Mavzu: Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi Reja


Download 26.63 Kb.
Sana31.03.2023
Hajmi26.63 Kb.
#1311255
Bog'liq
Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi


Mavzu: Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi


Reja:



  1. BoshIang‘ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi

  2. Ona tili o'qitish metodikasi fanining predmeti

  3. BoshIang‘ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi fanining vazifalari

  4. Ona tili o‘qitish metodikasining tamoyillari

  5. Ona tili o’qitish metodikasining tekshirish metodi

  6. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish tarixidan

Metod aslida yunoncha ,,metodos“ so'zidan olingan bo‘lib, „bilish va tadqiqot yo ‘li“, „nazariya“, „ta’limot“ kabi m a’nolam i bildiradi1. M etodika (yurt, „methodike") biror ishni bajarish, amalga oshirish, ado etish m etodlarining, usullarining yig'indisi yoki o ‘qitish usullari haqidagi ta ’limot2 — ta ’lim berish m etodlari, yo'llari va vositalari haqidagi fandir. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi fanining predmeti o'quvchilarga o'zbek tilini o'rgatish yo'llari va vositalari, ona tilini egallash, ya’ni nutqni, o'qish va yozishni, grammatika va imloni o'zlashtirib olish to'g'risidagi ilmdir. Metodika maktab oldiga qo'yilgan ta ’lim va tarbiyaviy vazifalardan kelib chiqib, ona tilini o'rgatishning vazifalarini va m azm unini belgilaydi, ta’lim-tarbiya berish jarayonini tekshiradi, shu jarayonning qonuniyatlarini va ta’lim berish usullarining ilmiy asoslangan tizimini belgilaydi.


