Mavzu: bozor va tavakkalchilik

2. Tadbirkorlikda tavakkalchilik va uning turlari
Bozor iqtisodiyotining tub belgilaridan biri tadbirkorlik erkinligidir. Tadbirkorlik erkinligi muomala doirasida cheklanmagan har qanday fuqaro yoki ularning uyushmasi, guruhi qonun yo‘li bilan ma’n qilinmagan har qanday sohada istalgan iqtisodiy unumli faoliyat turini, uni yuritish usulini tanlash va shug‘ullanish erkinligini anglatadi. Demak, erkin tadbirkorlik turli-tuman tanlashlar erkinligini bildiradi. Ammo bu tanlashlar niqoyatda murakkab bo‘lib, tadbirkorlik faoliyatining muvaffaqiyat va mag‘lubiyatlari ularga bog‘liqdir.
Tadbirkorlik bu tavakkalchilik demakdir. Ammo chuqur, har tomonlama o‘ylab, imkoniyat darajalarida qilingan tavakkalchilik muvaffaqiyat keltiradi. Aksincha, tasodifiy, oqibati hisobga olinmay qilingan iqtisodiy tavakkalchilik inqirozga olib kelishi hammaga ayon.
Har qanday tadbirkor dastavval faoliyatini, ya’ni xo‘jalik yuritish sohasining payti va vaqtini aniqlab olishi lozim. Ish boshlashdan avval respublika, viloyat, shahar va tumanda tadbirkorlik faoliyatlari uchun sharoit va bu faoliyatni boshlashning asosiy shartlari bilan tanishib olishlari darkor. So‘ngra turli tarmoq, soha va hudud (tuman, viloyat) da tadbirkorlik faoliyatini yoritish, pul qo‘yish sharoitlari va imkoniyatlari o‘rganiladi. Bunda tarmoq va hududlardagi tadbirkorlikning rivojlanish darajasi, undagi soliq va kredit stavkalari, imtiyozlari o‘rganiladi. Faoliyat ko‘rsatmoqchi bo‘lgan sohaga va hududga kirib borishga to‘sqinlik qiladigan turli cheklanishlar to‘siqlarni aniqlash ham muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, faoliyat uchun zarur bo‘lgan xom ashyo va materiallarni topish, sotish qiyinchiliklari va imkoniyatlarini aniqlash maqsadga muvofiqdir.
Umuman dastlabki bosqichda tadbirkor o‘zi faoliyat ko‘rsatmoqchi bo‘lgan sohasi hududidagi tadbirkorlikning sharoitlarini o‘rganishi lozim. Buning uchun ma’lumot va axborotlarni tadbirkorlik to‘g‘risidagi qonun, huqumat qarorlari, me’yoriy hujjatlardan, statistik nashrlardan, iqtisodiy jurnal va gazetalardan olish mumkin. Kerakli ma’lumotlarni iqtisodchi, ekspert mutaxassislaridan, konsalting firmalaridan ham olish mumkin.
Xo‘jalik yuritish sohasi tanlangandan so‘ng, tadbirkor bozordagi o‘z o‘rnini topishi va o‘zi uchun bozor muhitini tanlashi — lozim bo‘ladi. Bu bosqichda biron bir tovar yoki xizmat bozori tanlanadi. Ushbu tanlov faoliyat ko‘rsatayotgan boshqa .tadbirkorlar tajribasini o‘rganish, o‘z hissiyotiga ishonch yoki chuqur tahlil asosida amalga oshiriladi.
Bozorni tahlil qilish uchun marketolog mutaxassislarga, kon-salting firmalarga murojaat qilish mumkin. Agar bo‘lgusi tadbirkorning mablaqi yetarli darajada ko‘p bo‘lmasa, bozorni o‘zi tahlil qilishi mumkin.
Bozorni tahlil qilishda tadbirkor ishlab chiqarishi mo‘ljallangan tovar yoki xizmatni iste’mol qiluvchilarni o‘rganishdan boshlaydi. Ushbu bosqichda iste’molchilarning mikdori, ularning didi, istaklari aniqlanadi. Bu ishni bo‘lqusi iste’molchilar bilan suhbatlashish, ularga tovar namunasini ko‘rsatish orqali amalga oshirish mumin.
