Mavzu: Biokimyoviy cho‘kindi jarayonlari

Mavzu: Biokimyoviy cho‘kindi jarayonlari

Cho‘kindi hosil qiluvchi protsesslar suvli muhitlarda: daryo, kо’1 va dengizlarda yuzaga keladi. Dengiz havzalarida shu protsesslar hamma geologik davrlarda ham juda qalin cho4kindi jins qatlamlarining yuzaga kelishiga sabab bo‘Igan. Bular mexanik va kimyoviy cho'kindilarga bo4linadi. Mexanik cho4kindilar nurash mahsulotlarining yuvilib kimyoviy barqaror minerallari bilan tog4 jins parchalarining shag'al, qum va qumli gillar shaklida daryo vodiylari da ham suv havzalarid qayta yotqizilishi natijasida hosil bo4ladi. Agar tarkibida kimyoviy barqaror qimmatli minerallari bo'lgan kon va jinslaming nurash mahsuloti yuvilsa, u holda bulaming qayta yuvilishi va mahsulotning solishtirma og4irligiga ko4ra taqsimlanib qayta yotqizilishi natijasida daryo vodiylarida ko'pincha sanoat ahamiyatiga ega bo4lgan sochiIma konlar hosil bo ladi. Oltin, platina, olmos va boshqalaming sochilma konlari shular qatoriga kiradi. Mexanik cho4kindilar to4planishi protsessida yangi minerallaming hosil bo4lio4i yuz bermaydi. Jins parchalarida bo'lgan ayrim keyingi kimyoviy o4zgarishlar ba’zan qadimiy sochi Imalardagina kuzatiladi. Kimyoviy cho4kindilar asosan ko4l va dengiz havzalarida yuzaga keladi. Cho4kindilaming hosil boiishi turlicha yoliar bilan sodir bo4lishi mumkin: yo tuzlar bilan to4yingan eritmalaming kristallanishi, yoki gellarga aylanib borayotgan kolloid mahsulotlaming cho4kishi, yoxud organik dunyo hayotiy faoliyati mahsulotlari va organik qoldiqlaming to4planishi yo4li bilan yuzaga keladi. 1. Kristallangan cho4kindilaming hosil bo4lishi quribborayotgan ko4pgina ko'llarda uchraydi, ularda qumq issiq iqlimli sharoitlarda yuzadagi bug4lanish quyilayotgan chuchuk suv oqimidan katta bo4ladi. Suvli eritma birmuncha o4ta to4yinishi bilan tuzlar kristallan boshlaydi. Minerallaming birin-ketin cho4kish tartibi erituvchi 125 (N20) kuchli bugclanayotgan paytda sistemalar muvozanatining ikkita asosiy faktori: eritmalar tarkibi, to'g^irogi shu sistemaga kiruvchi komponentlar konsentratsiyasining o‘zaro nisbati va kristallanish yuz beradigan eritma harorati bilan belgilanadi. Dengiz suvlarida boladigan Ca, Mg, К va Na sulfat va xlorid tuzlarining muvozanat sharoitlari har xil konsentratsiya va haroratlarda Vant-Goff, N.S.Kumakov va boshqa ко‘p gin a olimlar tomonidan batafsil tekshirilgan. 2. Kolloidal cho‘kindilaming k o l va dengiz havzalaridhosil bo‘lishi ancha murakkab protsess boiib, bu hodisa har tomonlama yetarli jarajada tekshirilgan emas. Nurash natijasida yuzaga kelgan ba’zi birikmalaming faqat haqiqiy eritmalar shaklida emas, balki chuchuk suvlarda barqaror boigan kolloid eritmalar qiyofasida oqin suvlar bilan olib ketilishi aniqlangan. Bu eritmalar yerning ustki suvlar bilan birga dengiz suvlariga quyilib,erigan tuzlar ionlari shaklida dengiz suvlariga quyi lib, erigan tuzlar ionlari shaklida dengiz suvlarida juda ko‘p miqdorda boigan elektrolitlar ta’sirida ulaming kaogulyasiyalanishi yuz beradi. Temir, marganets, kremniy va boshqa elementlar oksidlari