Metodika fani quyidagi masalalarni o'rganadi:
1. O'qitishning vazifalari va mazm unini aniqlaydi. Nimani o'qitish kerak? savoliga javob beradi, ya’ni boshlang'ich sinflar ona tili kursining dasturlarini, ta ’lim mazmunini belgilab beradi, o'quvchilar uchun darsliklar va qo'llanm alar yaratib, ularni takomillashtirib, sam aradorligi va muvofiqligini doimiy nazorat qilib boradi.
2. O'qitish metodlari, tamoyillari, usullari, dars va uning turlarini, o'quvchilar amaliy ishlari - mashqlar va yozma ishlaming izchil tizimini ishlab chiqadi, ya’ni „Q anday o'qitish kerak?" savoliga javob tayyorlab beradi.
3. O'quvchilarga ona tilidan bilim berish va ko'nikm a hosil qilishda ilmiy nuqtai nazardan eng foydali shart-sharoitlar haqidagi masalalarni hal qiladi, ya’ni „Nega xuddi mana shunday o'qitish kerak?“ savoliga javob tayyorlaydi. Eng foydali materiallarni, m etodlarni o'rganadi, tanlangan metodlarni asoslaydi, tavsiyalarni eksperimental tekshiradi.
Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi yuqori sinflarda ona tili o'qitish metodikasining dastlabki bosqichi bo'lib, u tekshiradigan masalalarni boshlang'ich sinf o'quvchilariga tadbiqan (muvofiq ravishda) o'rgatadi. Shu bilan birga, boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasining o'ziga xos xususiyatlari mavjud. Boshlang'ich sinflarda ona tilini o'qitish grammatika, imlo va unga bog'liq holda nutq o'stirish metodikasinigina emas, balki xat-savod o'rgatish, sinfda va sinfdan tashqari o'qish metodikalarini ham o'z ichiga oladi. Shulardan kelib chiqib, boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi fani quyidagi vazifalarni bajaradi:
a) boshlang'ich sinflarda ona tili kursining m azm uni, hajmi va mavjud tizimini, ya’ni kursning (xat-savod o'rgatish, o'qish, gram ­ matika, imlo, nutq o'stirish va h.k.) dasturini belgilash va asoslash;
b) o'qish va yozuvdan bilim va ko'nikmalarning shakllanishi jarayonini ham da bu jarayonda o'quvchilar duch keladigan qiyinchiiiklarni o'rganish, xatolarning sababini tahlil qilish, ularning oldini olish va to'g'rilashga yordam beradigan ish turlarini ishlab chiqish;
d) ona tilidan beriladigan o'quv materialini o'quvchilar aniq tushunishi va puxta o'zlashtirishiga, ularda olgan bilimlarini amaliyotda tatbiq eta olishga va o'quvchilam ing umumiy taraqqiyotiga, ya’ni ularning zehnini, xotirasini, kuzatuvchanligini, yodda saqlashini, mantiqiy tafakkurini, ijodiy o'ylashini, nutqini o'stirishga yordam beradigan m etod va vositalarni ishlab chiqish;
e) ona tilini o'rgatish bilan bog'liq holda maktablar oldiga qo'yilgan tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirish, o'quvchilarda axloqiy va estetik sifatlarni shakllantirish. Ona tili o'qitish metodikasi ta’limning turli bosqichlarida o'quvchilarning bilim, ko'nikm a va malakalarini aniqlaydi, o'qishning muvaffaqiyati va kamchiliklarini belgilaydi, sababini izlaydi, xato va kamchiliklarni bartaraf etish usullarini topadi. Ona tili metodikasi ta ’lim tizimining barcha bosqichlirida ona tilini o'qitishning izchillik va uzlnksizligini ta’minlaydi. Maktabgacha tarbiya muassasasida, asosan, bolalaming nutqini o'stirish nazarda tutiladi. Boshlang'ich sinfda o'quvchilar nutqini o'stirishdan tashqari, ona tilidan elem entar nazariy tushunchalarni amaliy o'zlashtirishlari ham nazarda tutiladi.
Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi fani quyidagi bo'limlarni o'z ichiga oladi:
1. Savod o‘rgatish metodikasi, ya’ni elem entar o'qish va yozishga o'rgatish. Bolalarga savod o'rgatish pedagogika fanidagina emas, balki ijtimoiy hayotda ham juda jiddiy masalalardan hisoblanadi. Chunki xalqning savodxonligi mustaqillik uchun, siyosiy onglilik uchun, m adaniyat uchun kurash qurolidir. Mustaqil O'zbekiston Respublikamizda har bir kishining savodxon bo'lishiga alohida e’tibor berilmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov kelajak avlodning savodxon, yuksak m a’naviyat egasi bo'lib yetishishlari uchun g'am xo'rlik qilmoqdalar. Misol uchun, l-sinfga qadam qo'ygan bolalarga barcha o'quv qurollarining sovg'a qilinishi, 2008-yilning „Yoshlar yili" deb atalib, shu nomli dasturning amalga oshirilishi va hokazo.
