Mavzu: bajardi: tekshirdi

TOSHKENT KIMYO-TEXNOLOGIYA INSTITUTI YANGIYER FILIALI

FAN NOMI________________________________________________________DAN

MAVZU:___________________________________________________
BAJARDI:__________________________________________________
TEKSHIRDI:_______________________________________________




YANGIYER 2023
Mavzu: Oziq-ovqat mahsulotlari tarkibiga kiruvchi biologik faol moddalar.Vitaminlar.Ularning
vazifasi va klassifikatsiyasi.
Reja:
1)Biologik faol moddalar haqida umumiy ma’lumotlar.
2)Vitaminlar.
3)Ularning vazifasi va klassifikatsiyasi.

Biologik faol moddalar (qisqartirilgan - BAS) - hujayralar muayyan guruhlarga yoki organizmlar muayyan guruhlar (inson, o'simlik, hayvon, zamburug'lar) past zichlikli bir yuqori faoliyatini ega bo'lgan maxsus kimyoviy moddalar. BAS bir kasallik oldini olish tibbiyotda va sifatida ishlatiladi, shuningdek to'liq faoliyatini davom ettirish uchun.

Biologik faol moddalar bor:

1. Alkaloid - azotli organik moddalar, tabiat. Umumiy qoida, sabzavot kabi. Asosiy xususiyatlarga ega. bir kislota bilan, suvda erimaydigan turli tuzlar hosil qilish. yaxshi fiziologik faoliyatini ega. katta dozalarda - kichik kuchli zaharlarni bo'ladi - dorilar (dorilar "atropinni", "papaverin", "Efedrin").

2. Vitaminlar - yaxshi Moddalar almashinuvi va sifatli hayot uchun hayvonlar va insonlar uchun muhim bo'lgan organik birikmalar maxsus guruh. Ko'pchilik vitaminlar oldini oladi yoki ma'lum ferment tizimlari faoliyatini jadallashtirish zarur fermentlar shakllantirishda ishtirok etmoqda. Bundan tashqari vitaminlar sifatida ishlatiladi biologik faol qo'shimchalarning oziq-ovqat uchun (ularning tarkibi kiritilgan). Ba'zilar ichak mikroblar tomonidan ishlab chiqarilgan esa, oziq-ovqat bilan ichiladi vitaminlar va boshqalar - ultrabinafsha ta'sirida semiz-kabi moddalarning sintezi natijasidir. vitamin etishmasligi modda almashinuvi turli kasalliklarga olib kelishi mumkin. organizmda vitaminlar kam qabul natijasida paydo kasallik, beriberi degan. Ahvolga tushgan - u vitamin kamchiliklar, deb gipervitaminoz - lekin ortiqcha miqdori.


3. Glikositler - organik tabiatning aralashmalar. Ular turli xil effektlarni bor. nesaharistoy (aglycone yoki Genin) va shakarli (glucones): molekulalari glikozidlar ikki asosiy qismdan tashkil topgan. yurak va antimikrobik va Balg'am qon tomir kasalliklarini davolash uchun ishlatiladigan tibbiyotda. glikozidlar ham, siydik yo'llarida dezinfektsiya, aqliy va jismoniy charchoq ozod markaziy asab tizimi tinchlantirishga, ovqat hazm yaxshilash va ishtahani ochadi.


4. Glikolalkaloidy - biologik faol moddalar bilan bog'liq glikozidlar. "Kortizon", "Hydrocortisone" va boshqalar: ulardan quyidagi dorilar olishingiz mumkin.


5. Taninlar (boshqa nomi - tanin) oqsillar, shilliq, yopishqoq moddalar, alkaloidlar cho'ktirish uchun qodir. Shuning uchun ular dori-darmonlar, bu moddalar bilan mos emas. oqsillar beri ular albuminatler (yallig'lanishga qarshi agenti) hosil qiladi.


6. Yog'li yog'lar - deb , Ester yog 'kislotalari yoki trihydric spirtli ichimliklar. Ba'zi yog 'kislotalari jalb qilingan almashinuvini jadallashtirish tanadan xolesterin chiqarilishini.


7. Coumarins - qimor va isocoumarin asoslangan bir biologik faol modda. Shu guruhda piranokumariny va furokumariny o'z ichiga oladi. Ba'zi coumarins boshqalar faoliyat kapillyaroukreplyayuschim ko'rsatish, spazmolitik chora ega. Shuningdek, antigelmint, siydik haydovchi, Schäre, mikrobga qarshi, og'riq qoldiruvchi va boshqa harakatlarni coumarins bor.

8. Biz element, vitaminlar va shunga o'xshash, shuningdek, biologik faol oziq-ovqat qo'shimcha qo'shiladi. oqsillar to'qima va organlarning, endokrin bezlar yig'ilmagan ular vitaminlar, gormonlar, pigmentlar, fermentlar, shakli kimyoviy birikmalar qismidir. Bor, nikel, rux, kobalt, molibden, qo'rg'oshin, ftor, selen, mis, marganets: inson muhim quyidagi mikroelementlar uchun boshqa biologik faol moddalar ham bor: Organik kislotalar (uchuvchan va nooziq-uchuvchi bo'lgan), pektin, pigmentlar (boshqa nomi - rang berish moddalar), steroidlar, karotinoidlar, flavonoidlar, uchuvchi, ecdysones, efir moylari.