Iste’molchilarni aniqlagach, ular uchun tovar ishlab chiqaradigan raqobatchilarni o‘rganish, ularning imkoniyatlarini tahlil qilish lozim. Bunda raqobatchilarning imkoniyatlari bilan tadbirkor o‘z imkoniyatini taqqoslashi o‘zining raqobatchidan usgunligi yoki kamchiliklarini baholaydi. Agar shu sohada va shu bozorda tadbirkor raqobatchilariga qaraganda ustunliklarga ega ekanligiga ishonch hosil qilsagina o‘z faoliyatini boshlashi kerak. Aksincha bo‘lsa, boshqa xo‘jalik sohasini va tovar (xizmat) bozorini tanlashi lozim bo‘ladi.
Bozorda doimiy o‘rinni aniqlash uchun tadbirkor o‘z tovarining hayotiy muhimligini, unga talabning chegarasini belgilab olishi kerak. Ushbu chegarani aniqlash, tovar ishlab chiqarish texnologiyasini yangilash, tanlangan soha va bozordan turib tark etish vaqtini his qilish ahamiyatlidir. Yuqorida aytilgan tanlashda tadbirkor o‘z malakasini kitoblar, jurnallar o‘qib borishi, maxsus kurslarda; o‘qish, o‘zgalarning tajribalarini o‘rganish orqali ro‘yobga chiqaradi.
Boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik tizimi sharoitida, odatda, tavakkalchilik har doim qoralanib keldi. Bozor munosabatlarini shakllanishida esa tavakkalchilik — tadbirkorlikning hal qiluvchi, eng muhim elementi sifatida namoyon bo‘ladi. Zarur paytda tavakkal ish ko‘rgan tadbirkor ko‘p hollarda muvaffaqiyat qozonadi.
Tavakkalchilik deganda «baxtli tasodifga» ishonish, umid qilish tushuniladi. Bu tushunchani boshqacha ifodalash ham mumkin. Tavakkalchilikka xos xususiyatda — noaniqlik, kutilmaganlik, ishonch-, sizlik, taxmindan iborat.
Siyosiy va iqtisodiy nobarqarorlik sharoitida tavakkalchilik darajasi ortadi. Ommaviy matbuotda doimiy ravishda, tadbirkorlarning xabarsizligidan foydalangan holda bozor operatsiyalari hisobiga o‘z ahvollarini o‘nglab olish maqsadida mayda va o‘rtacha firmalar tomonidan o‘z takliflari reklama qilib boriladi. Tavakkalchilik oqibatlarini barataraf etish uchun nafaqat bilim va tajriba, balki yetarli miqdorda moliyaviy mablag‘ ham zarur bo‘ladi. Maslahatchi firmalar, ishlab chiqarish vositalari ta’minotchilari va xatto pudratchilar ham, odatda, tavakkalchilikni kompensatsiya qilish uchun cheklangan miqdorda pul resurslariga ega bo‘ladilar. Qandaydir loyihaga taaluqli yuqori darajadagi tavakkalchilik, loyihachidan uni kamaytirish yo‘llarini izlashga majbur qiladi.
Tavakkalchilikni kamaytirishni asosiy usullari quyidagilardan iborat:
- loyihani ishlab chiqilishi jarayoniga yuqori mavqeli sheriklar, konsultantlar va kompaniyalarni jalb etilishi;
- loyihadan oldin yuzaga keluvchi muammolarni chuqur ishlab chiqib hal etilish:
- bozor konyunkturasi, mazkur mahsulot yoki xizmatga talabni
rivojlanishini bashorat qila olish: — tavakkalchilikni loyiha ishtirokchilari bajaruvchilari o‘rtasida taqsimlanishi:
- sug‘urta:
- ko‘zda tutilmagan harajatlarni qoplash uchun moliya zahiralarini tashkil etish.
Tavakkalchilikni taqsimlanishi shundan iboratki, tavakkalchilik asosan, uni boshqalarga nisbatan yaxshiroq hisoblovchi va nazorat qila oluvchi, loyiha tshtirokchisi zimmasiga yuklatilishi lozim.
Loyiha ishtirokchilari .o‘rtasida tavakkalchilikni taqsimlanishi ham miqdoriy ham sifat ko‘rinishida bo‘ladi. Miqdor jihatdan tavakkalchilik taqsimlanishida konseptual modeldan foydalanishga asoslangan «daraxti» va uning tartibini belgilovchi yechilmalar tashkil qiladi.
