Mavzu: Biblografiyaning ijtimoiy munosabatlardagi o’rnini belgilash masalalari

16. mavzu:Biblografiyaning ijtimoiy munosabatlardagi o’rnini belgilash masalalari.

Reja:

1. 
   Biblografiyaning ijtimoiy munosabatlardagi o’rni.
   
2. 
   Bibliografik axborot tushunchasi va mazmuni.
   
3. 
   Bibliografik axborot – hujjatlar va foydalanuvchilar o‘rtasida vosita sifatida.
   
4. 
   Bibliografik axborotga ehtiyojlar, ularning shakllanishi.
   

Tayanch iboralar

Biblografiyaning ijtimoiy munosabatlardagi o’rni. Bibliografik axborot tushunchasi va mazmuni. Bibliografik axborot – hujjatlar va foydalanuvchilar o‘rtasida vosita sifatida. Bibliografik axborotga ehtiyojlar, ularning shakllanishi. Bibliografik axborotning zamonaviy tushunchasi

Ikki yarim ming yil mobaynida qadimgi hujjatli manbalarni o‘rganish bibliografik axborotni tashkil etuvchi matnlarni aniqlashga imkon berdi. Bular quyidagilardan iborat: bibliografik kirish, matn ichi ro‘yxatlari, mashhur mualliflar asarlarining ro‘yxati, kutubxona kataloglari, bibliografik ro‘yxatlar.

Bibliografik kirish — matn boshidagi muallif ism-sharifi, sarlavha, kitobxon guruhi, maqsadi va boshqalar; asar boshida avtobiografik xarakterda muallif haqidagi, matndagi va matndan tashqaridagi asar sarlavhasi; matn so‘ngidagi yozuvlar haqida ma’lumot. Hozirgi paytda bibliografik kirish deganda matn bilan tanishishdan avval asar haqidagi eng zarur, qisqa ma’lumotlarni aks ettiruvchi titul (sarvaraq) sahifasi tushuniladi. Qadimgi antik adabiyotda bunday ma’lumotlar „Bilim beruvchi“ didaktik, hikoya va qo‘shiq janridagi asarlarda qo‘llanilgan. 22 ta adabiy yodgorliklarda ana shunday ma’lumotlar borligi aniqlangan. Bibliografik kirish tuzilishi o‘sha davr uchun xos bo‘lgan shaklda, ma’lum bir tartibda berilgan

• 
  asar muallifi yoki shaxs haqida ma’lumot, ba’zan qo‘shimcha titul varag‘ida muallifning kasbi, shajarasi, agar otasi yoki ustozi mashhur shaxs bo‘lsa, ular haqidagi ma’lumot, asar
  