Biologik faol moddalar

Biologik faol moddalarni bioorganik kimyo, farmatsevtik kimyо, biologik kimyo va boshqa fanlar o’rganadi. Bu yo’nalishning intensiv rivojlanishiga sabab hozirgi zamon tekshirish usullari bunda konformasion strukturalarni, molekulyararo ta’sirlarni, murakkab aralashmalardan moddallar ajratilishi, endogen biologik faol moddalar xossalari va ksenobiotiklar xossalari ko’pgina muhim fizik-kimyoviy hayot faoliyatini o’rganishga sababchi bo’lmоqdа. Eng muhimi, molekulyar, xujayra va tizimlar darajasida biologik faol moddalar ta’sir mexanizmlari tadqiq qilinmoqda. Izlanish natijasida rejalashtirilgan xossalarni namoyon qiladigan moddalar ham sintez qilindi. Kombinator kimyo robotlashtirilgan skrining bilan birgalikda yangi dorivor moddalar olish uchun muhim ahamiyat topmoqda. Supromolekulyar komplekslar sintez qilinmoqda, yangi fizik va fizik-kimyoviy usullarning kashf etilishi (rentgenostruktur analiz va boshqa.)
Biologik faol moddalar organizmda barcha hayotiy jarajonlar normal kechishida muhim rol o'ynaydi.Biologik faol maddalarning eng katta qismini vitaminlar o'rin oladi.Inson organizmida muhim biologik moddalar bor.Inson organizmning o'sishiga uglevod,lipid va mineral moddalarning almashnuvida bevosita ishtirok
etadi.yana bir biologik faol moddalardan biri siklik nukleotidlar hisoblanadi.Ular tashqaridan hujayraga keladigan xabarlar(gormon,neyromediatorlar va boshqalar)uchunvositachilik rolini bajaradi.Ular siklaza fermentlari yordamida sintezlanib faolliklari esa har xil effektorlar jumladan gormonlar orqali boshqariladi.Biologik faol moddalar oqsillar,nuklein kislotalar,gormonlar,vitaminlar va boshqalar tarkibiga kiradi.Biologik faol maddalar organizm hayotida muhim ahamiyatga ega.
Vitaminlar
Vitaminlar-tirik organizmning hayot faoliyati va normal moddalar almashinuvi uchun zarur bo'lgan muhim organik birikmalardir.Ular turli xil kimyoviy tuzilishga ega.Oziq moddalar tarkibida qandaydirmoddalar yetishmasligi natijasida odamlar
kasal bolishi togrisida gi malumotlar qadimgi Xitoy kitoblarida,keyinchalik esa Gippokrat asarlarida qayd etilgan.Vitaminlarni ilmiy nuqtai nazardan organish XVIII asrlardan boshlangan.Vitaminlarni organishga ingliz vrachi Lind,fransuz fiziologi Majandi,rus vrachi Lunin,Eykman,Funk va boshqalar katta hissa qoshdilar.Organizm ozi vitamin sintez qilmaydi,zarur vitaminni tashqi muhit yani oziq ovaqlardan oladi.Organizmda vitamin yetishmasa gipovitaminoz,umunan yetishmaganda esa avitaminoz kasalligi kelib chiqadi.Vitaminlaming umumiy xossalari XIX asrning oxiriga kelib odam va hayvon organizmiga doimo ovqat bilan oqsil, yog1, karbonsuv va mineral tuzlar tushib turishi aniqlandi. Shu bilan birga moddalar almashinuvida kamchiliklar va kasalliklar paydo bo'lishi m a’lum edi. Demak, ovqat bilan organizmga tushadigan asosiy ovqat mahsulotlaridan boshqa yana bir narsa yetishmasligi aniq bo'lib qoldi. Ana shu ovqat mahsulotlarining tarkibida yetishmaydigan moddani 1880-yilda rus olimi N.I. Lunin eksperiment orqali ko'rsatib berdi.
Polyak olimi K.Funk esa unga "vitamin"lar, ya’ni "hayot aminlari" deb nom berdi. Vitaminlar — bular organizmning hayotiy faoliyati, ko'­ payishi, o'sishi uchun kerakli, kimyoviy tarkibi jihatidan har xil past molekulali moddalar guruhidir.
Vitaminlar uchun xarakterli belgilar quyidagilar:
— vitaminlar odam organizmida sintezlanmaydi, shuning uchun ular ovqatlar bilan organizmga tushishi kerak. Ayrimlari (B6, B 12, pantoten va folein kislotasi) ichak mikroflorasi yordamida sintezlanadi, boshqalari organizmda (masalan, nikotin kislota triptofandan) sintezlanadi. Ammo bu jarayonlar organizmning bu vitaminlarga bo'lgan ehtiyojini qondira olmaydi;
— bular plastik materiallar yoki energiya manbayi bo'lib xizmat qila olmaydi. Bularga organizmning ehtiyoji uncha katta emas, bir kecha-kunduzda mg larda (masalan, С — 0,07 g; B, - 0,002 g; B12 - 0,000003 g) bo'ladi;
— vitaminlar organizmga juda kam miqdorda ovqat bilan tushib, biokimyoviy jarayonlarga ta ’sir qiladi. Ko'pginavitaminlar fermentlarning faol guruhiga (koferment) kirib, ularning ta’sir qilishini aniqlaydi;
— vitaminlaming ovqatlar bilan kam miqdorda (yoki yomon hazm bo'lishi) organizmga tushishi moddalar almashinuvini va fiziologik funksiyalami buzadi, hatto kasalliklarni (avitaminoz va gipovitaminoz) keltirib chiqaradi.Vitaminning asosiy manbai osimliklar hisoblanadi.Vitaminlarning hosil bolishida mikroorganizmlar katta rol oynaydi.Viyaminning biologik ahamiyati moddalar almashinuvida rostlovchi tasir etishdan iborat.Vitamin organizmda bolayotgan kimyoviy reaksiyalarni kuchaytiradi,organizmning oziq moddalarni ozlashtirishiga tasir korsatadi,hujayralarning normal osishida va butun organizmning rivojlanishiga yordam beradi,organizmda fermentlar tarkibiga kirib,ularning noalligi va funksiyasini taminlaydi.Organizmda vitaminlar barcha jarayonlar normal kechishida muhim ahamiyatga ega.Masalan,K vitaminini olaylik bu vitamin qonning ivishida ishtirok etadi.Agar K vitamini yetishmasa qonning ivishi buziladi va gemofiliya kasalligi kelib chiqadi.A vitamini shiliq qavatlar,teri,koz otkirligini taminlashda ishtirok etadi.A vitamini yetshmasa shapkorlik,ichki organlar yalliglanishi,terilarning qurib yorilishi kabi holatlar yuzaga keladi.Hamma vitaminlarning organizmda oz ahamiyati va vazifasi bor.Vitaminlar organizmda katta ahamiyatga ega.

