Mavzu: banklar, ularni turlari va kredit tizimidagi ro‘li reja: Kirish
Tijorat banklari tomonidan 2019 yil 1 dekabr holatiga (yil boshidan) ajratilgan investitsion kreditlar to’g’risida
Download 333.38 Kb.
|
BANKLAR, ULARNI TURLARI VA KREDIT TIZIMIDAGI RO‘LI
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1.Banklarning evolyutsiyasi, bozor iqtisodiyotidagi o’rni va ahamiyati
|
Tijorat banklari tomonidan 2019 yil 1 dekabr holatiga (yil boshidan) ajratilgan investitsion kreditlar to’g’risida
MA’LUMOT Iqtisodiyotimizni modernizatsiyalash, texnik va texnologik yangilash, uning raqobatdoshligini keskin oshirish, eksport salohiyatini yuksaltirish, innovatsion va energiyani tejaydigan texnologiyalarga asoslangan yangi ishlab chiqarishlarni tashkil etish, jahon bozorida talab mavjud bo‘lgan yangi turdagi tovarlar ishlab chiqarishni o‘zlashtirish va shu orqali mamlakatimizning moliyaviy-iqtisodiy barqarorligini ta’minlashda bank tizimi tomonidan olib borilayotgan investitsion siyosat o‘z samarasini bermoqda. Xususan, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik yangilash, zamonaviy texnologiya asosida raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etish maqsadlariga tijorat banklari tomonidan 2018 yilning 1 dekabr holatiga 35,1 trln. so‘m yoki 2017 yilning shu davriga nisbatan 2,4 barobarga ko‘p investitsion kreditlar ajratildi. Bunda banklarning investitsiyaviy faoliyati ustuvor ravishda tarmoqlarni rivojlantirish, mahalliylashtirish va hududlarni rivojlantirish Dasturlariga kiritilgan loyihalarni o‘z vaqtida va to‘liq moliyalashtirishni ta’minlashga qaratilmoqda. 1.Banklarning evolyutsiyasi, bozor iqtisodiyotidagi o’rni va ahamiyati O'zbekiston banklari milliy iqtisodiyotga ta'sir etuvchi qudratli tuzilmaga aylanish uchun rivojlanishning uzoq evolyutsion, ya'ni tadrijiy yo'lini bosib o'tishiga, anchagina mashaqqatlarni bartaraf etishiga to'g'ri keldi. 1991 yilda qator banklar shakllana boshladi. Ular O'zbekiston iqtisodiyoti rivojlanishining o'zgaruvchan sharoitlarida faoliyat yuritib, zamonaviy ish uslublarini o'zlashtirgan holda tobora yangi qirralarga ega bo'la bordi. 1991-1992 yillar banklar faoliyatiga doir qarashlarda chinakam burilish yillari bo'ldi. O'zbekiston Respublikasi "Banklar va bank faoliyati to'g'risida”gi Qonunining qabul qilinishi ikki darajali bank tizimining tarkib topishi va mamlakat Markaziy banki zimmasiga yangi vazifalar yuklanishi uchun asos bo'lib xizmat qildi. Uning oldiga pul muomalasini tartibga solish, tijorat banklari tizimi hamda to'lov tizimini shakllantirish vazifalari qo'yildi. Iqtisodiyotning turli tarmoqlarini moliyalashtirish endi tashkil etiladigan, zamonaviy tamoyil va talablar asosida faoliyat yurituvchi ixtisoslashgan tijorat banklari tomonidan amalga oshirilishi lozim edi. 1993–1994 yillarda bank tizimidagi islohotlar davom etdi. 1994 yilning 1 iyulidan e'tiboran milliy valyuta — so'mning muomalaga kiritilgani mustaqil bank tizimining, umuman, O'zbekiston iqtisodiyotining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Bu Markaziy bank o'z faoliyatida to'liq mustaqil bo'lganini, kelgusida bozor instrumentlari orqali milliy pul tizimini tartibga solish samarali tashkil etilishiga yordam berishi mumkin ekanini anglatar edi. Aynan shu vaqtdan boshlab Markaziy bankning pul-kredit siyosatini yuritish, valyutaga oid ishlarni tartibga solish, bank faoliyatini boshqarish va keyinchalik samarali to'lov tizimini yaratish bo'yicha faoliyati to'laqonli ravishda milliy valyutaning barqarorligini ta'minlashga qaratildi. 1995 yil bank qonunchiligini takomillashtirish davri bo'lgani bilan ajralib turadi. Tarixiy muhim hujjat — “O'zbekiston Respublikasining Markaziy banki to'g'risida”gi Qonun nafaqat bank tizimining huquqiy asosini boyitdi, balki O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining yangi, alohida maqomi va vakolatlarini, asosiy maqsad-vazifalarini aniq-ravshan belgilab berdi. Shu bilan bir qatorda mazkur yilda aholiga xizmat ko'rsatish sifatini yaxshilash, shuningdek, kredit va depozit bozorlarida raqobat muhitini shakllantirish uchun zarur sharoitlar yaratildi. Banklarning kapital hajmiga jalb etiladigan aholi jamg'armalari miqdorini cheklovchi qoida bekor qilingach, bank muassasalarining imkoniyatlari sezilarli darajada kengaydi va raqobat kuchaydi. Buning samarasi darhol namoyon bo'ldi. Agar 1994 yil boshida aholi jamg'armalarining 98,5 foizi Jamg'arma banki (hozirgi Xalq banki), 1,5 foizi esa boshqa banklar hissasiga to'g'ri kelgan bo'lsa, o'sha yil oxirida boshqa tijorat banklarining hissasi ham ko'payib, bu boradagi ko'rsatkich 12,8 foizga etdi. Bugungi kunga kelib, bu boradagi ko'rsatkich 83,2 foizni tashkil etmoqda. 