2. 0‘qish metodikasi. Boshlang'ich sinflarda o'qish predm etining vazifasi bolalarni to 'g 'ri, tez (m e’yorida), ongli va ifodali o'qish m alakalari bilan qurollantirish hisoblanadi.
3. Grammatika, fonetika, so'z yasalishini o'rganish metodikasi. Bu bo'lim elem entar to 'g 'ri yozuvga va husnixatga o'rgatishni, gram m atik tushunchalar, boshlang'ich imlo malakalarini shakllantirishni nazarda tutadi.
4. Nutq o‘stirish metodikasi. Bu bo'lim boshlang'ich sinflarda alohida o'rin tutadi. Bolalar birinchi navbatda tilni, nutqni o'quv predmeti sifatida anglaydilar, ular xohlagan va qiziqarli narsalarnigina emas, balki zaruriy narsa va hodisalar haqida o'ylab, rejali nutq tuzish zarurligini ham tushuna boshlaydilar. Ular o'zining grafik shakli bilangina emas, balki leksikasi, sintaktik va morfologik shakli bilan ham og'zaki nutqdan farq qiladigan yozma nutqni ham egallaydilar. Metodika bolalar nutqini boyitishi, sintaktik va bog'lanishli nutqini o'stirishni ham ta ’minlashi kerak. Shuni aytib o'tish kerakki, bog'lanishli nutq maktablarda alohida bo'lim sifatida o'rganilm aydi, u til fanining boshqa bo'limlari bilan bog'langan holda shakllantiriladi. Ona tili o‘qitish metodikasi fanining metodologik va ilmiy asoslari. Ona tili o'qitish metodikasining metodologik asosi borliqni bilish nazariyasidir. Bu fanning bosh vazifasi o'quvchilam ing o'zbek tili lug'at boyligini to'liq o'zlashtirib olishlarini ta ’minlashdir. Ma’lumki, jam iyatda til kishilar o'rtasidagi aloqaning zaruriy vositasidir. Tilning aloqa vositasi sifatidagi ahamiyati uzluksiz ortib boradi. Til borliqni oqilona, m antiqiy bilish vositasidir. Til birliklari yordam idagina bilish jarayonida umumlashtirish, tushunchani m uhokam a va xulosa bilan bog'lash amalga oshadi.
Til va nutq tafakkur bilan uzviy bog'lanadi. Tilni egallash va nutq o'stirish bilan o'quvchining fikrlash qobiliyati ham o‘sib boradi. M aktabning vazifasi tilni kishilar orasidagi m unosabatning rivojlangan nozik quroliga aylantirish hisoblanadi. M etodik fan sifatida ona tili o'qitish metodikasi boshlang'ich ta’lim standard belgilab bergan vazifalarni amalga oshiradi, ya’ni tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirish, erkin fikrlay olish, o ‘z fikrini og‘zaki va yozma ravishda ravon bayon qila olish, jamiyat a ’zolari bilan erkin m uloqotda bo‘la olish ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga oid m etod va usullami ishlab chiqadi. Bilish nazariyasiga ko‘ra analitik-sintetik ishlar yordamida til ustida kuzatishdan um umiy xulosa chiqarishga, nazariy ta ’rif va qoidaga, shular asosida yana og‘zaki va yozma tarzdagi nutqiy aloqaga, to ‘g‘ri yozuv va to ‘g‘ri talafFuzga o ‘tiladi. O'quvchilar jonli nutqiy aloqaga to ‘g‘ri talaffuz va to ‘g‘ri yozuvni elem entar nazariy m a’lum otlar asosida amaliy egallash orqali kirishadilar. Ular til materiallarini kuzatish, tahlil qilish orqali elem entar nazariy qoidalar chiqaradilar, o'rgangan va o'zlashtirilgan nazariy qoidalarni amaliyotga ongli ravishda tatbiq etadilar. M aktabda ona tili o'qitish metodikasining bunday yo'nalishi haqiqatni bilish qonuniyatlariga ham , hozirgi zamon didaktikasi vazifalariga ham mos keladi.
„Ta’lim to ‘g'risida“gi qonunda ta'lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillari belgilab berildi:
— ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;
— ta’limning uzluksizligi va izchilligi;
— um um iy o 'rta , shuningdek, o 'rta maxsus kasb-hunar ta ’lim ining m ajburiyligi;
— o 'rta maxsus, kasb-hunar ta ’limining yo'nalishini: akademik litseyda yoki kasb-hunar kollejida o'qishni tanlashning ixtiyoriyligi;
— ta ’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;
— davlat ta ’lim standartlari doirasida ta’lim olishning ham m a uchun ochiqligi;
— ta ’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv; — bilimli bo'lishni va iste’dodni rag'batlantirish;
— ta’lim tizimida davlat va jam oat boshqaruvini uyg'unlashtirish.

