Mavzu Avtomatik rostlash va boshqarish, avtomatik nazorat va signallash, avtomatik oʻlchash va himoyalash. Avtomatik boshqarish tizimi elementlari, datchiklar, relelar, kuchaytirgichlar va boshqa vazifalari va turlari

---

Mavzu-4.Avtomatik rostlash va boshqarish, avtomatik nazorat va 
signallash, avtomatik oʻlchash va himoyalash. Avtomatik boshqarish tizimi 
elementlari, datchiklar, relelar, kuchaytirgichlar va boshqa vazifalari va 
turlari 
Reja: 
1. Asosiy tushuncha va qoyidalar 
2. Avtomatik boshqarish tizimi elementlari 
Asosiy tushuncha va qoyidalar. Texnologik jarayonlarda odamning ishtirok 
etishiga kura avtomatlashtirishni kuyidagilarga ajratish mumkin: avtomatik 
nazorat, avtomatik rostlash va avtomatik boshqarish.
Avtomatik nazorat - texnologik jarayon hakida operativ ma’lumotlarni 
avtomatik ravishda qabul qilish va qayta ishlash uchun kerakli bulgan sharoitlarni 
ta’minlaydi.
Avtomatik rostlash – texnologik jarayonlarni tegishli parmetrlarini avtomatik 
ravishda belgilangan qiymatlarda ishlashini tag’minlaydi.
Avtomatik 
boshqarish 
– 
texnologik 
operatsiyalarni 
belgilangan 
muttasilligining avtomatik ravishda bajarilishini va boshqaruv ob’ektiga nisbatan 
buladigan ta’sirlarning muayyan muttasilligini ishlab chiqishdan iboratdir. 
Avtomatlashtirish – texnologik jarayonlarni odam ishtirokisiz boshqaradigan. 
texnik vositalarini joriy etish demakdir. 
Zamonaviy texnikada ko’p sonli xilma-xil avtomatik qurilmalar va tizimlar 
qo’llaniladi. Ular bir - biridan fizik tabiati, ishlash printsipi, sxemasi va konstruktiv 
yechimlari va hokazolar bilan ajralib turadi. Bu qurilma va tizimlar, faqatgina bir 
nechta asosiy avtomatlashtirish masalalarini hal qilish uchun mo’ljallangan. Ularga 
kuyidagilar kiradi: signal berish; nazorat; blokirovka va himoya; ishga tushirish 
hamda to’xtatish; boshqarish. 
Avtomatik signal berish tizimlari xizmat ko’rsatuvchi shaxsga u yoki bu 
texnik qurilmaning holati, u yoki bu jarayonning kechishi haqidagi xabarni 
yetkazish uchun xizmat qiladi.
Avtomatik nazorat tizimlari insonning ishtirokisiz biror bir texnik agregat va 
qurilmaning ishini yoki biror bir jarayonning kechishini tavsiflaydigan turli xil 
parametr va kattaliklarni nazorati (o’lchash) ni amalga oshiradi. 
Avtomatik blokirovka va himoya tizimlari texnik agregatlar va qurilmalarda 
paydo bo’lishi mumkin bo’lgan avariya holatlarining oldini olish uchun xizmat 
qiladi. Agar himoya šilinuvchi agregatni tavsiflovchi biror bir kattalik, o’zining 
kritik qiymatiga erishganda hamda avtomatik blokirovka va himoya tizimi 
insonning ishtirokisiz himoya qilinuvchi agregatga qisman yoki to’liq tahsir qilib, 
uning ishini to’xtatib qo’yadi. 