Tavakkalchilikni sifat jihatidan taqsimlanish potensiali in-vestorlar sonini ko‘paytirish yoki kamaytirishga yo‘naltirilgan qator qarorlar qabul qilishni ko‘zda tutib, ishtirokchilar tavakkalchilikni investorlar zimmasiga yuklanishini hohlaydilar. Lekin bu loyihachilar uchun tajribali investorlarni jalb etilishida qiyinchiliklar tug‘diradi. Muzokara qatnashchilari o‘z zimmalariga tavakkalchilik hissasini olinishi borasida masalalarni hal etilishida iloji boricha bilimdonlikni namoyon etishlari talab qilinadi.
Tavakkalchilik quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi: ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy (kredit), investitsion va bozor tavakkalchiliklari.
Ishlab chiqarish tavakkalchiligi ishlab chiqarish va mahsulot sotish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish), turli ko‘rinishdagi ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq.
Tijorat tavakkalchiligi tadbirkor tomonidan, sotib olingan tovarni sotish ko‘rsatilgan xizmat jarayonida vujudga keladi. Tijorat bitimida sotib olinayotgan ishlab chiqarish vositalari narxini foydasiz o‘zgarishi (ortishi), mahsulot sotilishida narxning pasayishi, muomala jarayonida tovarni yo‘qotilishi, muomala xarajatlarini ortishi kabi omillar hisobga olinishi darkor.
Moliyaviy tavakkalchilik moliyaviy tadbirkorlikni yoki moliyaviy (pul) bitimlarini amalga oshirilishida yuzaga keladi. Moliyaviy tavakkalchilikka tadbirkorlikning boshqa turlari uchun xos bo‘lgan bitim ishtirokchilarining biri tomonidan to‘lov qobiliyatining yo‘qligi, pul-valyuta operatsiyasidagi cheklanganlik va h.k. omillar ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Investitsion tavakkalchilik sabablariga xususiy yoki sotib olingan qimmatli qoqozlardan iborat investitsion — moliyaviy portfelni qadrsizlanishi kirishi mumkin.
Bozor tavakkalchiligi bozorning foiz stavkalarini, mippiy pul birligini yoki xorijiy valyuta kurslarini o‘zgarishi bilan boqliq bo‘ladi. Potensial sheriklarni loyihada ishtirok etishlarini maqsadga muvofiqligi borasida qaror qabul qilinishida tavakkalchilik tahlil qilinadi.
Tadbirkorlik faoliyatida tavakkalchilik oqibatida ko‘riladigan zarar moddiy, mehnat, moliyaviy bo‘lishi, vaqtni yo‘qotilishi, zararning turli ko‘rinishlari bo‘lishi mumkin.
Moddiy zarar — loyihada ko‘zda tutilmagan yoki natura ko‘rinishida moddiy obyektlarni (binolar, qurilmalar, uzatish materiallar, xom ashyo jamlovchi qismlar) to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘qotilishidir.
Mehnat yo‘qotishlari — tasodifiy yoki ko‘zda tutilmagan holatlar, masalan avtomat stanok o‘rniga universal stanokda ishlashga to‘g‘ri kelgan taqdirda: texnik jihatdan asoslangan vaqt me’yorlari o‘rniga tajriba statistik vaqt me’yorlari qo‘llanilganda (o‘lchov birligi, odam-soat yoki odam-kun).
Moliyaviy zarar to‘g‘ridan-to‘g‘ri pul yo‘qotish (tadbirkorlik loyihasida ko‘zda tutilmagan to‘lovlar, jarimalar, muddati o‘tgan kredit to‘lovlari, qo‘shimcha soliq, pul mablag‘larini yoki qimmat baho qog‘ozlarni yo‘qotish) bilan bog‘liqdir.
Vaqt yo‘qotilishi tadbirkorlik jarayoni loyihada ko‘zda tutilganidan sustroq kechayotganda kuzatiladi (o‘lchamlari, soat, kun, dekada, oy va h.k.)
Maxsus ko‘rinishdagi yo‘qotishlarga kishilar hayoti va sog‘lig‘iga, atrof muhitga, tadbirkor mavqeiga taxdid solinayotgan holatlar bilan bog‘liq zararlar kiritiladi.
3. Loyihani moliyalashtirishda tavakkalchilik
Tadbirkorlik faoliyati loyihasini moliyaviylashtirish masala-
larini hal etilishida tavakkalchilikni hisobga olish - ikkita asosiy
vazifani, ya’ni loyihani muntazam amalga oshirilishi uchun zarur
bo‘lgan investitsiya oqimi: invesgitsiyani optimal tarkibini qabul
qilish va soliq imtiyozi evaziga kapital xarajatlar miqdorini
kamaytirish vazifalarini hal qilishda samaradorlikni eng muhim
sharti hisoblanadi. "
Loyihani moliyalashtirish rejasi quyidagi tavakkalchilik turlarini xisobga olishi shart:
- loyihaning noyashovchanligi tavakkali;
- soliq tavakkali;
- qarzlarni to‘lanmasligi tavakkali;
- qurilishni tugallanmasligi tavakkali.