Bu tamoyillar boshlang'ich ta ’limda ona tili o'qitish metodikasining vazifalarini ham belgilab, aniqlashtirib beradi. Q o n u n d ata’kidlanganki, boshlang'ich ta ’lim um umiy o 'rta ta ’lim olish uchun zarur bo'lgan savodxonlik, bilim va ko'nikm a asoslarini shakllantirishga qaratilgan. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi fani o'z vazifalarini belgilab olishda ta’lim sohasidagi davlat hujjatlariga tayanadi. Keyingi yillarda mustaqillik sharofati bilan ta ’limni tubdan isloh qilish davlat siyosatining asosiy yo'nalishiga aylandi. „T a’lim to'g'risida“gi qonun va shu asosda yaratilgan „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" buning yorqin dalilidir. „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“ da ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak m a’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini yaratish asosiy maqsad qilib olingan4. Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va m a’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog'liq bo'lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlam a barkamol shaxsni shakllantirishni nazarda tutadi. Ona tili o'qitish metodikasi fani ham ta ’lim jarayonini tashkil etish shakllarini va usullarini ishlab chiqishda yuqoridagi m aqsadlar asosida ish yuritadi. Um um iy o'rta ta ’limning bir bosqichi bo'lgan boshlang'ich ta’lim 1—4-sinflarni o'z ichiga oladi. Milliy dasturda ta’kidlanganidek, bu bosqichda ta’limning yangicha tizimini va m azm unini shakllantirish uchun quyidagilar zanir: — o'quvchilam ing qobiliyatlari va imkoniyatlariga muvofiq ravishda ta ’limga tabaqalashtirilgan yondashuvni joriy etish; — ta ’lim berishning ilg'or pedagogik texnologiyalarini, zamonaviy o'quv-uslubiy majmualarini yaratish va o'quv-tarbiya jarayonini didaktik jihatdan ta’minlash va hokazo. Milliy dasturda ta’lim tizimining yaxlit axborot makonini vujudga keltirish bo'yicha ta ’kidlangan ko'rsatm alar, uzluksiz ta’limni ta’m inlash borasidagi islohotlarni amaliyotga tatbiq etish boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi oldida turgan dolzarb vazifalardan hisoblanadi.


