Mavzu: Bog'lovchining vazifasiga ko'ra turlari. Mundarija: I. Kirish

E


EVFEMIZM

Barcha xalqlarda ayrim narsa va hodisalarning nomini aytish go`yo ta’qiqlangandek bo`ladi. Masalan, kishilarga nisbatan o`lmoq so`zini aytmaslikka harakat qilinadi. “Ta’qiqlangan” so`z tabu, ta’qiqlash esa tabulashtirish deyiladi. Ta’qiqlangan so`z o`rnida qo`llangan so`z, birikma va iboralar evfemizm deb yuritiladi. Evfefizm grekcha еuphemismos — “yaxshi”, phemi — “гапираман” demakdir. Masalan, o`lmoq so`zi o`rnida qo`llangan vafot etmoq, foniy dunyoni tark etmoq, o`tmoq, joni uzilmoq kabi so`z va iboralar evfemizmdir. Evfemizmning “ta’qiqlangan” so`z o`rnida ifodalagan ma’nosi uning ko`chma ma’nosi hisoblanadi. So`zlovchining evfemizmlarni qo`llashi uning nutq madaniyati, muloqot odobi yuqoriligidan dalolat beradi.

Turli kasalliklar, jismoniy kamchiliklar, jonivorlar, voqea-hodisalar xalq orasida evfemik nom bilan yuradi. Masalan, gepatit so`zi o`rnida qo`llangan sarg`ayma so`zi, sizamiq so`zi o`rnida qo`llangan gul so`zi, ko`r so`zi o`rnida qo`llangan ko`zi ojiz birikmasi, chayon so`zi o`rnida qo`llangan gajak, eshak, oti yo`q so`z va birikmalari, ilon so`zi o`rnida qo`llangan arg`amchi so`zi shunday evfemik vosita hisoblanadi.

Mohir so`z san’atkorlari o`z asarlarida evfemizmlarni ko`p qollashadi. Masalan, Abdulla Qodiriyning roman va hikoyalarida, hajviy asarlarida evfemizmlarning juda ajoyib namunalarini ko`rish mumkin.

EGALIK SHAKLI

Egalik shakli – tilimizda ismlarga qo`shilib, asos qismda ifodalangan narsa, belgi, xususiyat, harakat-holatning uch shaxsdan biriga qarashliligini bildiradigan shakllar tizimi. Egalik shakli predmet­hodisaning qaysi shaxs va songa qarashli ekanligini bildirib, o`zi birikkan bosh so`zni qaratqich kelishigidagi ergash so`zga bog`laydi: mening kitobim. Ergash so`z bo`lmaganda ham egalik shakli narsaning kimga tegishliligini ko`rsatadi: (mening) Ukam keldi.

Egalik qo`shimchasi unli yoki undosh bilan tugagan so`zga qo`shilishiga qarab ikkitadan fonetik variantga ega:

Mening	kitob	­im	uka	­m
Sening		­ing		­ng
Uning		­i		­si
Bizning		­imiz		­miz
Sizning		­ingiz		­ngiz
Ularning		­i//­lari		­si//­lari

Uslubiy belgilari. 1. Egalik ko`shimchasi qaratqich kelishigi qo`shimchasining mavjudligini, qaratqich kelishigi qo`shimchasi esa egalik qo`shimchasining mavjudligini ko`rsatib turadi: maktab hovlisi, bizning maktab.

2. Viloyat, shahar, tuman, korxona, muassasa nomlari tarkibidagi III shaxs egalik shakli shaxsga qarashlilik ma’nosini emas, xoslik, umumdan ajratilganlik ma’nosini ifodalaydi. Shu sababli bunday birikmalarda oldingi qism qaratqich kelishigida qo`llanmaydi: Mustaqillik ko`chasi, Dehqonobod tumani, Qarshi davlat universiteti, o`zbek tilshunosligi kafedrasi.

3. III shaxs birlik va ko`plikdagi egalik shakllari ayrim ravish va modal so`zlar tarkibida yaxlitlanib qolgan: kechasi, kunduzi, tunlari, chamasi, ochig`i, yaxshisi.

4. Egalik (qarashlilik) ma’nosi -niki qo`shimchasi yordamida ifodalanishi ham mumkin, faqat bu qo`shimcha shaxs-son ko`rsatmaydi: maktabimiz – maktabniki.

5. Qaratqichli birikmada shaxs almashib qo`llanishi ham mumkin: Mening uyim shu yerda – Kaminaning uyi shu yerda.

6. Egalik shaklini ko`proq ot xususiylashtirgan, biroq egalik shakli istagan mustaqil so`z, hatto taqlid, undov so`zlarga qo`shilib ularni boshqa so`zlar bilan munosabatga kirita oladi. Shuning uchun ham u – ismlarning munosabat shakli.

7. Egalik qo`shimchasi I va II shaxs ko`plikda belgisiz ishlatilishi, ya’ni tushirib qoldirilishi mumkin. Bu qaratqich kelishigidagi kishilik olmoshi bo`lishini shart qilib qo`yadi: bizning ayvon, sizning oila, sizlarning maktab, bizlarning shahar.

8. Sifatdosh va harakat nomi tarkibidagi egalik shakllari harakat bajaruvchisining shaxsi va sonini bildiradi: o`qiganim, borishim. Shuning uchun qaratqich kelishigidagi shaxs bildiruvchi so`zning qo`llanishiga ehtiyoj bo`lmaydi.

Imlosi. 1. Eshik, qishloq, yutuq, kapalak kabi ikki va ko`p bo`g`inli so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilganda, o`zak oxiridagi jarangsizning jaranglilashuvi kuzatiladi: eshigi, qishlog`im, yutug`ing, kapalagi. Nok, chok kabi bir bo`g`inli so`zlar, idrok, ishtirok kabi ko`p bo`g`inli so`zlarda bu holat kuzatilmaydi.

2. Qorin, singil, burun, shahar, zahar kabi ikki bo`g`inli so`zlarga egalik shakli qo`shilganda ikkinchi bo`g`indagi i, u, a unlilarining tushib qolishi kuzatiladi: Qorni, singlim, burning, shahri, zahri.

3. Haq, his kabi o`zlashma so`zlarga egalik shakli qo`shilganda tovush ikkilanishi yuz beradi: haqqi, hissi.

4. parvo, obro`, mavqe, mavzu, avzo kabi arabiy va forsiy so`zlarga I, II shaxs egalik qo`shimchalari qo`shilganda y tovushi orttiriladi va shunday yoziladi: parvoyim, obro`ying, mavqeyim, mavzuyi, avzoyim. III shaxs egalik shakli parvo, obro`, mavqe, avzo so`zlariga -yi shaklida, xudo, mavzu so`zlariga -si tarzida qo`shiladi.