Loyihani noyashovchanligi tavakkali olinadigan daromad har qanday o‘lchamdagi kapital qo‘yilmani qoplashni va o‘zini - o‘zi oqlashini kafolatlashini ta’minlashi shart. Loyihaning eng maqbul variantini keltirilgan harajatlar formulasi orqali tanlash mumkin: S+YENK bu yerda S — mahsulot tannarxi, K — kapital qo‘yilma, Yen — kapital qo‘yilmadan foydalanish samaradorligining normativ koeffitsiyenti. Kapital qo‘yilmalarning normativ o‘zini reklama qilishi, turli imtiyozlar, rag‘batlar bilan jalb qiladi. Ma’lum aniq tovar va xizmatlar bozoriga kirib olgach, tadbirkor bozorni egallashi, undagi o‘z hissasini ko‘paytirish, kengaytirish strategiyasini qo‘llaydi. Bunda u tovar (xizmat) narxini raqobatchiga nisbatan bir muncha past qo‘yish, sotishgacha va sotilgandan keyingi yaxshilash, o‘z korxonasi filiallarini ko‘paytirish, vositachi — tijoratchilar bilan aloqani yaxshilash ishlarini amalga oshiradi.
Tadbirkor bozorda o‘z mavqeini oshirib, yuqori foyda olishni ta’minlagach, mudofaa strategiyasi va taktikasini ishga solib, uni turli raqobatchilar tajovuzidan saqlashga harakat qiladi. Ushbu bosqichda u o‘z tovarining sifatini oshirishga, ishlab chiqarish jarayonining va texnologiyasini takomillashtirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, mahsulotning assortimenti va nomenklaturasini yangilab borish orqali o‘z mavqeini saqlashga harakat qiladi. Ishlab chiqarish, sotish, boshqarish xarajatlarini kamaytirib borish mablag‘larni, xom ashyo va materiallarni tejash evaziga erishilgan foydani saqlashga imkon beradi.
Tadbirkor uchun hamma vaqt ham o‘ngidan kelavermaydi. Tovar o‘z vaqtida yangilanmasa, uning hayotiy sikli bir kunmas bir kun tugaydi. Ana shunday holatda tadbirkor chekinish, bozorni o‘z vaqtida tark etish, marketing strategiyasini va taktikasini amalga oshirishga majbur bo‘ladi. O‘z vaqtida chekinish bozorni saqlaydi. Bunda, albatta, tadbirkor o‘z faoliyat davrini cho‘zishga harakat qilib ko‘radi. Ammo ushbu aniq soha va bozorda xonavayron bo‘lishi shak-shubqasiz tuyulsa, kamroq ziyon bilan yoki ziyonsiz ularni tark etishi ma’qul. Buning uchun esa tovar narxini tannarx narxigacha tushirib bo‘lsa xam tezroq sotib qutilishi va boshqa sohaga (bozorga) kirish yo‘lini axtarishga to‘g‘ri keladi.
Umuman tadbirkor aniq bozorga kirib kelayotgan bosqichidayoq, xar ehtimolga qarshi chekinish yo‘lini ham oldindan belgilab olishi maqsadga muvofiqdir. Tadbirkor o‘z faoliyatining uch xil, ya’ni rivojlanish, mavqeini saqlash va chekinish holatlarini oldindan hisobga olishi foydadan holi emas.
Yuqoridagi tadbirlarni qabul qilish va uni muvoffaqiyatli bajarilishini ta’minlash uchun tadbirkor ish faoliyati davomida, aniq maqsadni ko‘zlagan holda qarorlar qabul qiladi va aksariyat hollarda, ular tavakkalchilik bilan bog‘liq bo‘ladi.
Tavakkalchilikka bog‘liq bo‘lgan qarorlarni qabul qilinishida tadbirkor obyektiv va subyektiv omillarni hisobga olishi darkor.