Ona tili o'qitish metodikasi psixologiya va pedagogika m a’lum otlariga ham tayanadi. Metodikaning masalalarini hal etishda pedagogik iimlar ham yordam beradi. Shuning uchun ham psixologiya va pedagogika fanlari ham metodikaning metodologik asosi hisoblanadi. Pedagogik psixologiya kishiga ta ’lim va tarbiya berishning psixologik qonuniyatlarini o'rganishni o ‘z predmeti deb biladi. U o'quvchilarda tafakkurning shakllanishini tadqiq qiladi, aqliy faoliyat usullari va ko'nikmalarini o'zlashtirish jarayonini boshqarish m asalalarini o'rganadi, o'qitish jarayonini amalga oshirishga, pedagog bilan o'quvchilar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarga va o'quvchilar jam oasidagi munosabatlarga ta’sir qiluvchi psixologik omillarni, o'quvchilardagi individual-psixologik farqlarni, aqliy rivojlanishdan orqada qoluvchi bolalar bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiya ishlarining o'ziga xos xususiyatlarini aniqlaydi. Bu bilan pedagogik psixologiya m etodika faniga o'quv materialini tanlashda, boshlang'ich sinflarda ona tilining m azm uni va hajmini, o'quv materialini aniqlashda hamda ularni sinflar bo'yicha taqsimlashni muayyan izchillikda joylashtirishda yordam beradi. O'qitishning samarali usul va shakllarini belgilashga, o'quvchilar analitik-sintetik faoliyatining to'g'ri o'sishiga ko'maklashadi. M etodika psixologiya fani m a’lumotlariga tayanib o'qitishda o'quvchilam ing yosh va individual xususiyatlarini hisobga olib yondashish imkoniyatiga ega bo'ladi. Ona tili o'qitish metodikasi psixolingvistika fani bilan ham uzviy bog'liqdir. Psixolingvistika metodikaga nutq haqida — fikmi bayon qilish turlarini belgilovchi omillar, „nutqni qabul qilish signallari" apparati, individual m unosabatga va ommaviy aloqaga nutqiy ta ’sirning foydasi haqida m a’lumot beradi. Bu m a’lumotlar metodik masalalarni hal qilish uchun, ayniqsa, bog'lanishli nutqni o'stirish metodikasi uchun juda muhimdir. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi didaktika bilan, ya’ni ta ’limning umumiy nazariyasi bilan ham bog'lanadi. Metodika didaktika belgilab bergan qonuniyatlar, qoida va tamoyillarga asoslanadi. Didaktika tamoyillariga, ya’ni o'rganiladigan materialning ilmiyligi va muvofiqligi, til va materialni o'rgatish va mustahkamlashda ko'rgazmalilik, onglilik, bilim, ko'nikm a va malakaning puxtaligi, doimiy takrorlash, o'quvchilar bilish faoliyatining faolligi, mustaqillik, o'qitishni hayot bilan, bolalaming qiziqishlari bilan bog'lab olib borishga rioya qilish maktabda o'qitiladigan barcha predm etlardan, shu jum ladan, ona tilidan ham o'qish jarayonini tashkil qilishda juda zarurdir. Ona tili metodikasi umumiy pedagogika bilan ham o'zaro b o g '­ lanadi. Maktab ta ’limidagi har bir o ‘quv predmeti, shu jum ladan ona tili ham, faqat bilim berish, ko'nikm a va malaka hosil qilish bilangina cheklanmay, bolaning ongini oshirishi va tarbiyalashi ham zarur. Haqiqatan ham, ona tili o'qitish jarayonida bolalaming dunyoqarashi shakllanadi, bilish qobiliyatlari o'sadi, ular aqliy, axloqiy, estetik tom ondan rivojlanadi, xarakterida m a’lum ijobiy xususiyatlar yuzaga keladi, m ehnat qilishga o'rganadi va hokazo. Pedagogika fani bolalarni har tom onlam a rivojlantirish va ularni tarbiyalash masalalarini ilmiy tom ondan ishlab beradi. Ona tili o'qitish metodikasi pedagogika fani yangiliklariga, uning yuqorida qayd etilgan masalalarni ilmiy tom ondan ishlab bergan m a’lumotlariga tayanadi. Ona tili metodikasini umumiy pedagogika bilan bog'lash ayniqsa boshlang'ich sinflarda muhimdir. Kichik yoshdagi o'quvchilam ing jamoaviy va shaxsiy o'quv faoliyatida zarur bo'lgan ko'p odat va ko'nikmalari hali tarbiyalanmagan bo'ladi. Tashkilotcnilik, jam oa ishiga tez kirishish, e’tibor bilan eshitish, o'qish va yozish, faol va mustaqil ishlash, barcha ishlarni puxta va saranjom bajarish kabi ko'nikm a va odatlar o'qituvchi va maktab tom onidan amalga oshirii|adigan umumpedagogik tadbirlar tizimini tashkil etadi. Tarbiyaning hunga o'xshash nazariy va amaliy masalalarini pedagogika ishlab radi. O'qituvchi pedagogik talablarni amalga oshirsagina, ona tiliga 'eatishni ta’lim-tarbiya jihatidan foyda keltiradigan qilib uyushtira di. Ona tili o'qitish metodikasi o'zbek tilining m a’lum qismini nazariy ^gallashni nazarda tutadi, shuning uchun ham fonetika va fonologiya, leksikologiya va frazeologiya, so ‘z yasalishi va etimologiya, grammatika — morfologiya va sintaksis, stilistika, shuningdek, orfoepiya, grafika, orfografiya kabi fanlar ona tili metodikasining muhim asosi hisoblanadi. Fonetika va fonologiya grafika bilan bog'liq holda savod o'rgatish metodikasini ishlashda, elem entar o'qish ko'nikmasini shakllantirishda asos bo'lib xizmat qiladi. Fonetika va grafikaning fonetik tamoyil asosida yoziladigan imlo qoidalarini o'zlashtirishda ham ahamiyati katta. Husnixat metodikasi grafika nazariyasiga tayanadi. Leksikologiyani bilish maktabda lug'at ishi (m a'nodosh va zid m a’noli so'zlarga oid xilma-xil mashqlar o'tkazish, ko'p m a’noli so‘zlar, ularning m a’no bo‘yoqlari ustida ishlash) ni to ‘g ‘ri tashkil etish uchun juda muhimdir. So'zning tarkibi va so'z yasalishini o'rganishda metodikaga so'z yasalishi, etimologiya, grammatika asos vazifasini bajaradi. Morfologiya va sintaksis mavhum til hodisalarini shakllantirishni, til qurilishi haqida tushuncha hosil qilishni to 'g 'ri tashkil etishga, grammatik tushunchalardan to 'g 'ri yozuv masalalarini hal qilish uchun foydalanishga imkon beradi. Gram m atikadan bilimi bo'lmagan o'quvchilarda imlo va punktuatsiyadan ko'nikm a va m alakalami shakllantirish mumkin emas. Gramm atika o'quvchilar nutqini o'stirishda muhim o'rin tutadi, chunki grammatika so'z shakllarini to'g'ri tuzish, so'z birikmasi tarkibidagi so'zlarni o'zaro to'g'ri bog'lash va gapni to'g'ri tuzishga o'rgatadi. To'g'ri yozuvga o'rgatish metodikasining rivojlanishida o'zbek tili imlosi nazariyasini hisobga olish talab etiladi. O'qish metodikasi adabiyot nazariyasiga asoslanadi, chunki o'quvchilar badiiy asarni amaliy tarzda tahlil qiladilar, ularga adabiyotshunosIikdan nazariy m a’lumot berilmaydi, amm o m etodika adabiy asarning yaratilish qonuniyatlarini, ularning o'quvchilarga ta ’sirini, ayniqsa, adabiyotshunoslikka oid mavzulardan asarning g'oyaviy mazmuni, uning mavzusi va sujeti, kompozitsiyasi, janri, tasviriy vositalarini hisobga olishi zarur.