1996 yil. Ushbu yilda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to'g'risida”gi Qonuni ikkinchi darajali bank tizimi — tijorat banklari faoliyatining huquqiy asosini konkretlashtirdi. Bank tizimiga taalluqli ikki asosiy hujjat — “O'zbekiston Respublikasining Markaziy banki to'g'risida”gi hamda “Banklar va bank faoliyati to'g'risida”gi O'zbekiston Respublikasi Qonunlarining ishlab chiqilishida rivojlangan moliya tizimiga ega mamlakatlar tajribasi inobatga olinganini alohida ta'kidlash joiz. Mazkur qonunlar, shuningdek, “Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlar huquqlarini himoya qilish to'g'risida”gi Qonun nodavlat banklarning xususiy va aktsiyadorlik-tijorat shaklida tashkil etilishiga qulay huquqiy sharoit yaratdi. Bu davrda bank tizimi rivojiga alohida ta'sir etgan ikki omilni ajratib ko'rsatish mumkin. Birinchisi, olib borilgan islohotlar natijasida 1996 yilda O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar boshqaruv va bank nazoratining to'la huquqli organi bo'ldi. Ikkinchisi, O'zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to'g'risida”gi Qonuni ikkinchi darajali bank tizimi – tijorat banklari faoliyatining huquqiy asosini aniq-puxta belgilab berdi. Unda bank aktivlarini diversifikatsiyalash va xorijiy kapital jalb qilish asosida universal tijorat banklarini shakllantirish printsiplari mustahkamlangan. Bu davrda iqtisodiyotning alohida tarmoqlariga xizmat ko'rsatuvchi kredit-moliya tashkilotlari tashkil etildi. Bunday ixtisoslashuv qishloq xo'jaligi, avtomobil sanoati, aviasozlik kabi xalq xo'jaligining muayyan soha va tarmoqlarini moliyalashtirish zarurati bilan bog'liq edi. Kelgusida ixtisoslashgan banklar o'z operatsiyalari va mijozlari doirasini mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining yangi darajasi va biznes-muhit talablariga ko'ra kengaytira boradi. Mazkur davrda O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining bank sektorini boshqaruvchi va nazorat qiluvchi organ sifatida shakllanish jarayonlari davom etdi. Bank tizimiga taalluqli qonunchilik bazasi sifat jihatidan yangilanib, xalqaro bank amaliyoti bilan muvofiqlashtirildi. 1997 yil. Ushbu yilda islohotlarning strategik yo'nalishlaridan biri bank sektorida xususiy kapital oqimini rag'batlantirishdan iborat bo'ldi. Mazkur jarayon 1997 yilda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xususiy tijorat banklarini tashkil qilishni rag'batlantirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi Farmoni e'lon qilinganidan so'ng jadallashdi. Unda jismoniy shaxslarning 50 foizdan kam bo'lmagan ulushi bilan banklar ochish uchun imtiyozlar taqdim etish ko'zda tutilgan edi. 1997 yil bank tizimining rivojlanish tarixida bank faoliyatida axborot tizimlarini joriy etish boshlangani bilan ahamiyatlidir. Ma'lumki, o'sha vaqtgacha respublika hududida amaldagi barcha hisob-kitoblar kun bo'yi olib borilar edi. 1997 yilning mart oyidan yangi dasturiy ta'minot joriy etilib, barcha hisob-kitoblar avtomatik rejimda amalga oshirila boshlandi. Bu esa to'lovlarni respublika tashqarisida 15 daqiqa mobaynida, Toshkentdan chekka joylarda atigi 3 daqiqada amalga oshirish imkonini berdi. Aynan o'sha vaqtda hisob-kitoblar mexanizmi ishlab chiqildi va banklararo elektron to'lovlarning zamonaviy tizimi joriy etildi. Banklarga o'sha vaqtdagi noyob imkoniyat — kompyuter va telekommunikatsiya uskunalarini xarid qilish va departamentlarni ular bilan jihozlash imkoniyati berildi. Ular mablag'larni o'z faoliyati uchun zarur uskuna-anjomlarni modernizatsiya qilishga yo'naltirishi hisobga olinib, qator soliq to'lovlaridan ozod qilindi. Shu tariqa, moliyaviy va iqtisodiy axborotning sifat jihatidan yangi iste'molchilari – mahalliy va xorijiy investorlar paydo bo'ldi. 1998 yil. Ushbu yilda respublika banklari Bazel tavsiyalariga muvofiq holda faoliyat ko'rsatish uchun zarur tadbirlar amalga oshirildi. Bank nazorati va xalqaro amaliyoti bo'yicha Bazel qo'mitasining tavsiyalaridan kelib chiqib, tijorat banklari faoliyatini moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari doirasida tartibga soluvchi kompleks me'yoriy hujjatlar ishlab chiqildi. Bunda tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini ta'minlash maqsadida ular balansida mavjud muammolarni oldindan aniqlash hamda bank likvidligi pasayishi va kapital tugashi yuzaga kelishidan oldin ogohlantiruv choralarini ko'rish tamoyillaridan foydalanildi. 1999–2000 yillar. Ushbu yillarda valyuta siyosati yanada liberallashtirilgan holda, birjadan tashqari valyuta bozorida xorijiy valyutalar savdosi mexanizmi amalga kiritildi. Mazkur mexanizm vakolatli banklarning xorijiy valyutada talab va taklifdan kelib chiqib, o'z mijozlaridan shartnoma asosida erkin kurs bo'yicha valyutalarni sotib olishini ko'zda tutadi. 2000-2010 yillar. Mazkur davr O'zbekiston bank tizimini mustahkamlashda salmoqli yutuqlarga erishilgani bilan ahamiyatlidir. Aynan shu yillarda zamonaviy infratuzilmaga ega samarali bank tizimini tashkil etish bilan bog'liq ishlar amalga oshirildi. Bank tizimi oldiga uning rivojlanish istiqbollarini belgilab beruvchi strategik vazifalar qo'yildi. Vazifalarning birinchisi banklar moliyaviy barqarorligini oshirish va ichki bozorda moliyaviy xizmatlar doirasini kengaytirishdan iborat bo'lsa, ikkinchisi — O'zbekiston banklarining xalqaro kapital bozorida faolligini ta'minlashdir. Mazkur davrda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov mamlakatimiz moliya-bank tizimini rivojlantirish, uning faoliyatini mustahkamlash va sifat jihatidan yaxshilash masalalariga yanada ko'proq e'tibor qaratdi. Shu munosabat bilan qator etakchi banklar (“O'zsanoatqurilishbank”, “Asaka” banki va boshqalar)ning kapitallashuv darajasini oshirish bo'yicha muhim qarorlar qabul qilindi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Mikrokreditbank” ustav fondini ko'paytirish to'g'risida”gi Farmoni mazkur bankni kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyalashtirish bo'yicha asosiy kredit markazlaridan biriga aylantirgan holda uning faoliyatini sifat jihatidan yanada yaxshiladi. Ushbu davrdagi har bir yil mamlakat bank-moliya tizimining izchil rivojlanishida yangi bosqich sifatida qayd etiladi. 2001 yil. Ushbu yilning 1 iyulidan e'tiboran kichik biznes korxonalari o'zlari ishlab chiqargan eksport tovarlar (ish va xizmatlar)ni bank muassasalari kassalari orqali belgilangan tartibda valyuta ulushini o'z hisobiga o'tkazish yo'li bilan naqd xorijiy valyutada amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'ldi. Respublikamiz hukumati kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rag'batlantirishni hamda uning tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ishtirokini kengaytirish borasida muhim qadam qo'ydi. Aynan shu yili erkin ayirboshlovchi valyutadagi Birlashgan barqarorlashgan jamg'arma tashkil etildi. Bu o'z navbatida, O'zbekistonda birjadan tashqari valyuta bozorini yanada rivojlantirishning muhim vositasi bo'lib xizmat qildi. Bu vaqtda bank tizimi bilan xususiy sektor o'rtasidagi hamkorlik sezilarli darajada rivojlandi. Mazkur hamkorlik rivojiga turtki bergan muhim omillar sifatida banklar tomonidan xizmat ko'rsatish sifatining tobora yaxshilanishi, banklarda raqobatchilik muhitining yuzaga kelishi, mamlakatimizda tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash bilan bog'liq jarayonlarni ko'rsatish mumkin. Aynan shu davrda banklar kreditlash siyosati kuchayganini, mijozlar so'rovlarini sinchkovlik bilan o'rgana boshlaganini va bank xodimlarida mijozlarning talab-ehtiyojlariga javoban tez harakat qilish qobiliyati shakllanganini yaqqol kuzatish mumkin. 2002 yil aholining banklardagi omonatlarini himoyalashning ishonchli va samarali mexanizmi yaratildi. O'zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to'g'risida”gi Qonuni doirasida Fuqarolarning banklardagi omonatlarini kafolatlash fondi tashkil etildi. Davlat-tijorat Xalq bankidan tashqari, respublikamiz hududida o'z faoliyatini olib boruvchi barcha banklar unga a'zo bo'ldi. Ishonchlilik, xizmat ko'rsatishning yuqori sifati, barcha mijozlar bilan o'zaro sheriklik munosabatlari O'zbekiston banklari faoliyatida asosiy printsiplarga aylana bordi. Bank tizimi faoliyatining institutsional asoslari takomillashtirildi. Bank sektorini liberallashtirish va isloh qilishni ko'zda tutib qabul qilingan dasturiy hujjatlar uning samaradorligini oshirishni oldindan belgilab berdi. Mazkur hujjatlar zamirida bank faoliyatini liberallashtirish jarayonining tizimli va bosqichma-bosqichlik tamoyillari yotadi. Ushbu tamoyillarga amal qilish aholining mamlakat banklariga nisbatan ishonchini yanada mustahkamlash imkonini berdi. Bunday yondashuv, shubhasiz, barqaror va ishonchli bank tizimini tashkil qilish jarayonida ulkan yutuqdir. 2003–2004 yillar. Mamlakatimizda liberallashtirish va islohotlarni yanada chuqurlashtirish jarayonida bank tizimini rivojlantirish davri. Bu davrda aholining bank tizimiga ishonchini mustahkamlash, banklarni respublikamizdagi yangilanishlarning moliyaviy tayanchiga aylantirish maqsadi qo'yildi. Uning muvaffaqiyati banklarning kelgusi rivojida dolzarb ahamiyat kasb etishi lozim edi. Korxonalarni aktsiyadorlashtirish va ularning mulkchilik shaklini o'zgartirish jarayonlari jadallashdi. Banklar mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotining yangi bosqichi talablaridan kelib chiqib, o'z rivojlanish kontseptsiyasiga rioya etgan holda strategiyasini takomillashtirib bordi. Ularning resurs bazasini kengaytirish va kapitallashuv darajasini oshirish o'z