Qaror qabul qilinishida, axborotlar ko‘lami muhim o‘rin tutadi. Axborotlarning haddan tashqari ko‘pligi ham ularni belgilangan muddat ichida ko‘rib chiqish imkonini bermaydi. Axborot taqchilligi esa qaror qabul qilinishida normal hol hisoblanib bu talab etilayotgan natijalarga tavakkalchilik bilan erishishga bog‘liqdir. Axborotning ko‘pligi qaror qabul qilishga to‘sqinlik qiladi. Tavakkalchilik bilan bog‘liq qarorlarni eng chegaraviy hollari o‘ta ehtiyotkorlik avantyurizm hisoblanadi. O‘ta ehtiyotkorlikda tavakkalchilik nolga yaqin, avantyurizmda esa tavakkalchilik eng katta bo‘ladi. Birinchisi ham ikkinchisi ham salbiydir. Chunki o‘ga eqtiyotkorlik samaraning past bo‘lishiga olib kelsa, avantyurizm esa ko‘zda tutilgan natijaga, tavakkalchilikni yuqori ekanligi oqibatida, erishishga — imkon bermaydi. Bu borada optimal qaror qabul qilinishi talab etilib, asoslangan tavakkalchilikni o‘z tarkibiga oladi. Asoslangan tavakkalchilik deyarli har doim foydalidir. U tadbirkorlik faoliyati samaradorligini oshiradi.
Qaror — boshqaruv asosidir, bunda bir necha imkoniyatlar ichidan eng ma’qul faoliyat usuli tanlab olinadi. Optimal qaror yaxshi va o‘ta yaxshi qarorlar oralig‘ida yotadi.

Xulosa
To‘g‘ri qarorga kelish — tadbirkor faoliyatini muvaffaqiyatli bo‘lishini garovidir, chunki bunday qarorga kelish tavakkalchilik darazasini kamayishiga hamda yuqori yakuniy ko‘rsatkichlarga erishish imkonini beradi. Boshqaruv qarorlarni qabul qilinishi, amerika sotsiologi M. Rubenshteyn tomonidan shakllantirib berilgan qoidalarga bo‘ysunishi kerak:
1. Avval yaxlit muammo bo‘yicha tushunchaga ega bo‘lgandan keyingina, mayda qismlari ichiga kirib borish lozim.
2. Mavjud variantlarni barchasini ko‘rib chiqmasdan turib, qaror qabul qilmang.
3. Shubhalarning — hatto eng to‘g‘ri tuyilgan fikrlarga ham ishonchsizlik ko‘zi bilan qarang, ularni bekorga chiqarishdan cho‘chimang.
4. Oldingizda turgan muammoga har tomonlama nazar tashlang, hatto muvaffaqiyat qozonishingiz imkoni minimal bo‘lgan taqdirda ham.
5. Hal etilayotgan muammo mohiyatini yaxshiroq tushunib olish uchun modellar yoki shu singari muammolarni avval hal etilgan yo‘llarini izlang. Diagrammalar va sxemalardan foydalaning. Ular bir nazar tashlagandayoq keng ko‘lamli muammoni qamrab olishingizga imkon beradi.
6. O‘zingizga va sherigingizga iloji boricha ko‘proq savol bering. To‘g‘ri berilgan savol, ayrim hollarda berilgan javob mazmunini tubdan o‘zgartirib yuborilishi mumkin.
Kallangizga kelgan birinchi qarordanoq qanoatlanmang. Uning zaif taraflarini topishga harakat qiling. Mazkur muammoni yechishning boshqa yo‘llarini izlab toping va ularni birinchi qaroringiz bilan taqqoslang.
8. Uzil-kesil qarorga kelishdan oldin, o‘z muammolaringiz haqida birorta bilan fikrlashib oling.
9. Sezgingizga ishoning. Mantiqiy fikr yuritishning muammo tahlilidagi hal qiluvchi o‘rni beqiyosdir, shunday bo‘lsada, o‘z sezgingizni ham kamsitmang.
10. Har bir inson hayotga va doimiy yuzaga keluvchi muammolarga o‘z nuqtai nazaridan yondoshishini esda tuting.
Adabiyotlar
1.С.Н.Усмонов, Ю.Т.Додобоев, А.Худойбердиев. “Тадбиркорлик асослари”. “Фарғона”, 2000
2.С.С.Ғуломов.“Тадбиркорлик ва кичик бизнес”. Т.:”Шарқ”, 2002.
3.Э.Эгамбердиев, Ж.Хўжақулов.”Кичик бизнес ва тадбиркорлик”. Т.:”Маънавият”, 2003.
4.В.В.Волгин. “Торговые операции”. Москва, 2004
5.Н.В.Ласкина. “Международное торговое дело”. М.:”Экзамен”, 2004
6.www.cer.ru
www.uz.bussines.unitech.uz
8.www.torg.uz
9.www.edu.ru