sarlavhasi, uning yaratilishi sabablari, muallifning o‘z asariga bergan bahosi keltirilgan. Avtobiografik xarakterdagi bibliografik kirishda faqat muallif haqida ma’lumot berilgan. Bibliografik axborot — asar haqidagi ma’lumotdir. Axborotning boshqa turlaridan farqi shundaki, bibliografik axborot murakkab ijtimoiy hodisa bo‘lib, uni tuzish, yoshi, kasbi, mutaxassisligi, qiziqishi, maqsadi, tayyorgarlik darajasiga ko‘ra, turli xil iste’molchilarga uzatishda mutaxassis-bibliograflar ishtirok etadi. Asosiysi, bibliografik axborot — tushunish va foydalanish uchun zarur bo‘lgan hujjatlar haqidagi axborot yoki ikkinchi darajali axborotdir.
Bibliografik axborotning asosiy ijtimoiy vazifasi jamiyatning yoki alohida iste’molchilarning turli xil axborotga bo‘lgan talablarini qondirishdan iborat.
Axborot — lotincha informatio so‘zidan olingan bo‘lib, tushuntirish ma’nosini anglatadi va biror narsa haqida ma’lumot yoki xabar beradi.
Hozirgi paytda bibliografik axborotni qaror toptirish va uni uzatish shakllari turlichadir: eng sodda axborot xabarlaridan to tuzilishi va qamrab olish darajasiga ko‘ra murakkab an’anaviy bosma shakldagi bibliografik qo‘llanmalar va, shuningdek, elektron shakldagi ma’lumotlar bazasigacha.
Bibliografik xabar — bibliografik axborot elementi va ma’lum bir tartibda keltirilgan hujjat qismi yoki hujjatlar guruhi haqidagi asosiy ma’lumot bo‘lib, u og‘zaki yoki yozma shaklda beriladi. Kutubxonalar har qanday voqea, hodisa, siyosiy yangilik, ishlab chiqarish muammolari va ularni hal etish yo‘llari, ilg‘or tajribalar, ixtirolar, kashfiyotlar hamda asarlar haqidagi ma’lumotlarni ana shu shaklda tezkorlik bilan bajaradi. Ayniqsa, tezkor axborotga muhtoj, ammo imkoniyatga ega bo‘lmagan tashkilot va muassasalar maqsadiga xizmat qiluvchi bibliografik xabarlarni o‘z vaqtida yetkazib berish, birinchidan, ishlab chiqarish samaradorligini oshirsa, ikkinchidan, o‘zaro hamkorlikni ta’minlaydi, uchinchidan, kutubxonalar faoliyatiga yordam beruvchi homiylarni jalb etadi.
Bibliografik yozuv — bibliografik axborot elementi va bibliografik qidirish maqsadida hujjatning tarkibi va mazmuni haqidagi rasmiy ma’lumot bo‘lib, odatda, o‘ziga xos ahamiyatga, funksiyaga, aniq axborot berishga mo‘ljallangan bir qancha elementlardan tashkil topadi. Bibliografik yozuv turli xil bibliografik qo‘llanmalarni tuzish, kutubxona kataloglarini tashkil etish va boshqa maqsadlarda qo‘llaniladi. Shuning o‘zi uning turlitumanligini va xususiyatini ko‘rsatadi. Xususan, an’anaviy va elektron kataloglarda qo‘llaniladigan bibliografik yozuvlarda, albatta, nashrni fondda saqlash shifri ko‘rsatiladi. Umumlashma bibliografik yozuvda qayta nashr haqidagi, bir nashrning yoki hujjatning bir necha xil tarjimalari va unga berilgan taqrizlar haqidagi ma’lumotlar to‘planadi. Masalan, taqrizlar haqidagi bibliografik yozuv ikkita yozuvni birlashtiradi: hujjatning bibliografik yozuvi va taqrizning bibliografik yozuvi. Bibliografik yozuvlar unga kiritilgan elementlarning tarkibiga ko‘ra ham ajratiladi. Bular: tafsiv boshi, bibliografik tavsif, annotatsiya yoki referat, indekslash tushunchalari, hujjatni saqlash shifri, yo‘naltirish, xizmatga oid ma’lumotlar. Har bir element hujjat xarakterini u yoki bu darajada ochib beradi. Bibliografik axborotning murakkab shakli bibliografik qo‘llanmalardir.
Bibliografik qo‘llanmalar — minglab bibliografik yozuvlarning ma’lum bir tartibda bir joyga to‘plangan shakli, fikrlarning umumiyligi, kitobxonlik maqsadi aks etayotgan hujjatlarning mazmuniga ko‘ra turli xil usulda amalga oshiriladi. Hozirgi paytda an’anaviy bibliografik qo‘llanmalardan tashqari elektron ko‘rinishdagi bibliografik qo‘llanmalar ham yaratilmoqda.
Tafsiv boshi — bibliografik yozuv elementi bo‘lib, bibliografik tavsif boshida joylashadi va bibliografik qidirishning asosini tashkil etadi. Qo‘llaniladigan tavsif boshi hujjat yoki uning qismi haqidagi ma’lumot xarakteriga ko‘ra har xil bo‘ladi:
Shaxs nomini ko‘rsatuvchi; Tashkilot nomini ko‘rsatuvchi; Qisqartirilgan sarlavhani ko‘rsatuvchi;
Hujjat turini anglatuvchi;5. Geografik nomini anglatuvchi.
