Mavzu: biosferada modda va energiyaning davriy aylanishi

Moddalarning geologik aylanishida Yer qobig’idagi barcha kimyoviy elementlar ishtirok etsa, biologik davriy aylanishda esa faqat biogen elementlar ishtirok etadi.

Geologik davriy aylanishning davomiyligi bir necha o’n ming va yuz ming yillarni tashkil etsa, biologik davriy aylanishni ta’minlovchi biogen elementlarning davriy aylanish sikli qisqa-bir necha yil, bir necha o’n va yuz yillarni tashkil etadi.

Biogeokimyoviy davriy aylanish

• 
  Retutsentlarning hayot faoliyati tufayli organik birikmalar anorganik moddalarga aylantirilib, qaytadan biologik aylanishda ishtirik etishi yoki uning tarkibidan chiqib, geologik davriy aylanishga qo’shilishi mumkin.
  

• 
  O’z navbatida geologic davriy aylanishda ishtirok etayotgan elementlar tirik organizmlar tomonidan o’zlashtirilib biologic davriy aylanishga jalb etilishi mumkin.
  
• 
  Biologik hamda geologic davriy aylanishlar bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lgani uchun bu jarayonlarga bir butun, yaxlit, ya’ni elementlarning biogeokimyoviy davriy aylanishi deyiladi.
  

Biosferaning barqarorligini ta’minlovchi mexanizmlar

• 
  Biosferaning barqarorligi va yaxlitligini ta’minlovchi moddalarning biologic davriy aylanishi butun Yer shari jami biomassasining hayotiy faoliyati bilan bog’liq. Quyosh energiyasi va yashil o’simlikmlardagi xlorofill moddasi Yerda hayot mavjudligi hamda biologic davriy aylanishning asosi hisoblanadi.
  
• 
  Quyosh energiyasi oqimi va tirik organizmlarning hayot faoliyati elementlarning davriy aylanishini harakatlantiruvchi kuch bo’lib xizmat qiladi.
  
• 
  Yashil o’simliklarda sodir bo’ladigan fotosintez jarayoni, o’simliklar ildiz tizimi orqali o’zlashtirilgan kimyoviy elementlarning organik moddalar sintezlanishida ishtirok etishi natijasida biogen elementlar to’planadi va qayta taqsimlanadi.
  

Biosferaning barqarorligini ta’minlovchi mexanizmlar

• 
  Yashil o’simliklar tahqi muhitdan karbonat angidrid, suv, mineral tuzlarni o’zlashtirib, quyosh nuri ta’sirida va xlorofill ishtirokida geterotrof organizmlar uchun zarur bo’lgan birlamchi mahsulot-organik birikmalarni sintezlaydi.
  
• 
  Hayvonlar fotosintez jarayonida hosil bo’lgan organik birikmalar hisobiga oziqlanishi va hazm qilish jarayonida o’simliklarning birlamchi mahsulotini ikkilamchi mahsulotga aylantiradi.
  
• 
  Nafas olish jarayoni uchun zarur kisloroddan foydalanib, tashqi muhitga karbonat angidrid va hazm bo’lmagan moddalarni ajratadi.
  
• 
  O’simlik va hayvonlar hayoti tugagach nobud bo’ladi va organik qoldiqlar (detrit) hosil qiladi.
  
• 
  Organik qoldiqlar zamburug’lar va bakteriyalar tomonidan o’zlashtiriladi.