---

Avtomatik ishga tushirish va to’xtatish tizimlari oldin kiritilgan dastur 
bo’yicha turli xil yuritkich va uzatmalarni ishga tushirish va to’xtatishni 
ta’minlaydi.
Avtomatik boshqarish tizimlari insonning bevosita ishtirokisiz u yoki bu 
texnik agregatlarning ishini boshqarish yoki biror bir jarayonlarning kechishini 
boshqarish uchun mo’ljallangan. 
Sanab o’tilgan avtomatik tizimlarning asosiysi avtomatik boshqarish tizimlari 
hisoblanadi.
Boshqarish deganda, qo’yilgan maqsadga yetishishni tahminlovchi biror bir 
jarayonni tashkil qilish tushuniladi. 
Belgilanishiga qarab barcha avtomatik boshqarish tizimlari avtomatik rostlash 
tizimlariga va kibernetik tizimlarga bo’linishi mumkin. 
Avtomatik rostlash deganda, insonning bevosita ishtirokisiz biror bir 
kattalikning talab etilgan qonun bo’yicha o’zgarishi tushuniladi. Rostlanuvchi fizik 
kattalik rostlanuvchi kattalik va avtomatik rostlash amalga oshiriluvchi texnik 
agregat esa rostlanuvchan obyekt deb ataladi. 
Kibernetik tizimlar, avtomatik rostlash masalalaridan ancha murakkabroq 
bo’lgan masalalarni yechish uchun mo’ljallangan. Bunday masalalarga kuyidagilar 
kiradi: ekstremal rostlash, o’zini-o’zi sozlash, o’zgaruvchan tashqi sharoitda texnik 
qurilmalarning ishini optimal tahminlash, boshqarish tizimlarining eng yaxshi ish 
rejimlarini tanlash va boshqalar. 
 
Avtomatik boshqarish tizimi elementlari 
Avtomatik tizimlar bir-birlari bilan ma’lum ketma-ketlikda bog’langan bo’lib, 
har biri tegishli vazifani bajaruvchi alohida elementlardan iborat. Mustaqil 
funktsiyani avtomatik tizim tarkibining biror qismi avtomatika elementi deyiladi.
Avtomatika elementlarini ularning funktsional vazifasiga ko’ra tasniflash 
maqsadga muvofiq. Avtomatik tizim elementlarining tarkibiga kiruvchi funktsional 
bog’lanishni ifodalovchi sxema funktsional sxema deb ataladi.
Bundan tashqari, shu avtomatik tizimni turli dinamik xususiyatlariga ega 
bo’lgan va bir-birlari bilan bog’langan sodda bo’g’inlar shaklida tasvirlash ham 
mumkin. Bu holda avtomatik tizimning sxema bo’g’inlarning bog’lanishini aks 
ettiradi va tizimning tuzilish sxemasi deyiladi. 
Rostlanuvchi obyekt va avtomatik rostlagich birligi avtomatik rostlash 
tizimni (ART) tashkil qilib, rostlash konturi nomli berk zanjirni hosil qiladi. Bu 
zanjir ARTning tuzilish sxemasiga emas, balki funktsional sxemasiga tegishli. 

---

Datchik sezgir element bo‘lib, u nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan
kattalikni masofaga uzatilishi kulay xamda undan foydalanish oson bo‘lgan boshka 
ko‘rinishdagi kattalikka aylantirib beradi.Chiqish kattaligiga qarab datchiklarda 
mexanik va elektrik chiqishlar bo‘ladi. Birinchi guruh datchiklarda nazorat 
qilinayotgan har qanday kattalik chiqishdagi mexanik kattaliklarga aylantiriladi. 
Ikkinchi guruh datchiklarda esa noelektrik kattaliklar elektr kattaliklarga 
aylantiriladi. Chiqish signalini kuchaytirish,boshqarish, rostlash, masofadan turib 
o‘lchash qulay bo‘lganligi tufayli bu guruh datchiklar texnikada ko‘prok 
qo‘llaniladi. 
Nazorat qilinayotgan noelektrik kattaliklar (bosim, harorat, namlik, tezlik va 
sh.u.) obyektni o‘ziga joylashtirilgan datchiklar orqali elektrik miqdor (tok, 
kuchlanish, zaryad) ga aylantiriladi. So‘ngra ular elektr o‘lchash qurilmalariga 
uzatiladi (bu qurilmalar shkalasi nazorat qilinayotgan kattalik o‘lchov birligida 
graduirovka qilingan bo‘ladi). 
Avtomatik qurilmalarda .uyidagi parametrik datchiklar ko‘prok tarqalgan: 
reostatli (potensiometrik), termoqarshilikli, tenzometrik (simli), induktiv,sig‘im, 
fotoelektrik (fotoqarshilik) li, datchiklar.