kolloid eritmalari xuddi shunday y o l tutadi. Hosil boigan gellar daryo suvlari oqib kelgan gil zarrachalari, mayda jins parchalari va dengiz organizmlari qoldiqlari bilan birga kichik qatlamlar yoki birmuncha qalin to‘g‘ri-tekis qatlamlar shaklida suv havzalari qirg‘oq bo‘yi zonalari tubiga yotqiziladi. Vaqt o‘tishi bilan shu cho‘kindilarda ba’zi o‘zgarish (diagenezis) va ulaming zich massalarga aylanish jarayonlari yuz beradi. Cho'kindi marganets konlari misolida cho‘kindilardagi minerallar paragenetik assotsiatsiyalarining suv havzalari tubidagi cho‘kindi hosil qiluvehi frzik-kimyoviy sharoitlar bilan bogiiq ravishda qonuniy o‘zgarishi aniqlangan. Qirg‘oqqa yaqin sayoz joylarda to‘rt valentlik marganetsning kislorodga boyroq birikmalari tarqalgan bo lib,ular qirg'oq chizigidan uzoqlashgan sari siyrak temir sulfidlar bilan birga topiladigan ikki valentli marganets karbonatlari bilan sekin-asta almashina boradi. Suvi 126 sayoz joylarda cho‘kindilaming to‘planishi dengiz suvida ma’lum chuqurliklargacha erigan holda kislorod kelib turgan sharoitlarda sodir boMsa kerak, birmuncha chuqur suvli joylarda kislorod etishmagan va organik qoldiqlar karbonat kislotalar bilan qisman vodorod sulfid hosil qilib parchalangan. Buning hisobiga karbonatlar bilan birga qatorda oltingugurtli birikmalar yuzaga kelgan boMsa kerak. Shuning natijasiga tarkibiga ko‘ra xilma-xil (oksib va karbonat) boMgan rudalar fatsiyalari vujudga kelgan. Oksid, silikat va karbonatlardan iborat fatsiyalaming borligi qadimdan ma’lum boMgan temir konlarida ham turli tarkibli cho‘kindilar o‘zaro xuddi shunday munosabatda boMsa kerak. Dengiz havzalarining chuqur joylarida va okeanlarda yuz beradigan protsesslar haqida juda kam narsalami bilamiz. 3. Organizmlaming juda murakkab hayotiy faoliyatlarprotsessi natijasi hosil boMadigan organogen eki bio gen cho‘kindilar qvatoriga dengiz jonivorlari skelet mahsulotlarida tarkib topgan ohaktoshlar, diatomiyalaming kremniyli skeletlari dan tashkil topgan diatomitlar, asosan o‘simlik, qisman hayvon organi zmlari hisobiga vujudga kelgan kaustobiolitlar (grekcha “kaustos” — yonuvchi demakdir (yuzaga keladi) masalan, qazilma ko'mir, yonuvchi slanetslar, neftlar, yonuvchi gazlar, qattiq bitumlar va h.k.) kiradi. Organogen cho‘kindilar qirilib borayotgan hayvonlar skeletlarining (chiqanoqlaming) yoki yuqori yoki quyi. o‘simliklar to‘qimalarining to‘planishi (torf, spropel) yo‘li bilan hosil boMishi mumkin. Shuningdek ulaming o‘zi organizmlar hayotiy faoliyatining natijasi bo‘lishi mumkin. Masalan, anayerob bakteriyalar organik qoldiqlar yoki sulfatlarm parchalanib, nihoyat shu protsess natijasida oltingugurt uyumlari hosil qiladi. Nihoyat, bakteriyalar faoliyati mahsuloti hisobiga laboratoriya sharoitlarida ferrobakteriyalar uchun isbot qilinganidek tugunchasimon mahsulotlar ham yuzga kelishi mumkin. Keyinga qayta tug‘ilishlar davomida ana shu cho‘kindilaming bir xillarianorganik mahsulotlarga aylanadi (masalan, ohaktoshlar, fosforitlar), boshqa xillari esa organik birikmaligicha qolib ketadi (toshko£mir va boshqalar).