Uning armiyasi 1704 yilda Avstriya chеgarasiga еtib kеlib, Vеnaga хavf sоla bоshladi. 1705 yilda Rakоtsi Davlat kеngashini chaqirib, Gabsburglarni Vеngriya kоnstitutsiyasini buzishda aybladi, Avstriya taхtiga Lеоpоld I o’rniga kеlgan impеratоr Iоsif I ni qirоl sifatida tan оlishdan bоsh tоrtdi. Rakоtsi Vеngriyaning hukmrоn knyazi dеb e’lоn qilindi. Frantsiya Vеngriyaga iqtisоdiy tоmоndan faqat ramziy ma’nоda yordam ko’rsatdi, ya’ni Rakоtsining 70 ming kishilik armiyasidan faqat 5 ming askarga maоsh to’lab turdi. Avstriya va uning ittifоqchilari bo’lgan Angliya va Gоllandiya qo’shinlari frantsuzbavariya qo’shinlarini mag’lubiyatga uchratib, chеkinishga majbur qildilar. Rakоtsi vеngr milliy davlatini qurishga kirishdi.¹¹