faoliyatini diversifikatsiyalash, yangi aktsiyadorlarning mablag'larini jalb etish, IT-texnologiyalar asosida yangi bank mahsulotlari va instrumentlarini ishlab chiqish hisobiga amalga oshirildi. Valyuta bozorini liberallashtirishni davom ettirish va joriy xalqaro operatsiyalar bo'yicha so'm konvertatsiyasini ta'minlash uchun zarur shart-sharoit yaratish bilan bog'liq bo'lgan omillar ham banklar faoliyatiga bevosita ta'sir ko'rsatdi. Chunonchi, 2003 yilning 15 oktyabridan O'zbekiston Respublikasi Xalqaro Valyuta jamg'armasi Bitimining VIII moddasidagi majburiyatni qabul qildi. Natijada korxonalar joriy operatsiyalar bo'yicha konvertatsiyani amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'ldi. Bu masala yuzasidan O'zbekistonning tashqi mablag'larni jalb etmay, amalda o'z resurslariga tayanib maqsadga erishgani yuksak e'tirofga sazovor. Mazkur choralar milliy valyuta konvertatsiyasidan foydalangan mahalliy tadbirkorlar faoliyatini kengaytirishga yaqindan yordam berdi. Bu haqiqatan ham boy va sermahsul faoliyatning qiziqarli davri edi. Markaziy bankning valyuta siyosati inflyatsiya darajasini ushlab turish va milliy valyuta kursi keskin tebranishining oldini olish barobarida eksportni rag'batlantirish hamda valyuta resurslaridan samarali foydalanishga qaratilgan edi. O'zbekistonning asosiy eksport tovarlariga nisbatan dunyo bozorlarida qulay narx kon'yunkturasi, shuningdek, eksportga yo'naltirilgan valyuta siyosatining olib borilishi eksport va oltin-valyuta zaxiralari hajmining oshishiga imkon berdi. Bank tizimini isloh qilishga qaratilgan ishlar davom ettirildi. Uning asosiy yo'nalishlari sifatida banklar boshqaruvida aktsiyadorlarning rolini oshirish orqali korporativ boshqaruv tizimini mustahkamlash, banklar moliyaviy barqarorligini ularning aktivlari, jumladan, valyuta aktivlari sifatini yaxshilash evaziga kuchaytirish, bank ishini yanada takomillashtirish va banklar tomonidan ko'rsatiladigan xizmat turlarini tobora kengaytirish, tijorat banklarining investitsion jarayonlardagi rolini oshirish va mulkchilikning barcha shaklidagi tadbirkorlik tuzilmalarining kredit resurslaridan (jumladan, xalqaro moliyaviy tashkilotlarning liniyalari bo'yicha ham) foydalanish mexanizmi takomillashtirilganini qayd etish joiz. 2005–2006 yillar. Mamlakatimiz banklari kapitallashuv darajasining oshishi va ularning investitsiya jarayonlarida hamda iqtisodiy-tuzilmaviy o'zgarishlarda ishtiroki yanada faollashgan davri. O'sha kezlarda mamlakat hukumati banklarning foyda (daromad) solig'idan ozod qilinishiga banklar faolligi oshuvining yana bir zahirasi sifatida qaradi. Boz ustiga, tasdiqlangan davlat dasturlariga muvofiq, tijorat banklarining mini-banklar tashkil etish bilan bog'liq xarajatlari ham soliq undirish bazasidan chiqarildi. Shu tariqa, asosiy e'tibor pul muomalasini mustahkamlash va milliy valyuta, uning ayirboshlash kursi barqarorligini oshirish bo'yicha aniq chora-tadbirlarni amalga oshirishga qaratildi. Bu esa fuqarolarda katta rag'bat uyg'otib, ularning banklarga nisbatan ishonchini yanada orttirdi. Aholining banklarda depozit hisobraqamlar ochishga kirishishi bilan bog'liq ijobiy holatlar ko'paydi. Banklarning depozit bazasi hajmi oshdi, bank xizmatlari bozori shakllana boshladi. E'tiborlisi, bank mahsulotlari qatoridan yangi xizmat turlari, masalan, lizing xizmatlari joy ola boshladi. Shu o'rinda ta'kidlash joizki, mamlakatimizda chakana xizmatlar rivoji xalqaro bank va moliya kapitalini keng jalb qilgan holda qo'shma banklarning tashkil etilishiga ta'sir ko'rsatdi. Respublikamiz bank bozori 100 foizli xususiy kapital asosidagi yangi banklarning vujudga kelishi natijasida tubdan o'zgardi. Xususiy banklarning xizmatlar bozoridagi raqobatni kuchaytirib yuborgani mamlakat bank tizimi rivojida eng muhim bosqichlardan biri bo'ldi. Mamlakatimiz hukumati va Markaziy banki soliq imtiyozlari va kadrlarni tayyorlash jarayonida texnikaviy ko'mak taqdim etgan holda ularning rivojlanishini muntazam rag'batlantirib bormoqda. Ayni paytda xususiy banklar soni tijorat banklari umumiy sonining qariyb yarmini tashkil etadi. Respublikamizda xususiy banklar rivojlanishini izchil rag'batlantirish raqobatni kuchaytirishga, ko'rsatilayotgan bank xizmatlari sifatini yaxshilashga va moliyaviy resurslarning samarali taqsimotiga turtki berdi. Bu esa, o'z navbatida, xususiy tadbirkorlikni rag'batlantirish va rivojlantirish jarayonlariga ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda. 2006–2007 yillar. Ipotekaviy kreditlashning rivojlanish davri. Bank xizmatlarining mazkur yangi shakli mahalliy aholi tomonidan darhol ijobiy baholandi. Aholining barcha qatlamlarini, ayniqsa, yoshlarni ijtimoiy himoyalashni ko'zda tutuvchi ushbu manba O'zbekiston Respublikasi “Iste'mol krediti to'g'risida”gi va “Ipoteka to'g'risida”gi Qonunlari orqali mustahkamlandi. O'zbekiston Respublikasining“Iste'mol krediti to'g'risida”gi Qonuni iste'molchilarning huquq va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgani bilan ahamiyatlidir. Mazkur qonun turar-joy va maishiy sharoitlarni yaxshilash borasida aholining imkoniyatlarini yanada kengaytirishga, binobarin, banklarda iste'mol kreditlash hajmining sezilarli darajada oshishiga xizmat qiladi. 2006 yilning oktyabr oyida esa O'zbekiston Respublikasi “Ipoteka to'g'risida”gi qonuni kuchga kirdi. Ko'chmas mulkni xarid qilish uchun kreditlar ajratishning huquqiy mexanizmini o'zida mustahkamlagan ushbu qonun hujjati bank ipotekaviy kreditlash rivojida muhim ahamiyat kasb etdi. Undan ko'zlangan asosiy maqsad ko'chmas mulkka garov qo'yishda yuzaga keluvchi munosabatlarni tartibga solishdan iborat edi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 16 fevraldagi “Uy-joy qurilishi va uy-joy bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qarori doirasida uy-joylar qurilishini uzoq muddatli ipotekaviy kreditlash tizimida bir qator mexanizmlar joriy etildi. Bu davrda, shuningdek, banklarning strategiyalari naqd pul muomalasini mustahkamlashga, har bir filialda naqd pul zahiralarini shakllantirishga va o'z faoliyatida samaradorlikni oshirishga qaratildi. “2005–2007 yillarga mo'ljallangan bank tizimini isloh qilish va rivojlantirish dasturi”da belgilangan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi banklar kapitallashuv darajasi va ko'rsatkichlarining barqaror o'sishini ta'minlagan holda, bank tizimini yanada isloh qilish va liberallashtirishda muhim omil bo'ldi. Bu borada pul muomalasini mustahkamlash va milliy valyuta, uning ayirboshlash kursi barqarorligini oshirish, banklarda aholi omonatlarini ko'paytirishni rag'batlantirishga ustuvor yo'nalishlar sifatida e'tibor qaratildi. Rivojlanish sari doimiy ravishda intilayotgan tijorat banklariga mamlakatimiz hukumati tomonidan o'z vaqtida taqdim etilgan imtiyozlar kredit muassasalari o'z yangi instrumentlarini ishlab chiqadigan va taklif qiladigan bank-moliya bozorining shakllanishini oldindan belgilab berdi. 2008–2009 yillar. Ushbu yillarda aholi va tadbirkorlik sub'ektlari uchun bank chakana mahsulotlarini rivojlantirish bank faoliyatining muhim yo'nalishiga aylandi. Mazkur yo'nalishda banklar o'z faoliyatini dunyoviy amaliyotning “oltin” printsipidan kelib chiqqan holda olib bordilar. Ya'ni, aholiga ko'rsatiladigan xizmatlarning jozibadorligi tadbirkorlarning kreditlardan foydalanish keng imkoniyati bilan mutanosib holda rivojlantirildi. Davom ettirilgan islohotlar bank faoliyatini aholining turmush darajasini oshirishda muhim ahamiyat kasb etuvchi, ilgari qabul qilingan “Iste'mol krediti to'g'risida”gi va “Ipoteka to'g'risida”gi qonunlar doirasidagi faolligini yanada kuchaytirdi. O'zbekiston tijorat banklari respublikamizdagi va jahon bank hamjamiyatidagi yangi voqelikka javoban o'zlari taklif etayotgan xizmatlari to'plamini kengaytirdi, bozorga yangi bank mahsulotlarini chiqardi va ayni paytda moliya institutlari faoliyatining xalqaro standartlarini faol joriy etishga kirishdi. 2010 yil. O'zbekiston tijorat banklari, avvalo, ixtisoslashgan kredit institutlari sifatida ko'zga ko'rina boshladi. Bu, bir tomondan xo'jaliklarning vaqtincha bo'sh mablag'larini jalb etishi, boshqa tomondan esa jalb etilgan mablag'lar hisobidan korxonalar, xususiy tadbirkorlar va aholining moliyaviy ehtiyojlarini qondirishi bilan dolzarb ahamiyat kasb etdi. Xorijiy va mahalliy ekspertlarning qayd etishicha, so'nggi yillar davomida respublikada asosiy tamoyil — ixtisoslashuvdan uzoqlashish va bank faoliyatida universallashtirishni chuqurlashtirish kuzatilmoqda. Bu esa bank operatsiyalari mazmuni va kredit munosabatlari mohiyatini oldindan belgilab beradi. 2. Banklarning evolyutsiyasi, bozor iqtisodiyotidagi o’rni va ahamiyati Markaziy bank - krеdit tizimining bоsh banki bo’lib, mamlakatda pul-krеdit siyosatini, emissiya jarayonlarini оlib bоradi. Birinchi Markaziy banklar bundan qariyb uch yuz yil оldin tijоrat banklarining rivоjlanishi natijasida vujudga kеlgan. Bular 1688 yilda tashkil qilingan SHvеd Riks Jirо banki, 1694 yilda tashkil qilingan Angliya banklaridir. Markaziy bank, ya’ni krеdit tizimini bоshqarib turuvchi, barcha banklar faоliyatini nazоrat qilib turuvchi krеdit institut sifatida namоyon bo’ladi. Markaziy bank quyidagi asоsiy funktsiyalarni bajaradi: - banknоtlar (naqt pullar) emissiyasi, davlatning оltin-valyutasi zaxiralarini saqlash; -pul-krеdit siyosati instrumеntlari yordamida iqtisоdni muvоfiqlashtirish; -krеdit institutlari faоliyatini muvоfiqlashtirish; - davlat banki sifatida faоliyat ko’rsatish; - to’lоv-hisоb munоsabatlarini tashkil qilishni bеlgilab bеrish; -valyuta kursini muvоfiqlashtirish. Jahоnning barcha mamlakatlarida banknоtlarni muоmalaga chiqarish funktsiyasi Markaziy banklarning asоsiy funktsiyalaridan biri hisоblanadi va bu ahоlida mоnоpоl huquqqa ega. Davlatning оltin - valyuta zahiralarini bоshqarish funktsiyasi. Markaziy bank davlatning оltin, qimmatbahо mеtall va kamyob tоshlarni, valyuta zaxiralarini bоshqaradi. Markaziy banklar mamlakat valyuta zahiralarini o’zida yig’adi va bu zahiralar xalqarо hisоb-kitоblarni amalga оshirish, to’lоv balansi dеfitsitini qоplash va mamlakat milliy valyutasi kursining barqarоrligini ta’minlash uchun ishlatiladi. Pul - krеdit siyosatining asоsiy maqsadi milliy valyuta barqarоrligini ta’minlash, valyuta kursi va fоiz stavkalarini оqilоna o’rnatish asоsida inflyatsiya sur’atlarini kamaytirish, krеditdan fоydalanishning samaradоrligini оshirish va milliy iqtisоdiyotning barqarоr o’sishini ta’minlashdan ibоrat. Markaziy bankning pul-krеdit siyosatining asоsiy instrumеntlari bo’lib, quyidagilar hisоblanadi: -minimal majburiy rеzеvr mе’yorlarini o’rnatish; -fоiz (diskant) siyosati; -tijоrat banklarini qayta mоliyalashtirish; -оchiq bоzоr siyosati; -targеtrlash va bоshqalar. Bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida O’zbеkistоn Rеspublikasida Markaziy bankning asоsiy maqsadi - pul-krеdit tizimi va milliy valyuta barqarоrligini ta’minlash asоsida iqtisоdiy o’sishga erishishdan ibоrat. Pul - krеdit siyosatini samarali amalga оshirish uchun Markaziy bank pulkrеdit siyosatini rivоjlantirishning bir yilga mo’ljallangan asоsiy yo’nalishlarini ishlab chiqadi. Bu yo’nalishlar Оliy Majlis tоmоnidan tasdiqlangandan so’ng harakat dasturi sifatida qabul qilinadi. Markaziy bankning vazifalari xilma xil bo’lib, bu qоnunda aks ettirilgan. O’zbеkistоn Rеspublikasi Markaziy banki huquqiy shaxs sifatida davlat mulkiga asоslangan bo’lib, iqtisоdiy jihatdan mustaqil muassasa sifatida o’z harajatlarini darоmadlari hisоbidan qоplashi kеrak. Milliy valyutaning barqarоrligini ta’minlash uchun O’zbеkistоn Rеspublikasi Markaziy banki qatоr muhim vazifalarni hal etadi. Ularning asоsiylari quyidagilardan ibоrat: -mоnеtar siyosatni va valyutani bоshqarish siyosatini shakllantirish, qabul qilish hamda amalga оshirish; -O’zbеkistоn Rеspublikasida hisоb-kitоblarning samarali tizimini tashkil qilish va ta’minlash; -banklar faоliyatini tartibga sоlish va banklar faоliyati ustidan nazоrat qilish; -O’zbеkistоn Rеspublikasining rasmiy оltin, valyuta zahirasini saqlash va ularni bоshqarish; -Mоliya vazirligi bilan birgalikda davlat byudjеtining kassa ijrоsini tashkil etish; O’zbеkistоn Rеspublikasi qоnunlariga asоsan bank - bu tijоrat muassasasi bo’lib, jismоniy va huquqiy shaxslarning bo’sh turgan pul mablag’larini jalb qilish va ularni o’z nоmidan, to’lоvlilik, muddatlilik, qaytarib bоrish sharti asоsida jоylashtirish оpеratsiyalarini va bоshqa bank оpеratsiyalarini bajaradi. Pul agregatlari
* Keng ma’nodagi pul massasi (M2) Xalqaro valyuta jamg‘armasining (XVJ) “Pul-kredit va moliyaviy statistikani shakllantirish qo‘llanmasi” dagi (PMSShQ 2016) konsepsiya va tasniflarga muvofiq Markaziy bank va boshqa depozit tashkilotlarining (tijorat banklari) majburiyatlari bo‘yicha olingan ma’lumotlari asosida hisoblangan. M2 o‘z ichiga muomaladagi naqd pullarni (bank tizimidan tashqaridagi) hamda boshqa moliyaviy tashkilotlar, davlat nomoliyaviy tashkilotlar, xususiy sektor hamda jismoniy shaxlarning milliy va chet el valyutasidagi talab qilib olinguncha, jamg‘arma va muddatli depozitlarni oladi (PMSShQ 2016 muvofiq pul massasi tarkibiga kiritilmaydigan depozitlardan tashqari). Shuningdek, M2 boshqa depozit tashkilotlari tomonidan chiqarilgan qarz qimmatli qog‘ozlarni ham o‘z ichiga oladi. Ushbu qarz qimmatli qog‘ozlar boshqa moliyaviy tashkilotlar, davlat nomoliyaviy tashkilotlar, xususiy sektor hamda jismoniy shaxlar tomonidan saqlanadigan jamg‘arma va depozit sertifikatlarini aks ettiradi. ** Pul massasi (M1) o’z ichiga muomaladagi naqd pullar va milliy valyutadagi talab qilib olinguncha depozitlarni oladi. Tijоrat banklarini fikrimizcha, shunchaki kоrxоna emas, maxsus kоrxоna dеb qarash zarur. Chunki tijоrat banklari ssuda kapitali xarakatini amalga оshiradi va shu asоsda bank o’z aktsiоnеrlariga, ya’ni paychilariga fоyda оlishni ta’minlaydi. Tijоrat banklari bank tizimining muhim bo’g’ini bo’lib, krеdit rеsurslarining asоsiy qismi shu banklarda yig’iladi va bu banklar huquqiy va jismоniy shaxslarga xizmatlarini ko’rsatadi. O’zbеkistоn Rеspublikasida tijоrat banklari bank tizimining Markaziy bankdan kеyingi ikkinchi pоg’оnasi xisоblanadi. Tijоrat banklarning bеlgilariga qarab quyidagi turlarga bo’lish mumkin. Mulkchilik shakliga qarab banklar: davlat bankiga, aktsiоnеr banklarga, kооpеrativ, xususiy, mintaqaviy, aralash mulkchilikka asоslangan banklarga bo’linadi. Tijоrat banklari quyidagi asоsiy vazifalarni bajaradi. 1. Vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini yig’ish va ularni kapitalga aylantirish; 2. Kоrxоna, tashkilоtlar, davlat va axоlini krеditlash; 3. Muоmalaga krеdit pullar (muоmalaning krеdit vоsitalari) ni chiqarish; 4. Milliy iqtisоdiyotda xisоb-kitоblar va to’lоvlarni amalga оshirish; 5. Mоliya - valyuta bоzоrida faоliyat ko’rsatish; 6. Iqtisоdiy – mоliyaviy axbоrоtlar bеrish va kоnsultatsiya xizmatlarini ko’rsatish. Kredit-moliya tizimining barqarorligini, uning alohida bo'g'inlari -birinchi navbatda tijorat banklari faoliyati barqarorligini taminlashi mamlakat Markaziy bankining asosiy vazifasi hisoblanadi. Markaziy bankning asosiy vazifalaridan ya'na biri kredit organlan (tizimi) faoliyatini tartibga solish va umumlasbtirishdan iboratdir. Odatda Markaziy bank - bu davlat banki. Masalan, Angliya banki, Fransiya banki, Buides banki, Yaponiya banki, Sbvetsariya milliy banki, Finiyandiya banki va h.k. yagona banklardan tashkil topadi. Biroq AQSh Markaziy banki 12 hududiy Federal banklardan, ya'ni, federal zahira tizimi (FRS) boshqaruv kengashi tomonidan boshqariladigan bo'limlardan iboratdir. Markaziy bank kapitalidagi mulk shakliga ko'ra ular Davlat (kapital davlatga tegishli), aksioner va aralash kapitalli turlarga bo'linadi. Ba'zi Markaziy banklar Davlat banklari ko'rinishlarida shakllanadilar. Masalan, Nemis Federal Banki (Germaniya Buides banki). 1957 yilda u Rexs bankning davomchisi (1975 yilda paydo bo'lgan) sifatida snakllandi. Boshqa bir Markaziy banklar esa oldin xususiy bank (masalan, Angliya banki (1694), Fransiya banki (1800) kabilar) sifatida tashkil topib, keyinchalik esa natsionalizatsiya qilingan va davlat bankiga aylantirilgan. Aksionerlik turidagi Markaziy bank qatoriga AQSIi FRS (Federal Rezerv sistemasi) bankini kiritish mumkin. FRS 1913 yildagi Federal Rezervasosida 21 paydo bo'lgan Aralash turdagi Markaziy banklar jumlasiga -kapitalida davlat mulki, aksioner mulki, xususiy mulk va kapital ishtirok etgan banklar kiradi. Markaziy bank funksiyalari uzoq yillar mobaynida deyarli o'zgarmaydi va aniq modifikatsiyalangan ko'rinishga egadir. Turli iqtisodiy adabiyotlarda va o'quv darsliklarida Markaziy bank funksiyalari turlichatalqin qilinadi. Masalan V.M. Usoskjnining fikriga ko'ra, Markaziy bank funksiyafariga: - kredit pullari (banknotlar) emissiyasi; - banklar uchun va boshqa kredit tashkilotlari uchun turli xizmatlami amalga oshirtsh; - hukumatning moliyaviy agenti funksiyasi; - markaziashgan oltin-valyuta zahiraJarini saqlash; - pul-kredit siyosati tadbirlarini o'tkazish kabilar kiradi. "Moliya, pul muomalasi, kredit" kitobi mualliflari fikricha, Markaziy bankning asosiy funksiyasi: "muomalaga kredit pullari - banknotlarni chiqarish va pul muomalasini tartibga solishdan iboratdir". Shunday qilib, Markaziy banklar - "banklar banki"ga aylantirib yuborildi, ya'ni, ularning mijozlari tijorat bankiari hisoblanadi. Markaziy banklar o'zlarinmg joriy (depozit) raqamlarida tijorat banklarining pul mablag'larini aks ettiradilar, ularning naqd pullarini to'ldirishga bog'liq operatsiyalarni amalga oshiradilar, tijorat banklariga kreditlar beradilar. Markaziy banklar ko' p hollarda Davlat bankirlari hisoblanadilar. Shu bilan birga, barcha emission banklarning yana bir asosiy funksiyalariga ochiq bozordagi operatsiyalar va deviz operatsiyalari kiradi. Ular davlatning qimmatbaho qog'ozlar, xorijiy va milliy valyutalami milliy valyuta kurslarini ushlab turish maqsadida sotadi va sotib oladi. Lekin, umuman olganda, Markaziy banklar tomonidan bajariladigan operatsiyalar quyidagi to'rt guruhga (turga) bo'linadi: 1.Banknotlarning monopol emissiyasini amalga oshirish; 2.Markaziy bank - banklar banki hisoblanadi; 3.Markaziy bank - hukumat bankiri hisoblanadi; 4.Markaziy bank pul - kreditni tartibga soladi va bank nazoratini amalga oshiradi. Yuqorida aytib o'tiiganlardan ko'rinadiki, umuman olganda, Markaziy bankning barcha funksiyalari o'zaro bog'liqdir. Davlatga kredit berish orqali Markaziy bank kredit muomala vositalarini yaratadi. Hukumatning rnajbiiriyatlarini chiqarish va qoplash orqali u ssuda foiziga ta'sir ko'rsatadi. Sanab o'tilgan funksiyalari orqali Markaziy bank o'zining asosiy ftmksiyasi - mamlakat pulkredit tizimini tartibga solish funksiyasiga asos yaratadi va iqtisodiyotni tartibga soladi. Markaziy bankning pul-kredit siyosati umutniqtisodiy infratuzilmalarni tartibga solish, bozor konyukturasini yuqori darajada ushlab turish, bandlikka ta'sir o'tkazish, inqirozli tushumlarning oldini olishning ajralmas qismi sifatida namoyon bo'ladi. Pul-kredit siyosati usullari umumiy, ya'ni mamiakat kredit munosabatlari holatiga umumiy ta'sir ko'rsatuvchi yoki selektiv, ya'ni alohida olingan kredit turlariga ta'sir ko'rsatish uchun yo'naltirilgan hamda alohida korxona, jumladan, tarmoqlami kreditlash uchun yo'naitirilgan bo'lishi mumkin. Pul-kredit siyosatining umumiy usullariga: -Markaziy bankning hisobga olish siyosati yoki foiz stavkalarini tartibga solish siyosati; -ochiq bozordagi operatsiyalar yoki davlat qimmatbaho qog'ozlarini sotib olish va sotish; -majburiy zahira normalarini o'zgartirishlar kiradi. Hisobga olish siyosati Markaziy bankning tijorat banklari uchun oxirgi navbatdagi zahira sifatida kreditoriga ayalanishi bilan bog'liq. Majburiy zahira normalarini tartibga solish — bu hukumat talabi asosida tijorat banklarining belgilangan miqdordagi pul mablag’larining. Markaziy bankdagi foizsiz hisob varag'iga o'tkazilishidir. Ochiq bozordagi operatsiyalar - bu markaziy bankning tijorat va g'azna obligatsiyalari va boshqa qimmatbaho qog'ozlarni bozor kursi yoki oldindan e'lon qilingan kurs bo'yicha sotib olishi va sotishi hamda qayta kelishuvlaridir. Markaziy bank pul-kredit siyosatining selektiv usullariga: -limitfar, kvotalar o'rnatish orqali kredit miqdorini yoki veksellarni hisobga olishni to'g'ridan-to'g'ri qisqailirish; -kredit operatsiyalarining o'sish darajasini pasaytirish; - alohida olingan turdagi kreditlar ustidan nazorat o'rnatish; - alohida olingan jamg'armalarga yuqori foizlarni o'matish yoki umuman foiz stavkalarini tartibga solish va boshqalar kiradi. Prezidentning 2019 yil 9 yanvardagi Farmoni bilan regulyator faoliyatining strategik maqsadli yoʻnalishlari qayd etilgan edi: narхlar barqarorligi, bank tizimi barqarorligi va rivojlanishi, toʻlov tizimi barqarorligi va rivojlanishini ta’minlash. Farmonda amalga oshirilayotgan islohotlar doirasida uning faoliyatining ustuvor yoʻnalishlari belgilandi. MBga koʻproq mustaqillik berish maqsadida u Hukumat mutasaddilik qiladigan organlar roʻyхatidan chiqarildi. Markaziy bank toʻgʻrisidagi yangi qonun hujjati «Banklar va bank faoliyati toʻgʻrisida»gi, «Valyutani tartibga solish toʻgʻrisida»gi va «Toʻlovlar va toʻlov tizimlari toʻgʻrisida»gi qonunlar toʻplamida qabul qilindi hamda ular bilan kompleksda koʻrib chiqilishi kerak. Ushbu hujjatlarda takroriy normalar, хususan, MBning nazorat va boshqaruv vakolatlari hamda uning bank sektori va toʻlovlar sohasidagi funksiyalari, shu jumladan u tomondan koʻriladigan choralar va sanksiyalarga taalluqli bir-birini takrorlovchi normalar talaygina. Markaziy bankning pul-kredit siyosati, mamlakatda toʻlovlarni amalga oshirish, valyutani tartibga solish va nazorat qilish toʻgʻrisidagi boblar bir-biriga mazmun jihatdan yaqin. Sanab oʻtilgan hujjatlar kabi MB toʻgʻrisidagi qonunning yangi tahriri ham batafsillashtirish va aniqlashtirish darajasi, havolaki va blanket normalarni kamaytirishga toʻgʻridan-toʻgʻri harakat qilinishi bilan farqlanadi. Masalan, unda regulyatorning kredit tashkilotlari bilan oʻzaro munosabatlari va ularning хizmatlaridan foydalanuvchilarning huquqlarini himoya qilish choralari ochib berilgan. Bir qator normalar MB хodimlariga taalluqlidir. Ular boshqa haq toʻlanadigan faoliyat (ilmiy va pedagogik faoliyatdan tashqari) bilan shugʻullanishi, bankning boshqaruv organlariga va boshqa tijoriy tuzilmalarga kirishi taqiqlangan, хizmatga doir ma’lumotlarni sir saqlashga majburlar. Xodimlar tadbirkorlik sub’yektlarining, shu jumladan kredit va toʻlov tashkilotlari, toʻlov tizimi operatorlari, valyuta birjalari, kredit byurolari, bank хizmatlari autsorserlari va konsolidatsiyalashgan nazorat ostida boʻladigan sub’yektlarning moliyaviy-хoʻjalik faoliyatini tekshirishlarda ishtirok etmaydilar. MB хodimlari huquqiy jihatdan himoya qilinishi kafolatlangan – ular oʻz lavozim majburiyatlarini insofsizlik bilan bajarganligi uchun javobgar boʻladilar. Markaziy bank хodimlarning faoliyati yuzasidan olib boriladigan sud ishlarida, endi bankda ishlamayotgan boʻlsalar ham ularning manfaatlarini himoya qilish хarajatlarini oʻz zimmasiga oladi. A (n)=1+(ns+1-ns) * rs Bunda: ns-foizlarni utkazish oraligini davomiyligini (ns+1-ns)-vakt buyicha xar bir keyingi intervalning xajmi; rs-xar bir intervaldagi foiz stavkasini xajmi. FVn=PV*(1+r)n a)Foiz stavkasi r(t)= FV - PV PV Bunda: Bunda: r(t)- foiz stavkasi FV-kelajakdagi qiymati PV-joriy qiymati b) Xisob stavkasi (diskant) usgan kelajakdagi qiymatini summaga nisbatan olib aniqlanadi d(t)= FV – PV FV (1+r)n –usish koeffitsienti yoki kupayish faktari. FVn=PV*(1+r/m)mn Bunda: m- bir yillik ajatmalar davri sanasi Bunda: (1+r)n – diskantlash koeffitsienti Download 333.38 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||