Yakka muallif haqidagi tavsif boshi alohida muallif yoki hammuallif nomini aks ettiradi. Mualliflar jamoasi haqidagi tavsif boshida doimiy yoki vaqtinchalik xarakterga ega bo‘lgan nashr uchun mas’ul tashkilot nomi beriladi. Tavsif boshida mamlakat nomi, alohida qayd etish
lozim bo‘lgan hujjat turi, (masalan, rasmiy nashrlar — hukumat qarorlari, buyruqlari, farmonlari) ko‘rsatiladi.
Bibliografik tavsif — belgilangan ma’lum bir qoidaga ko‘ra nashr haqidagi umumiy va xususiy ma’lumotlarni aks ettirish maqsadida, ma’lum bir ketma-ketlikda bir qancha bibliografik elementlardan tashkil topgan tavsif sohalari yig‘indisi. Bu tavsifdan muallif, sarlavha, unga taalluqli ma’lumotlar, mazmuni, ahamiyati va maqsadi, nashr turi, hajmi va boshqa xususiyatlari haqida ma’lumot olish mumkin. Kutubxonachilik-bibliografik amaliyotida elementlar tarkibi, to‘laligi va tavsif obyektiga ko‘ra turli xil bibliografik tavsif qo‘llaniladi.
Monografik tavsif — bir asar tafsivi bo‘lib, u vazifasi yoki mazmuniga ko‘ra bir xillikni tashkil etuvchi bir yoki bir necha elementdan iborat tuzilma (masalan, chiqish ma’lumotlari sohasida nashr joyi, nashriyot yoki bosmaxona nomi, nashr yili) beriladi. Elementlar majburiy yoki fakultativ (yordamchi)ga ajratiladi. To‘liq tavsif o‘zida hamma majburiy va fakultativ elementlarni aks ettirsa, qisqa tavsif faqat majburiy elementlarni aks ettiradi. Majburiy elementlar hujjat haqidagi asosiy ma’lumotlarni, fakultativ esa hujjat haqidagi qo‘shimcha axborotni beradi (masalan, kitobxon guruhi, illustratsiyasi, chizma, kartalar haqida).
Analitik bibliografik tavsif 2 qismdan iborat bo‘lib, hujjatning bir qismi, bobi, bo‘limi yoki alohida bir maqola haqida ma’lumot beradi. 1- qismida matn muallifi, sarlavha, unga taalluqli ma’lumot berilsa, 2- qismida uning manbasi haqida axborot beriladi.
Indekslash tushunchalari kutubxona-bibliografik klassifikatsiya indekslaridan va predmet rubrikasidan iborat bo‘ladi. Klassifikatsiya indeksi hujjatning mazmuniga ko‘ra qaysi bilim sohasiga taalluqli ekanligini ko‘rsatuvchi shartli belgidan iborat. Bu belgi raqamli, harfli va aralash shaklda bo‘ladi va maxsus jadval yordamida axborot qidiruv tilini (AQT) tashkil etadi.
Predmet rubrikasi—AQT elementi bo‘lib, hujjatning asosiy mazmunini aks ettiruvchi predmet yoki masalaning qisqa shaklini anglatadi.
Bibliografik yozuvda annotatsiya va referat ham beriladi. Annotatsiya qoidaga ko‘ra, hujjat mazmuni, mohiyati, shakli va boshqa xususiyatlariga qisqacha ta’rif beradi va bibliografik tavsifni to‘ldiradi, aniqlaydi. U ijtimoiy ahamiyatiga va vazifasiga ko‘ra ma’lumot va tavsiyaviy xarakterda bo‘ladi.
Ma’lumot annotatsiyasi sarlavhadagi noaniqlikni ochib beradi, muallif haqida, bibliografik tavsifda aks etmagan asar mazmuni, janri va boshqa xususiyatlari haqida ma’lumot beradi. Bunday annotatsiyalar rasmiy, ilmiy, ishlab chiqarish, ma’lumotnoma nashrlariga berilib, bir necha so‘zdan bir, ikki qator jumlagacha bo‘ladi.
Tavsiya annotatsiyalari hujjat haqida, uning ahamiyati va xususiyatlari, mazmuni va ahamiyatiga ko‘ra unga yaqin bo‘lgan adabiyotlar orasida tutgan o‘rni haqida axborot berish, kitobxonni qiziqtirish maqsadida qo‘llaniladi. Annotatsiya tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan tavsiya va maslahatdan iborat bo‘ladi va hajmiga ko‘ra ma’lumot annotatsiyasidan katta bo‘ladi. Ular, asosan, ilmiy-ommabop, badiiy, bolalar adabiyoti, ommaviy-siyosiy nashrlar mazmunini ochishda qo‘llaniladi.
Birinchi darajali hujjatlar tavsifining usuliga ko‘ra umumiy va analitik annotatsiya bo‘ladi. Umumiy annotatsiya hujjat mazmunini yoritadi, analitik yoki xususiy annotatsiya hujjatning qaysidir bir qismi haqida ma’lumot beradi (masalan, bob, paragraf, alohida maqola).
Annotatsiya ma’lumot berilayotgan hujjatlar soniga ko‘ra monografik yoki guruhli bo‘ladi. Monografik annotatsiya bir hujjatning mazmuni va xususiyatlarini ochib beradi, guruhli (yig‘ma) esa mazmuniga ko‘ra bir-biriga yaqin bir necha hujjat
2 — Bibliografiya
haqida axborot beradi. Ba’zan bir muallifning bir necha asari, bir janrdagi bir necha asar, bir turdagi asar, u yoki bu darajada annotatsiyalanayotgan asarga bog‘liq boshqa asarlar haqida ham bo‘lishi mumkin. Axborotning hajmi va izchilligiga ko‘ra tushuntiruvchi, tasviriy, referativ annotatsiyalar ham mavjud. Tushuntiruvchi annotatsiya hujjat sarlavhasini aniqlovchi bir necha so‘zdan yoki jumladan iborat bo‘ladi. Tasviriy esa hujjatdagi asosiy masalalarni yoki muammolarni ochib beradi va „Hujjatda nima haqda so‘z boradi?“ degan savolga javob beradi. Referativ annotatsiya „Hujjatda nima haqda qanday axborot beriladi?“ degan savolga javob
beradi.
Annotatsiyalar kim tomonidan bajarilganiga ko‘ra mualliflik, muharrirlik,
bibliograf annotatsiyasiga ajratiladi. Muallif va muharrir tomonidan beriladigan annotatsiya nashrning titul varag‘i orqasida beriladi. Bibliograf tomonidan beriladigan annotatsiya kartochkalarda yoki bibliografik qo‘llanmalarda, ko‘rsatkichlarda qo‘llaniladi. Kartochkadagi bunday qisqa annotatsiya yoki tushuntirish kvadrat qavs ichida beriladi va bu bibliograf tomonidan tuzilganligini anglatadi. Annotatsiyalar tayyorlash usuliga ko‘ra an’anaviy, qo‘lda yozilgan va avtomatlashtirilgan usulda bajariladi.
Referat —bu muallif (tuzuvchi)ning tanqidiy fikrlaridan xoli, qo‘shimcha mulohazalarsiz, hujjatning asosiy faktik ma’lumotlarini va mazmunini yorituvchi ma’lumot. Boshqacha aytganda, referat „Birinchi darajali hujjatda nima haqda ma’lumot beriladi? “ degan savolga javob berib, axborotlilik (hujjatning mazmuni haqida qisqa axborot berish) xususiyatiga ega. Referat hujjatning qaysi bilim sohasiga yoki fan tarmog‘iga oidligiga ko‘ra ijtimoiy, gumanitar, tabiiy-ilmiy, texnik adabiyotlar haqidagi referatlarga ajratiladi. Hujjatning mazmuni haqida qaysi usulda berilishiga ko‘ra: umumiy yoki referat-qaydlar; umuman, hujjat mazmunini izohlab berishiga ko‘ra ixtisoslashgan yoki muammoli referatlar, referat manbalarining soniga ko‘ra monografik, referat-fragmentlar, sharhli yoki guruhli; yoritib berish shakliga ko‘ra matnli, illustratsiyali, aralash; hajmi va izchilligiga ko‘ra (qoidaga ko‘ra 850 belgidan oshmagan) qisqa, kengaytirilgan (hujjat hajmining 10 – 15 % ini tashkil etadi), muallifiga ko‘ra (mualliflik- avtoreferat, referentlar yoki axborot-bibliografik xizmat ishchilari tomonidan tuzilgan) referatlarga ajratiladi.
Yo‘naltirish (ssilka) hujjat qismini bibliografik yozuv, bo‘lim, predmet rubrikasi bilan bog‘laydigan element. U „qarang“, „shuningdek, qarang“ (ñì., ñì. Tàêæå) kabi 2 xil ko‘rinishda beriladi. Bu vazifani bibliograf yoki axborot-kutubxona markazi xodimi amalga oshiradi. Buning uchun bibliografiyalash texnologiyasini bilish shart.
Bibliografik faoliyat — iste’molchilarning bibliografik axborotga bo‘lgan talabini va ehtiyojini qondirish bo‘yicha faoliyat sohasi bo‘lib, uning mazmuni bibliografik axborotni tayyorlash va uni iste’molchiga talabi va qiziqishiga ko‘ra yetkazib berish jarayonidan iborat. Bibliografik axborotni tayyorlash bibliografik aniqlash, bibliografik qidirish, bibliografik qayta ishlov berish, bibliografik tanlash, bibliografik guruhlashtirish jarayonlaridan iborat bo‘lib, bibliografiyalash deb ataladi. Bibliografik axborotni iste’molchiga ma’lum bir vositalar va usullar yordamida yetkazib berish jarayoni bibliografik xizmat deyiladi. Bunda ma’lumotbibliografiya apparatini tashkil etish, ma’lumot-bibliografiya xizmati ko‘rsatish, bibliografik axborotlashtirish va axborot ta’limi nazarda tutiladi. Bibliografik faoliyatning hamma jarayonlari o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldiradi. Hozirgi davrda ularning hammasi axborotga birlamchi ishlov berish, olingan natijalardan samarali va ko‘p marta va ko‘p maqsadli foydalanish, avtomatlashgan texnologiyani qo‘llashda muhim ahamiyatga ega. Bibliografiyalashning obyekti bo‘lib hujjat yoki uning qismi xizmat qiladi. Bibliografik axborotni ishlab chiqish jarayoni bir qancha o‘ziga xos xususiyatga va o‘ziga mos vositalar, usullar, yakuniy xulosalarga ega jarayonlar yig‘indisi bo‘lib, u analitik-sintetik ishlovga asoslangan yagona texnologik va ijodiy jarayondir. Bir vaqtning o‘zida bu jarayonda zarur axborot to‘planadi va unga baho beriladi, olingan ma’lumotlar umumlashtiriladi, tegishli maqsadga qaratilgan yo‘nalishda va shaklda axborot uzatiladi.