Ona tili o‘qitish metodikasining tamoyillari


O'quvchilarga ona tilini o'rgatish, ularni tarbiyalash va har m onlam a rivojlantirish vazifasidan kelib chiqib, bilish nazariyas asoslanib, barcha yaqin, o'zaro bog'liq fanlar tavsiyalariga asoslanib, ona tili o'qitish metodikasi o'z tamoyillarini ishlab chiqadi. Bu tamoyillar um umdidaktik tamoyillardan o'zgacha bo'lib, o'qituvchi bilan o'quvchi o'rtasidagi o'quv m ehnatining yo'nalishlarini belgilab beradi.
Ona tili o'qitish tamoyillari quyidagilar:
1. Til materialiga, nutq organlarining o‘sishiga, nutq malakalarining to‘g‘ri rivojlanishiga e’tibor berish tamoyili. Nutq, til qonuniyatlariga, oz bo'lsa-da, e ’tibor bermaslik amaliy nutq faoliyatini egallashga salbiy ta ’sir ko'rsatadi. Masalan, fonetik ko'nikmalarga yetarli e ’tibor berilmasa, imloviy savodxonlikka putur yetadi. Bu ta ’lim tamoyili tildan olib boriladigan m ashg'ulotlarda eshituv va ko'ruv ko'rsatmaliligini ta ’minlashni va nutq organlarini m ashq qildirishni (gapirib berish, ifodali o ‘qishni, ichida gapirishni) talab etadi.
2. Til ma’nolarini (leksik, gram m atik, morfemik, sintaktik m a’nolarini) tushunish tamoyili. So‘zni, m orfemani, so‘z birikmasini, gapni tushunish borliqdagi m a’lum voqea-hodisalar o'rtasidagi bog‘lanishni aniqlash demakdir. Til m a’nolarini tushunish tamoyiliga amal qilishning sharti tilning ham m a tom onlarini, tilga oid barcha fanlar (grammatika, leksika, fonetika, orfografiya, uslubiyat)ni o ‘zaro bog'langan holda o'rganish hisoblanadi. Masalan, morfologiyani sintaksisga tayangan holdagina o'rganish, o'zlashtirish mumkin. Sintaksisni o'rganishda esa morfologiyaga suyaniladi, orfografiya fonetika, grammatika, so'z yasalishiga suyanadi va hokazo. So'zni morfemik tahlil qilish uning m a’nosini tushunishga yordam beradi. Tilning ham m a tomonlari birbiri bilan o'zaro bog'langan bo'lib, o'qitishda buni albatta hisobga olish kerak.
3. Tilga sezgirlikni o'stirish tamoyili. Til — juda murakkab hodisa, uning tuzilishini, izchil tizimini fahmlab olmay turib, sal bo'lsa-da, uning qonuniyatlarini, o'xshashliklarini o'zlashtirm ay turib, uni yodda saqlab bo'lmaydi. Bola gaplashish, o'qish, eshitish bilan til materiallarini yig'adi, uning qonunlarini o'zlashtiradi. Natijada kishida tilga sezgirlik (til hodisalarini tushunish) xususiyati shakllanadi.
4. Nutqning ifodaliligiga baho berish tamoyili. Bu tamoyil til hodisalarini tushunm ay turib savodli yozish, nutq madaniyati vositalarining xabar berish vazifasini tushunish bilan bir qatorda, uning ifodaliligini (uslubga oid) tushunishni, m azm uninigina emas, balki so'z va nutq birliklarining, tilning boshqa badiiy-tasviriy vositalarining hissiy bo'yoqdorligini ham tushunishni ko'zda tutadi. Bu tamoyilga amal qilish uchun, birinchi navbatda, badiiy adabiyotlardan, shuningdek, tilning uslubiy xususiyatlari aniq ifodalangan boshqa matnlardan foydalanish talab etiladi. Bu esa m atn m azm uni va uning o'ziga xos ,,noziklik“larini ham anglab yetishga yordam beradi.
5. Og'zaki nutqni yozma nutqdan oldin o'zlashtirish tamoyili. Bu tamoyil ham kishi nutqining rivojlanishiga ta ’sir etadi va til o'qitish metodikasini tuzishda xizmat qiladi. M etodika tamoyillari, didaktika tamoyillari kabi, o'qituvchi bilan o'quvchining maqsadga muvofiq faoliyatini belgilashga, ularning birgalikdagi ishlarida qulay yo'nalishni tanlashga yordam beradi, metodikaning fan sifatida nazariy asoslash elem entlaridan biri bo'lib xizmat qiladi.