Vitaminlarning vazifasi va klassifikatsiyasi

Vitaminlarning vazifasi organizmda juda katta ahamiyatga ega. Vitaminlarning klassifikatsiyasi Vitaminlar 2 katta guruhga bo'linadi:
1) suvda eriydigan vitaminlar;
2) yog‘da eriydigan vitaminlar.
Bunday klassifikatsiya fiziologo-biokimyoviy ahamiyatga ega: yog'da eruvchi vitaminlar odam organizmida yig'ilishi mumkin, shuning uchun qisqa vaqtli (defitsit) yetishmaslik qandaydir yaxshi bo'lmagan hodisaga olib kelmaydi. Ovqatlar bilan yog'da eruvchi vitaminlarni ko'proq qabul qilish ularning konsentratsiyasi organizmdagi lipidlarni m e’yoridan orttirib, ayrim hollarda yaxshi bo'lmagan o'zgarishlarga yoki funksional buzilishlarga (gipervitaminoz) olib kelishi mumkin. Organizmda suvda eruvchi vitaminlar amalda yig'ilmaydi, shuning uchun ularning ta ’siri katta emas. Suvda eruvchi vitaminlaming ratsionda kam miqdorda bo'lishi yoki bo'lmasligi moddalar almashinuvida maxsus buzilishlarni juda tez keltirib chiqaradi.Qator moddalar (orot, pangamat kislota, xolin, karnitin, U vitamin) organizm uchun katta ahamiyatga ega bo'lsa-da, lekin barcha vitaminlarga xos bo'lgan xarakterli xossalarga ega emas, shuning uchun ular vitaminlarga o'xshash moddalarga kiritiladi. Organizm hayotiy faoliyatida barcha vitaminlar bir xil rol o'ynamaydi. Bir xil vitaminlar yetishmasligiga moddalar almashinuvining buzilishi sabab bo'lsa, boshqasining yetishmasligi faqatgina almashinuvga ta’sir qilib qolmasdan, fiziologik funksiyani chetlashi mumkin; ko'proq vaqt yetishmasligi sog'liqning buzilishiga va o'limga olib kelishi mumkin.Vitaminlar meva va sabzovotlarda,oziq ovqat mahsulotlarida kop miqdorda boladi.Agarda oziq ovqatni notogri pishrilsa tarkibida vitaminlar kamayadi. Vitaminlar organizmni normal osishi,rivojlanishi,kopayishi uchun ham hizmat qiladi.E vitaminini olsak u jinsiy kayishni normal kechishi uchun xizmat qiladi.
Suvda eruvchi vitaminlar
Tiamin — B1 vitamini. Bu toza ajratib olingan vitaminlardan birinchisi hisoblanadi. Kimyoviy tarkibi bo'yicha murakkab birikmalar hisoblanib, pirimidin va tiazol halqasini tashkil qiladi:Tarkibida oltingugurt va aminoguruhning bo'lishi vitaminning atalishiga asos bo'ldi. Organizm da B vitamini pirofosfor efiri shakli tiamindifosfat (kokarboksilaza) holida barcha organ va to'qimalarda uchraydi:
В, vitamini pirofosfor efiri sifatida ko'proq jigarda, buyrakda, yurakda, miyada va muskulda uchraydi. U ketokislotadekarboksillanishini katalizlovchi koferment hisoblanadi (pirouzum, a-ketoglutarat). Organizmda B, vitaminining yetishmasligida karbonsuvlarning me’yoriy almashinuvi, ketokislota yuqori darajada yig‘ilishi kuzatiladi. Tiamin biosintez jarayonida juda muhim rol o ‘ynaydi. U tiamindifosfat shaklida boshqa ferment tarkibiga kirib, transketolaza bo‘lib pentozalar yo'lida karbonsuvlar oksidlanishida qatnashadi.Hosil bo‘lgan pentoza nuklein kislotalar, bir qator fermentlar va boshqa birikmalar biosintezida ishtirok etib, besh atomli karbonsuvlar tarkibiga kiradi.
Riboflavin — B 2 vitamini. Bu vitaminlar rang beruvchi vitaminlarga (flavinlar) kiradi. Riboflavin kimyoviy tarkibi bo‘yicha izoalloksazin hosilasi hisoblanadi va besh atomli spirt ribitolniga ega (uning nomi shundan olingan).Riboflavin hayvon organizmining barcha organ va to'qimalarida aniqlangan. U erkin holatda ham oqsillar bilan birikkan holda uchraydi. Jigar riboflavinga ancha boy bo'lib, buyrak, muskul va miyada jigarga nisbatan 8—10 marta kamdir.Riboflavinning juda keng tarqalganligi ham uning moddalar almashinuvida muhim rol o'ynashidan dalolat beradi.FAD (flavinadenindinukleotid) shaklida riboflavin fermentlari prostetik guruhi bo'lib, nafas olish zanjirida vodorod tashiydi. Boshqa fermentlar tarkibiga kiruvchi riboflavin oqsillar almashinuvida qatnashib, organizm o'sishida va oqsillarning sarf bo'lishi da yaxshi ta’sir ko'rsatadi.
Piridoksin — B 6 vitamini. Piridoksin hidsiz, nordon mazali, kristall modda. Kimyoviy tabiatiga ko'ra piridinning hosilasi:pirimidin hosilasining 3 ta yaqin tuzilishini tashkil etadi. Tirik organizmda moddalar almashinuvi jarayonida ular bir-biriga o ‘tishi mumkin, ammo odamda esa 2 ta oxirgisi aniqlangan.Piridoksal va piridoksamin fosforlanib piridoksalfosfat yoki piridoksaminfosfatga aylanadi va bir qator fermentlarning asosiy koferm entlariga o ‘tib, oqsil alm ashinuvini boshqarishda qatnashadi.Bularning ichida eng muhimi aminotransforaza hisoblanib, aminokislotalarning aminguruhini ketonkislotaga olib o ‘tishda qatnashadi va almashtirib bo'lmaydigan aminokislotalar, ketokislotalarni hosil qiladi.Piridoksin boshqa fermentlar tarkibiga kirib, aminokislotalarni dekarboksillaydi. Uning ishtirokida aminokislotalardan aminlar hosil bo'ladi, ularning ko‘pchiligi (serotonin, gistamin, yаminomoy kislotasi) asab tizimida va boshqa organlarda muhim rol o ‘ynab, moddalar almashinuvini boshqaradi.Piridoksinkarbonsuvlar almashinuvida ishtirok etibr fosforilaza fermcnti tarkibiga kirib, glikogenning parchalanishida qatnashadi
Pantoten kislotasi — B3 vitamini. Pantoten kislotasi tarkibiga alanin va pantolin kislotasi kiradi:biroz murakkab hisoblanadi. Uning molekular massasi — 1356. Sianokobalamin molekulasi tarkibida halqa bo'lib, gemoglobin porfiriniga o'xshash, ammo markazda temir bo'lmasdan, kobalt va sianoguruh bo'ladi. Uning formulasidan ko'rinib turibdiki, B 12 vitam ini ikki qism dan iborat: porfiringa o'xshash va nukleotidli. U toza holda kristalli modda bo'lib, qora-qizg'ish
rangda bo'ladi.B12 vitam inining biokim yoviy roli k o 'p qirralidir. U koferment tarkibiga kiradi (kobamid kofermenti). Kobamid kofermentini saqlovchi fermentlar asetillanish reaksiyasi (asetil-koenzim A ning hosil bo'lishi)ga ta’sir qilib, sirka va
pirouzum kislotalarining biologik oksidlanish jarayonlarini tezlashtiradi.
B12 vitam inining purin va pirimidin asoslari sintezida ishtiroki RNK va D N K hosil bo'lishida katta ahamiyatga ega.Kobamid fermentlari oqsil sinteziga ta ’sir qilib, ularni quvvatlab turadi va anabolik effekt kou ko'rinishida bo'ladi. B|2 vitamini metionin almashinuvida, metil guruhini olib o'tishda qatnashadi va uning yog'lar almashinuvida yaxshi tomonga ta’sir qilishini ko'rsatadi (lipotrop holida ta’siri).
Folein kislota — Bc vitamini. Uning shpinat bargida ko'p miqdorda uchrashi kislota nomi bilan bog'liqligini ko'rsatadi (lotincha folium — barg dem akdir). Folein kislotasi 3 ta komponentdan tuzilgan bo'lib, pteridin, paraaminobenzol va glutamin kislotasidan tashkil topgan:
Askorbin kislota — С vitamini. Bu to'yinmagan birikma o'zida karboksil guruhiga ega emas. Ikkita enol gidrooksili bo'lishi uni nordon xarakterli birikma ekanini aniqlaydi.Askorbin kislota degidroaskorbin kislotasiga tezda qaytar oksidlash yo'li bilan aylanishi (degidridlanish) va o'ziga vodorod atomini biriktirib (qayta tiklanish), yana askorbin kislotasiga aylanishi mumkin.

Yog'da eruvchi vitaminlar

Retinol — A vitam ini. Bu vitaminning faqat hayvon mahsulotlarida borligi aniqlangan: dengiz hayvonlari jigarida, baliqda, sutda, sariyog1 va boshqalarda. Kimyoviy tarkibi bo‘yicha u davriy (siklik) birikmalar b o ‘lib, o ‘zida (3-ionli halqa, izoprenning ikkita qoldig‘i va birlamchi spirt guruhiga ega.Kalsiferol — D vitamini. D vitamini — antiraxit faollikka ega steroidlar guruhi bo‘lib, ulardan eng muhimlari D 2 vitamini (ergokalsiferol) va D 3 vitamini (xolekalsiferollar)dir. D3 vitamini terida 7-degidro-xolesterindan quyosh nuri ostida va ultrabinafsha nurlanishda hosil bo‘ladi.ultrabinafsha nurlanishda hosil bo‘ladi. Shunga asoslangan holda u ltrab in afsh a n u rlarin in g raxitga qarshi t a ’sirini tushuntirish mumkin.D vitaminining preparatlari ergosterinni nurlash orqali olinadi, ular rangsiz kristall ko‘rinishida b o ‘lib, yog'lar va organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Havo kislorodi bilan qizdirganda yaxshi oksidlanadi:0 ‘simlik mahsulotlarida D vitaminining miqdori ko‘p emas. Hayvon mahsulotlaridan jigarning yog‘i 10000—500000 ME (1 g mahsulotda), baliq jigarining
yog‘i — 250, tovuq tuxumi— 2—4, cho‘chqa va mol jigari — 0,2—2, sigir suti — 0,01—0,2, sariyog1 — 0,2—0,8.Keltirilganlardan ko‘rinib turibdiki, keng tarqalgan oziqalar bilan ovqatlanish organizmning
D vitaminiga talabini to ‘la qondira olmaydi. D vitaminining yetishmasligiga, asosan, bolalar organizmi juda sezgir bo'ladi.D vitamini ingichka ichakdan o ‘t kislotalari ishtirokida so'riladi, keyin jigarga tashiladi va u yerda N A D N 2 hamda molekular kislorod ishtirokida ishlovchi mitoxondriyalar tizimi t a ’sirida
25-O ksikalsiferolga aylanadi. 25-O ksikalsiferol buyraklarda gidroksillanadi, natijada gormonal xususiyatga ega bo'lgan 1,25-Degidrokalsiferol hosil bo'ladi. Bu reaksiya paratgormonlar bilan boshqariladi. 1,25 Degidrokalsiferol ichakda C
a2+ tashilishini kuchaytiradi. Uning ta ’sirida ichakshilliq qavati hujayralarining tegishli oqsillari kalsiy biriktirgan oqsilga aylanadi, bu birikma ichak mikrovorsinkalarida faoliyat ko‘rsatadi. Yuqoridagi oqsil Ca2+ ga bog'liq ATF aza ichakda C a2+ tashilishida qatnashadi va jarayon N a + ga ham bog'liq.D vitamini suyak to'qimalarida fosforli-kalsiyli tuzlar hosil bo'lishida, uning mustahkamligini oshirishda, organizmning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida va shuningdek, limon kislotasini chiqindiga chiqarishni boshqarishda qatnashadi. Bundan tashqari, D vitamini buqoq va juftbuqoq bezlarining funksional tuzilishiga ta’sir ko'rsatadi. D vitamini yetishmaganda faqat suyak to'qimasi emas, balki butun organizm zarar ko'radi, qon bilan a ’zolarga Ca2+ yetarli bormasligi natijasida ikkilamchi o'zgarishlar yuzaga chiqadi.D vitamini tanqisligida ingichka ichakning shilliq qavatida distrofik o'zgarishlar yuz beradi, bu esa ichakning faoliyatini, ayniqsa, so'rish (aminokislotalar, vitaminlar va boshqalarni) qobiliyatini susaytiradi. Aminokislotalarning hujayra ichidagi miqdori o'zgaradi, bu bilan azot balansi siljiydi, sisproteinemiya yuzaga chiqadi, jigar, buyrak, timus, taloq va boshqa a ’zolarda oqsil sintezi buziladi.D-gipovitaminozda lipidlar almashinuvi buziladi (qonda umumiy xolesterin, erkin yog' kislotalari va fosfotidiletanolaminlarning miqdori jigardagi lipidlar almashinuvi buzilishi natijasida ortadi). D-gipovitaminozda organizmdagi oqsil almashinuvida o'zgarishlar kuzatilgan. Taloqda va timusda oqsil parchalanishi ortishi bilan uning sintezi pasaygan. Shunday hollarda bolalar va kattalarda suyaklarning demineralizatsiyasi yuz beradi, unga kuchli bo'lmagan ta’sirlar suyaklar sinishiga olib keladi. Qon zardobida Ca2+ va P miqdori ortishi hisobiga yumshoq to'qimalarda Ca2+ yig'iladi va buyraklarda tosh hosil bo'ladi.
ToKoferollar — E vitamini. E vitamini bir-biridan aromatik yadrosidagi metil guruhlari soni va joylashishi bilan farq qiluvchi tokoferolning hosilalari a, (3 va y-tokoferollardir. a-tokoferol eng yuqori biologik faollikka ega bo'lib, u tabiatda ham ko'p tarqalgandir.Vitamin-hayot degani.Organizmda vitaminlar juda katta ahamiyatga ega.Har bir vitaminning alohida ahamiyati va orni bor.Е vitamini sariq rangli moy ko‘rinishiga ega, organik erituchilarda yaxshi eriydi, kislota va ishqorlar qizdirilishining ta’siriga chidamli, lekin oksidlovchilarga ancha chidamsiz. Shu bilan birga havo kislorodi va ultrabinafsha nurlarga ham chidamsiz.Tokoferollar faqat
o ‘simliklarning yashil qismida, ayniqsa boshoqlarning maysalarida hosil bo'ladi. Ular o'simlik moylarida ko‘p bo'ladi: kungaboqar moyida o'rtacha 60 mg%, bundan 100% ini a-tokoferol tashkil qiladi, paxta moyida tegishlicha 90 mg% va 65%, soya moyida 120 mg% va 10%. Hayvon mahsulotlarida ham tokoferollar bo'ladi.Odam va hayvonlarda tokoferollar ingichka ichakda oddiy diffuziya yo'li bilan so'riladi. Ovqatda yog'lar bo'lganda va o't kislotalari ishtirokida, iste’mol qilingan tokoferollarning 50% i so'riladi. a-tokoferol yaxshi so'riladi. Tokoferollar azo va to'qimalarga lipoproteidlar tarkibida tashiladi.Hujayra ichidagi E vitamini faqatgina biomembranalar bilan bog'langan holda ularning tarkibiy qismi hisoblanadi. U membranalarning lipidlari va lipoprotein tabiatli retseptorlarga bog'langan holatda bo'ladi.Evitaminining organizmdagi biokimyoviy roli ko'p qirralidir.Muskullar to'qimasida moddalar almashinuviga katta ta’sir ko'rsatadi. U yurak muskuli va skelet muskullarida sintezlana￾digan eng muhim makroergik birikma — kreatinfosfat sintezida, muskuldagi miozinni yuqori darajadа saqlashda, muskullardagi minerallar almashinuvini boshqarishdahomiladorlik vaqtida jinsiy hujayralari ning hosil bo'lishiga ta’sir qiladi va steroid gormonlar sintezini boshqarishda qatnashadi. To'qima nafas olishida tokoferollarning boshqaruv roli juda ahamiyatga ega. E vitamini sitoxrom С ni tiklab, flavinli fermentlarning faolligini oshiradi va koenzim Q va boshqalar sinteziga yordam beradi.
E vitaminining yetishmasligi makroergik birikmalar hosil b o ‘lishini oshirmasdan,
to ‘qimalarning kislorodga talabini orttirib yuboradi (2—2,5 marta normaga nisbatan).E vitamini A vitaminiga o ‘xshab hujayra membranalarining
o ‘tkazuvchanligini va sh uningdek, muskul hujayrasini boshqarishda ishtirok etadi.
Naftoxinonlar — К vitamini. Naftoxinonlar suvda erimaydi va organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Havo kislorodi bilan oson oksidlanadi. К vitaminiga, asosan, yashil o ‘simliklar, ayniqsa karam (10—30 mkg/g) boy. Hayvonlardan olingan mahsulotlarda esa К vitaminining miqdori kam bo'ladi. Masalan, cho'chqa jigarida 0,4—0,8 mkg/g.К vitaminining funksiyasi qon ivishini boshqarib turadi.
К vitaminining yetishmasligi qon ivishi mexanizmidagi muhim rol o'ynaydigan protrombin hosil bo'lishi jarayoni buzilishiga olib keladi. К vitaminining asosiy biologik ahamiyati shundan iboratki, u jigarda qon ivishini ta’minlovchi oqsillar sintezida qatnashadi. Shu jarayonda К vitamini oqsil molekulalaridagi glutamin kislotasi qoldiqlarining a karboksillanish reaksiyalarida, jumladan protrom bindan protrom bin hosil b o ‘lishida koferm ent (protrombin, prokonvertin, IX va X omil) sifatida qatnashadi.К vitamini yetishmasligi qon ivishini sekinlashtiradi, natijada qon ketishi va gemorrogik belgilar rivojlanishiga imkoniyat tug'iladi. К vitaminini yetishmasligi odamlarda juda ham kam hollarda uchraydi, chunki u ovqatlar bilan organizmga tushishdan tashqari ichak mikroflorasi orqali yetarli ko'p m iqdorda sintezlanadi. Ammo yetishmaslik ichakdan vitaminlaming so'rilishi buzilganda ro'y berishi mumkin.Vitaminlar moddalar almashinuvida muhim rol o'ynaydi. Hozirgi paytda barcha reaksiyalar m e’yoriy ketishi uchun nafaqat vitaminlar, balki fermentlar bilan ular tarkibidagi kofermentlar ham alohida ro‘l o'ynaydi Vitaminlar — ovqatning almashtirib bo'lmaydigan omillari hisoblanadi. Ularning zaxiralari organizm da juda ham ko‘p emas. Shuning uchun ular ovqatlar bilan organizmga tushishi kerak.
Moddalar almashinuvi va sog'lom bo'lish ratsiondagi vitaminlar miqdordagi bog'liq.Avitaminozlar — ovqatda vitaminlaming yo'qligidan yoki biron-bir vitaminning hazm boimasligidan kelib chiqadi.Gipovitaminozlar — ovqat bilan vitaminlaming kam tushishi yoki yomon hazm bo'lishidan kelib chiqadi.Organizmda gipervitaminozlar — ovqatlar bilan vitaminlarning ko'proq tushishidan kelib chiqadi.Bu hodisa juda ham kam bo‘ladi, ammo ayrim vitaminlar A, D, К lar organizmda ko‘proq sintezlanishi mumkin.Organizmda karbonsuvlarga talab ortganda B, ga,oqsillarga talab ortganda, B6 ga, o‘simlik yogiariga talab ortganda vitamin E ga talab ortadi. Oqsilga talab pasayganda ko‘pgina vitaminlarga talab ortadi, chunki ularning fermentlarini faollashtirib beruvchilar vitaminlardir.V itaminlarga talab, ayniqsa yuqori to g‘li hududlarga chiqqanda, iqlim o'zgarganda va har xil haroratli omillar o‘zgarganda, pasayganda ortadi. Ayniqsa, shu sharoitga o‘rganguncha talab ortib boradi.Vitaminlar organizmga har xil ovqat mahsulotlari bilan tushadi. Odam organizmining vitaminlarga boigan ehtiyoji va ularning asosiy ovqat manbalarbor.Vitaminlar hamisha hayot uchun zarur.Organizmda kam miqdorda bolsa ham katta ahamiyatga egadir.
Oldingi vaqtlarda tabiiy dori vositalarini olish bir necha yaqinlashuv bo'yicha amalga oshirilgan, jumladan: yurak kasalliklarida yurakdan olingan ko'z kasalliklarida ko'zdan olingan dorilardan iste’mol qilingan, hamma zaharli moddalar ma’lum miqdorda qo'llanilib, dori sifatida ishlatilgan. Aspirin 330 yil oldin chiqarilgan. U zaharli bo'lib, yillar davomida ijobiy emas, balki salbiy ta’sirini ko'rsatib kelmoqda. Hozirgi davrgacha olimlar aspirinning zaharli ta’sirini kamaytirish ustida ishlamoqdalar. Albatta, zaharli moddalar kam miqdorda dori rolini o'ynaydi. Ba’zi olimlar zahardan oz-ozdan iste’mol qilib, o'z organizmini chiniqtirib borishgan. lion zaharini oz-ozdan iste’mol qilsa ham organizm chiniqadi. Hozirgi paytda ba’zi ingibitrlarni dori sifatida ishlatmaslik choralari ko'rilmoqda. Simob juda kuchli zahar, lekin Qoraqalpog'istonda uni dori sifatida ishlatib kelinmoqda. U ma’lum dozada mikroorganizmlami nobud qiladi, lekin organizmga kuchli ta’sir ko'rsatadi. Oxirgi vaqtlarda metobolitlarni dori sifatida ishlatish yo'lga qo'yilgan. Inson qon bosimini tushirishda papaverin va dibazol kabi dorilardan foydalanadi. Bu dorilar qon bosimini faqat ma’lum vaqtgagina tushiradi xolos, lekin bular assotsiatsialarda ishlab chiqarilsa, ularni gen injeneriya yo'li bilan olish mumkin bo'lar edi.
Har qanday dorivor modda yoki metabolit olish uchun ishni birinchi navbatda xomashyo tanlashdan boshlash kerak. Bunda metabolit yoki dorivor moddalaming tabiatiga qarab xomashyo 4 tanlanadi. Tanlanadigan xomashyolar bir necha xil bo‘ladi. Ulami to‘g‘ri tanlash juda muhim ro‘l o'ynaydi. Bular ichida biologik xomashyolar katta ahamiyatga ega. Biologik xomashyolar ham o‘z navbatida uch guruhga bo'linadi: hayvon, mikroorganizm va o'simlik. Odam va hayvon a’zolari xomashyoga juda ham boy hisoblanadi. Masalan, ulardan albumin, globulin va boshqa moddalami olish mumkin. Hayvon xomashyosida mavjud bo'lgan bezlardan esa turli xil gormonlar olinadi. Bularga oshqozon osti bezi va jinsiy bezlar misol bo'la oladi. Buyrak usti bezlari gormon manbayi hisoblanadi. Mikroorganizmlarda moslanish jarayoni juda yaxshi ketadi. Ulami sorbentda o'stirib, askorbin kislotaning sintezini kuchaytirish mumkin. Mikroorganizmlardan penitsillin, ampitsillin va organik kislotalar olinadi. Biotexnologiya sohasi fanda yangi yo'nalish bo'lib, texnologiya bo'yicha laboratoriya va korxona sharoitida xohlagan moddalar olish imkoniyatini yaratib, dori tanqisligi muammosiga chek qo'yishda yordam beradi. Ayniqsa, nasi muhandisligi yordamida biologik usulda dori tayyorlash uchun mikroorganizm yoki o'simlikka naslni o'tkazib, to'qima rivojlanishi uchun ma’lum sharoit yaratiladi. Nasi muhandisligi yordamida interferon, riboflovin, insulin va samototropin gormonlari olinmoqda. Jenshen kabi o'simliklar ko'paytirilmoqda. Zamburug'lar shu usulda ko'paytirilib, ulardan xonaki dorilar (araxid kislotasi, yarim to'yingan aromatik yog' kislotalari va boshq.) olinmoqda. XX asming oxirlarida biotexnologiya usulida olinadigan mahsulot hajmi 28,9 milliard dollami umumiy dori-darmonlar esa 8,5 mid. dollami tashkil etdi. Yaponiya dunyoda aminokislotalar, antibiotiklar, spirtlar va turg'unlashtirilgan fermentlar olish bo'yicha eng yirik davlat hisoblanadi. Dorivor o'simliklar xomashyosi va ulardan olinadigan dorivor preparatlar respublikamiz aholisini dori-darmonlar bilan ta’minlashda salmoqli o'rin egallaydi. Barcha dorivor o'simliklar tarkibida turli xil birikmalar mavjud. 5 Ulaming ba’zilari barcha o'simliklarga xos bo'lsa, ayrimlari maxsus o‘simliklardagina uchraydi (zarvaraqdagi 1-rasm). Bu birikmalarning hammasi ta’sir etuvchi moddala, ya’ni xomashyo tarkibidagi asosiy ta’sir etuvchi moddalar deb ataladi. Bu moddalar ayrim o'simliklarga xos alkoloidlar, kumarinlar, efir moylari, vitaminlar va boshqalardan iborat. O'simliklar hujayrasida to‘xtovsiz ravishda biokimyoviy o'zgarishlar yuz berib turadi. Bunday o‘zgarishlar natijasida vujudga kelgan biologik faol moddalar ma’lum vaqt va sharoitda turli o‘zgarishlarga uchraydi. Natijada ular boshqa birikmalaiga aylanadi: murakkab molekulali moddalaming sintezida ishtirok etadi yoki o‘zidan energiya chiqarib, oddiy birikmalarga parchalanib ketadi. Parchalanib ketgan biologik faol moddalar o'miga yangisi vujudga keladi. Bular biokimyoviy jarayonlarda faol qatnashadi. Shuning uchun bu moddalar uzluksiz ravishda o‘zgarishda bo'ladi, ya’ni ma’lum bir vaqtda vujudga keladi, miqdori esa oshadi yoki kamayadi, yoxud boshqa birikmalarga aylanadi. 0 ‘simlik hujayrasida uzluksiz ravishda bo'lib turadigan o‘zgarishlarga o‘simlikning yosh yoki qariligi, o'sish (vegetatsiya) davri, tashqi muhit (o‘sish joyi namlik miqdori, tuproqning tarkibi, iqlim va boshqalar) katta ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun bir turdagi o'simlik tarkibida uning o'sishi uchun kerakli sharoitga qarab, turli miqdorda biologik faol moddalar to'planishi mumkin. Biologik faol moddalar o'simlikning yer ustki qismiga, masalan, poya, barg, gullarida, asosan gullash davrida, yer ostki qismilarida, vegetatsiya davri oxirlarida (ko'pincha kech kuzda) maksimal miqdorda to'planadi. Ba’zi dorivor o'sinliklar tarkibida asosiy biologik faol moddalaming maksimal miqdorda to'planishi yuqorida aytib o'tilgan davrga to'g'ri kelmasligi mumkin. Ba’zi bir alkaloidlar o'simlikni ildiz otib, ko'karib, bargi chiqayotgan davrda maksimal miqdorda to'planib, so'ngra asta-sekin kamayib, o'simlikning gullash davrida boshqa birikmalarga aylanib qoladi. Bunday o'zgarishlar faqat alkaloidlargagina xos bo'lmay, 6 balki boshqa biologik faol moddalarda ham yuz berishi mumkin. Dorivor o'simliklarni tarkibida asosiy ta’sir etuvchi moddalar maksimal miqdorda to‘plangan vaqtdagina ulami xomashyo sifatida tayyorlash mumkin. Yuqorida aytib o'tilgan shart-sharoitlami hisobga olgan holda tayyorlangan dorivor mahsulot yuqori sifatli va tarkibi kerakli moddalarga boy bo‘ladi. Biologik faol moddalar har xil ko'rinishda bo'ladi, ayrimlari hatto tayyor holda ham bo'lishi mumkin, lekin bu kabilar juda kam uchraydi. Ko'pincha ular yot moddalar bilan birga bo'ladi. Shuning uchun ulami tozalash kerak. Biologik faol moddalaming saqlashni biotexnologiyada ahamiyati katta, chunki tayyor bo'lgan moddani kerakli vaqtgacha saqlab, so'ng ishlatish uchun olish mumkin, ya’ni ulami quritib, turli formalarga o'tkazib, namligini chiqarib, xohlagancha saqlash mumkin. Ko'pincha biologik faol moddalar buzilmasdan saqlanishi uchun — 15°C darajada muzlatib saqlash qo'l keladi. Ulami saqlashning yana bir usuli, bu inert moddalar bilan xomashyoni aralashtirib saqlashdir. Masalan, o'simlik yog'i suvdan yengil bo'lib, xomashyoda plyonka hosil qiladi va shu tariqa mahsulotga tashqi ta’sirlar tegmaydi. Natijada mikroblar ham katta ta’sir qila olmaydi. Bunday moddalarga misol qilib toluol, benzin, geksanlarni keltirish mumkin. Texnologik jarayonni boshlashdan awal esa moddalaming uchuvchanligidan foydalanib uchirib yuboriladi va jarayon olib boriladi. Tabiiy saqlovchi moddalarga misol qilib salitsil kislota, limon kislotasi (anor mevasidan biofaol moddani ajratib olishda) va sarbin kislotasini (inson organizmiga zararsizligi uchun) keltirish mumkin. Tibbiyotda ishlatiladigan dorivor vositalaming 38—40 foizini o'simliklardan olinadigan preparatlar tashkil qiladi. Masalan, ba’zi og'ir kasalliklami davolashda ishlatiladigan muhim ahamiyatga ega bo'lgan dorivor vositalami shu vaqtgacha sintez yo'li bilan olib bo'lmadi. 7 Ulami olish manbayi hozircha faqat o‘simliklar bo‘lib qolmoqda. Hayvon xomashyolari, ya’ni ulaming ayrim a’zolari va ulardan olingan biofaol moddalar, qadimdan shifobaxshda, vosita sifatida ishlatilib kelmoqda. Inson o‘z kasalligini davolash, qiynab turgan og'riqni qoldirish va shunga o'xshash boshqa hollarda 0‘simlik mahsulotlari, mineral birikmalar bilan bir qatorda hayvon mahsulotlaridan ham keng foydalanilgan. Shuni qat’iy ta’kidlash mumkinki, har ikkala guruh vositalari ham eng qadimiy va juda keng miqyosda xalq tabobatida qo‘llanilgan va ishlatilmoqda. Abu ali Ibn Sinoning dunyoga mashhur asari «Tib qonunlari» ning ikkinchi kitobi oddiy dorivor vositalarga bag‘ishlangandir. Hozirgi vaqtda tibbiy fiziologik faol moddalarga boy bo'lgan hayvonlardan xomashyo sifatida foydalanish keng qo‘llanilmoqda. Bulardan fermentlami amaliy tibbiyotda ishlatish katta ahamiyatga egadir. Shunday fermentlardan pepsin, tripsin va boshqalami misol qilib keltirish mumkin. Pepsin oshqozon shirasining asosiy proteolitik fermenti bo‘lib, 1836-yilda ochilgan. Pepsin molekulasi o‘zida taxminan 340 ta aminokislota qoldig‘idan iborat birlamchi polipeptid zanjirini nomoyon etadi. Mikroorganizmlar talaygina tibbiy mahsulotlarni sanoat yo‘li bilan olish uchun juda qulay obyektdir. Ular juda tez ko‘payadi masalan, biomassa olishda yarim soat davomida mikroorganizlar ikki barobai ko'payishi mumkin. Biomassani o‘stirib borish va ishlash jarayonlarini texnologik jihatdan yo‘Iga qo‘yish oson, uni avtomatlashtirish mumkin. Gen injenerligi rivojlanishi bilan mikroorganizmlami boshqa usullar bilan olish qiyin bo‘lgan. Odam uchun kerakli moddalami sintezlashga majbur qilish imkoniyati tug‘ildi. Masalan, dori tariqasida ishlatiladigan interferon odam qoni leykositlaridan yoki shu oqsilni sintezlovchi odam hujayralari o‘stirilayotgan kultura suyuqligidan olinadi. Bunday usullar juda qimmatga tushadi. Shuning uchun ham mikroorganizmlardan an’anaviy xomashyo sifatida foydalanish juda muhim rol o‘ynaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1) Sohibov.D Vitaminlar va ularning hayot uchun ahamiyati.1991.
2) To'raqulov.Y.X Bioximya ..T.O'zbekiston 1996.
3) Valixonov.M.N Biokimyo ..T.Universiset 2008.
4) Raxmatov.N.A,Maxmudov.T.M Biokimyo
5) Biologik kimyo va molekulyar biologiya... pdf.;
6) Ленинджер.А Основы биохимйии ..1985,
7) Коничев.А.С Молекулярная биология. .2005..,,
Elektron ta’lim resursi.
1.http;//ziyonet.uz/
2.https;//www.google.uz