Ona tili o’qitish metodikasining tekshirish metodi


Amaliy fanlar uchun amaliyot m uhim rol o'ynaydi. Ona tili o'qitish metodikasi ham amaliy fanlar sirasiga kiradi. Har qanday amaliy xulosalar ishonarli bo'lishi, yuqori ilmiy darajada, ya’ni puxta va asosli bo'lishi lozim. M etodika tavsiyalarining ilmiy darajasi, nazariy tasdiqlanishi yuqori saviyada bo'lishi tekshirish metodlarining puxtaligiga ham bog'liq.
Tekshirish metodlari 2 xil:
1. Nazariy tekshirish metodlari. U quyidagi hollarda tatbiq etiladi:
a) biror hodisaning m etodik asosini, unga bog'liq boshqa fanlarni o'rganish, qo'yilgan gipotezani asoslash, izlanishning asosiy yo'nalishini belgilashda;
b) masala tarixi, xorijiy m aktab tajribalari va mavzuga doir adabiyotlarni o'rganish, tajribani tahlil qilish, m asalaning isbotlanmagan va hal qilinm agan o 'rinlarini aniqlash, ilgarigi tajriba bilan hozirgi ahvolni taqqoslash, hozirgi kun talabi bilan baholashda;
d) bir-biriga yaqin fanlar (psixologiya, lingvistika, sotsiologiya) ning tekshirish metodlarini, olimlarning tekshirish ishlari tajribasini o'rganish, qulay metodlarni tanlash, o'zining yangi eksperimental metodikasini yaratish, materiallarni tayyorlash maqsadida;
e) empirik tajriba yo'li bilan olingan materiallarni tahlil qilish va umumlashtirish, o'qituvchilarning ish tajribasini o'rganish, eksperim ent natijasini tahlil qilish, amaliy tavsiyanomalarni shakllantirishda.
2. Empirik metod (tajribaga asoslangan metod). Bu metod quyidagi maqsadlarda qo'llanadi:
a) bu m etod o'qituvchilarning ish tajribasini o'rganish, yangiliklarini tanlash, umumlashtirish, baholash va ommalashtirish, o'qituvchi va o'quvchilar faoliyatining darajasini aniqlash;
b) o'quvchilarni o'qitish jarayonini maqsadga muvofiq kuzatish (dars, uning biror qismini, o'quvchilam ing javobi, hikoyasini, yozma ishini tekshirish), o'qituvchi va o'quvchilam ing faoliyatini so'rovnom a orqali tekshirish;
d) eksperiment (tajriba) m etodidan foydalanish. Hozirgi kunda keng tarqalgan bu usulda deduktiv yo'ldan boriladi, ya’ni gipoteza qo'yiladi, mavzuga asosan eksperiment uchun material (o'quv materiali) tayyorlanadi. Eksperiment bir necha marta takrorlanadi, bir necha sinf va bir necha guruhlarda o'tkaziladi. Eksperimentda 2 ta sinf tanlanadi. Biri tajriba sinfi, ikkinchisi taqqoslash uchun tekshiruv sinfi. Tajriba sinfida yangi m etod, yangi darslik, yangi ishlanmadan foydalanilsa, tekshiruv sinfida amaldagi m etod, darslik, ishlanmadan foydalaniladi. Ikkinchi marta sinflar almashtiriladi, bu chaprost deb nom lanadi. Har ikki holda ham natija yuqori bo'lsa, demak, ish usuli foydali sanaladi. Eksperimental tekshirish o‘z maqsadining kengligi bilan farqlanadi: ayrim m etodik usullami tekshirishda ommaviylik talab qilinmaydi, am m o yangi dastur, yangi darsliklarni tekshirishga butun tum an, viloyat jalb qilinadi.
Eksperiment vazifasiga ko'ra quyidagi hollarda o'tkaziladi:
1) yangi metod, yangi darslikning muvofiqligini tekshirishda;
2) metod yoki qo'llanmaning qay darajada foydaliligini tekshirishda;
3) m etod yoki qo'llanm aning muvofiqligini va samaradorligini aniqlashda. Eksperiment natijasini chiqarishda belgilangan baho m e’yoriga amal qilinadi. Bunday m e’yor aniq, barcha holatlar uchun ham bir xil bo'lishi lozim. Ona tili metodikasida yozma ishlarda yo'l qo'yilgan xatolar soni va xarakteri, m a’lum bir vaqtda o'qilgan yoki yozilgan so'zlar soni, og'zaki hikoya va yozma inshoning hajmi va izchilligi m e’yoridan foydalaniladi.
Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi o'z predmeti va vazifalariga mos ravishda em pirik tekshirish metodidan quyidagi ishlarda ham foydalanadi:
1. Tlg'or o'qituvchilar ish tajribasini um um lashtirishda. Buning uchun ilg'or o'qituvchilarning ish-tajribalari o'rganiladi, tahlil qilinadi, eng foydali jihatlari aniqlanadi va umumlashtiriladi. Bu metodika fani nazariy xulosalarining to'g'riligini tekshirishda asosiy mezon bo'lib xizmat qiladi, bu fanni yangiliklar bilan boyitib boradi.
2. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi sohasidagi meros va yangiliklarni o'rganishda.
3. T a’lim berishning u yoki bu usullari va vositalarining foydali ekanini tekshirishda.
4. Ona tilidan o'quvchilam ing o'qishlari, yozuvi, mustaqil va ijodiy ishlari ustidan kuzatish olib borishda.
5. O'quvchilar ijodiy faoliyatining natijalarini og'zaki qayta hikoyalash, yozma ish kabi usullar yordam ida tahlil qilishda. Yuqoridagi tekshirish metodlari ushbu fanning davr talabidan kelib chiqib rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi.

Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish tarixidan


0‘zbek xalqi juda qadim zamonlardayoq ilm-fanga katta e’tibor bilan qaragan va uni rivojlantirishga harakat qilgan. Ibn Sino, Beruniy, al-Xorazmiy, Amir Tem ur, Ulug‘bek va boshqa ko‘plab allomalar ilm -fanni dunyoga tanitganlar. Ilm -m a’rifatga beqiyos hurm at bilan qaragan xalqimiz qanday qiyinchilik va to'siqlar bo'lm asin, o 'z farzandlarining savodli bo'lishini orzu qilganlar, ularini yoshligidanoq maktabga o'qishga berganlar. M aktabdor dom lalar o'z usullari va tajribalariga asoslanib bolalarga saboq berganlar. Demak, O'zbekistonda o'qitishning o'ziga xos usullari mavjud bo'lgan va ular rivojlanib borgan. Bu jarayon silliq kechmagan, ba’zi xato va kamchiliklarga ham yo'l qo'yilgan. Chunonchi, XX asrning 20-yillarida maktabni rivojlantirishda juda jiddiy xatolarga yo'l qo'yildi. Kompleks dasturlarda ona tilini o'rganish tizimi buzildi: grammatik, orfografik ko'nikm alarga yetarli ahamiyat berilmadi. Savod o'rgatishda yaxlit so'z metodi tilning fonetik xususiyatlariga mos kelmadi, analitiksintetik ishlar ta ’m inlanmadi, puxta, to'g'ri yozuv masalalari uchun zamin yaratilmadi. Keyinchalik 1931-yil 5-sentabrda qabul qilingan „Boshlang'ich va o'rta maktab haqida“gi, 1932-yil 25-avgustda qabul qilingan „Boshlang'ich va o 'rta maktab o'quv dasturlari rejimi haqida“gi qarorlar yuqoridagi kabi yo'l qo'yilgan xato va kamchiliklami bartaraf qilishda va o'quv mashg'ulotlari tizimini ishlab chiqishda maktabga va o'qituvchilarga yordam berdi. Tezlik bilan savod o'rgatishda analitiksintetik tovush metodi qayta tiklandi. Gram m atik, orfografik m ateriallarni izchil o'rgatishga, o'quvchilam ing har tom onlam a savodli bo'lib, m adaniy nutqni egallashlariga katta ahamiyat berila boshlandi. O'quvchilar va o'qituvchining o'quv m ehnatini tashkil etishning asosiy shakli bo'lgan dars metodikasi muvaffaqiyatli ishlana boshlandi. O'tgan asrning 50—70-yillari mobaynida boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi sohasida anchagina qo'llanm alar yaratildi. Bu yillarda ona tili o'qitish metodikasi fan sifatida rivojlana boshladi, um um iy pedagogik, didaktik va psixologik xarakterdagi ilmiy tekshirishlarning natijalari ona tili o'qitish metodikasini takom illashtirish va yangi metodika yaratishga imkon berdi. O'zbek tilshunosligi sohasidagi muvaffaqiyatlar ham tilni o'zlashtirish jarayoniga va metodikaning rivojlanishiga jiddiy yordam ko'rsatdi. Xuddi shuningdek, bu fanning rivojlanishiga o'qituvchilarning ommaviy ish tajribalarini o'rganish, um umlashtirish katta ijobiy ta ’sir ko'rsatdi. O 'sha davrdagi jurnallarda o'nlab metodik maqolalar bosilib chiqdi.
1955-yildan boshlab pedagogika institutlari qoshida boshlang'ich ta ’lim o'qituvchilari tayyorlaydigan fakultetlar ochila boshlandi. Bu ham ona tili o'qitish metodikasining o'sishiga ijobiy ta’sir ko'rsatdi, ya’ni boshlang'ich sinf o'qituvchilarining umumiy va maxsus tayyorgarlik darajasi o'sdi. Institutlar qoshidagi kafedralarda ishlovchi ilmiy xodimlar metodik masalalarni chuqur, ilmiy asosda hal qilishga harakat qildilar. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq ona tili o'qitishga katta ahamiyat berila boshlandi. Bunda 1989-yil 21-oktabrda ,,0 ‘zbek tiliga Davlat tili m aqom ini berish haqida“gi qaror alohida o'rin tutadi. T a’lim sohasidagi bu o'zgarishlar ona tili o'qitish m etodikasida ham bir qator imkoniyatlarni yuzaga keltirdi. Bu yangiliklardan ko'plari m aktablarda amaliyotga tatbiq qilinmoqda, ba’zilari hozircha sinovdan o'tkazilm oqda. Sinov davrida, birinchidan, o'quvchiga, uning darsdagi va darsdan tashqari vaqtdagi o'quv mehnatiga, u duch kelayotgan qiyinchiliklarga, ko'nikm a-m alakalarini va rivojlanish qonuniyatlarini o'rganish metodikasiga ko'proq ahamiyat berilmoqda. Ikkinchidan, ta ’lim jarayonida bolaning fikrlash qobiliyatini o'stirish, m ustaqilligini va o'quv ishlari jarayonidagi aqliy faolligini oshirish vazifalari hal qilinmoqda. Uchinchidan, mavjud ta’lim tizimidagi tekshirishlar bilan bir qatorda o'qitishning istiqboli haqidagi vazifalarni hal qilish maqsadida ham tekshirishlar olib borilmoqda. Shunday qilib, fan sifatida ona tili o'qitish metodikasining o'z predm eti, vazifasi, nazariy va ilmiy sohasi bo'lib, bir qator fanlar o'rtasida uning m a’lum o'rni bor. Bu fan ham boshqa fanlar кзЫ. rivojlanib, taraqqiy etib bormoqda. M amlakatimiz mustaqillikka erishgach, ta’lim sohasida ham katta islohotlar amalga oshirildi. Jum ladan, „Ta’lim to'g'risida“gi 0 0 - nun, „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" qabul qilindi, „D avlat/tili to'g'risida“gi qonun qaytadan ko'rib chiqildi, Davlat ta ’lim standartlari ishlab chiqildi, ona tili dasturlari va darsliklari yangilandi. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 13-maydagi „O'zbekiston Respublikasida um umiy o'rta ta ’limni tashkil etish to 'g ‘risida"gi 203-sonli qarorida um um iy o 'rta ta’lim ikki bosqichdan iborat qilib belgilandi: 1. Boshlang'ich ta ’lim. 2. Umumiy о 'rta ra ’lim. Respublikamizda umumiy o'rta ta’limning standard yaratildi. U nda boshlang'ich bosqich va umumiy o'rta ta’lim nihoyasida o'quvchilar egallashi lozim bo‘lgan bilim, ko'nikm a va malakalaming minimal darajasi belgilab berildi. Jumladan, 1—■4-sinflarda o'quvchilar ona tili va o'qish predmetlaridan o'qish texnikasi, m atn m azm unini va o'zgalar fikrini anglash malakasi, fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi bo'yicha bilim, ko'nikm a va m alakalaming minimal darajasi belgilab berildi. Bu o'rinda ona tiliga katta vazifa yuklatildi: ona tili ta ’limiga o'quv fani sifatidagina emas, balki butun ta’lim tizimini uyushtiruvchi ta ’lim jarayoni sifatida qaraldi. O na tili bo'yicha minimal talablar uch parametrli standart o'lchovi orqali aks ettirildi: o'qish texnikasi, o'zgalar fikrini va matn m azm unini anglash, fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. Bu talablarni amalda bajarish ta ’lim jarayoniga yangicha o'qitish texnologiyalarini tatbiq etishni taqozo qiladi. Hozirda o'quvchilarga bilim berish, bilimlarni oshirishda mustaqil ishlarni uyushtirish, bilimlarni hisobga olish kabi m etodik tavsiyalar tizimi ishlab chiqilm oqda, texnik vositalardan unum li foydalanish, gram m atik ta ’limiy o'yinlarni joriy etish keng tus olm oqda, ta ’lim jarayonida test topshiriqlaridan, turli boshqotirma va jadvallardan keng foydalangan holda mashg'ulotlar uyushtirilmoqda. Yuqoridagilardan ko'rinib turibdiki, ona tili o'quv fani sifatida shakllanib, rivojlanish ning murakkab yo'lini bosib o'tm oqda.
Download 26.63 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling