Mavzu: byudjet tashkilotlari xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish

O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlari tarkibi va tuzilishi¹ (jamiga nisbatan foizda)

№	Ko’rsatkichlar	yillar
		2014	2015	2016	2017	2018 prog- noz
	Davlat byudjeti xarajatlari	100	100	100	100	100
1.	Ijtimoiy xarajatlar		58,8	58,9	55,2	56,4
1.1.	Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash	58,8	56,4	55,6	54,7	55,8
1.2.	Qishloq joylarda uy-joylar qurishni hamkorlikda moliyalashtirish uchun kredit liniyalari		2,4	3,3	0,4	0,6
2.	Nodavlat va notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
3.	Iqtisodiyotga xarajatlar	10,7	10,5	10,6	10,7	11,2
4.	Markazlashgan	5,1	5,1	5,1	6,6	4,9

	investitsiyalarni moliyalashtirish
5.	Davlat hokimiyati va boshqaruvi, adliya va prokuratura, sud organlari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarini saqlash	4,5	4,4	4,5	4,9	4,9
6.	Zaxira jamg’armasi				0,6	0,8
7.	Boshqa xarajatlar	20,8	21,1	20,9	22,0	21,8

Ma‘lumotlardan ko’rinib turganidek, davlat byudjeti xarajatlarida ijtimoiy maqsadlardagi xarajatlarning salmog’i yuqori bo’lmoqda. Xususan, bu turkum xarajatlar 2012-2017- yillarda jami byudjet xarajatlarining 58,8-56,4 foizini tashkil etgan. 2018-yilda ushbu xarajatlar 35034 milliard so’m hajmida rejalashtirilgan va davlat byudjeti xarajatlaridagi ulushining 56,4 foiz bo’lishi kutilmoqda. Ushbu xarajatlarning tarkibi quyidagi jadvalda keltirilgan.

Ijtimoiy maqsadlardagi xarajatlarning qariyb 57-60 foizini ta‘lim tizimiga sarflanadigan xarajatlar tashkil qilmoqda. Bu xarajatlar davlat tomonidan kafolatlangan ta‘lim xizmatlarini ko’rsatuvchi maktabgacha ta‘lim, umumiy o’rta va o’rta maxsus ta‘lim, kadrlar tayyorlash va uzluksiz ta‘lim tizimining boshqa muassasalarini saqlash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni o’z ichiga oladi.
Sog’liqni saqlash xarajatlari ham davlatning ijtimoiy sohaning bu tarmog’iga bo’lgan e‘tiborining ortib borishiga monand ravishda yildan yilga ko’paymoqda va ijtimoiy maqsadlardagi xarajatlarning o’rtacha 24-27 foizini tashkil qilmoqda.
Ijtimoiy xarajatlarning tarkibida 9-10 foizni tashkil qilib
turgan ―Oilalarga ijtimoiy nafaqalar‖ xarajat guruhi ijtimoiy muhofazaga muhtoj bo’lgan oilalarga nafaqalar, moddiy yordam va kompensatsion to’lovlarni nazarda tutadi.
Harakatlar strategiyasining to’rtinchi yo’nalishida aholining muhtoj qatlamlari bandligini oshirishni rag’bat- lantirishga qaratilgan chora-tadbirlar, jumladan, quyidagi- lardan iborat:

• 
  ishsizlik darajasi yuqori bo’lgan va mehnat bozorida vaziyat murakkab bo’lgan 34 ta tumanda 4 300 000,0 mln.so’m miqdoridagi korxonalar mablag’lari va tijorat banklari kreditlarini jalb qilgan holda 46,8 mingta ish o’rni tashkil etish yo’li bilan qishloq joylarda barqaror ish o’rinlari tashkil etish hisobiga aholi bandligini oshirish;
  
• 
  aholi bandligini ta‘minlash maqsadida 10 ming nafar ta‘lim muassasalari bitiruvchisiga o’z tadbirkorlik faoliyatini boshlashi uchun tijorat banklari kreditlari hisobidan 60 000,0 mln.so’m miqdorida kredit mablag’lari ajratish orqali bandlikni va oila daromadlarini oshirish;
  
• 
  respublika hududlarida aholi bandligini ta‘minlash hamda qo’shimcha daromad manbaini yaratish maqsadida tijorat banklari tomonidan 400 000,0 mln.so’m hajmida bank kreditlarini ajratish orqali fuqarolarning shaxsiy yordamchi xo’jaliklarida qishloq xo’jaligi mahsulotlari etishtirish, qoramol, qo’y, echki, quyon boqish va go’sht etishtirish, parrandachilik va asalarichilikni rivojlantirish, ixcham issiqxonalar tashkil etish, shuningdek, urug’ va ko’chatlar uchun mikrokreditlar ajratish hajmini yanada oshirish, shu yo’l bilan aholi tomorqasidan foydalanish samaradorligini oshirish, sifatli qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini ko’paytirish;
  
• 
  Mehnat vazirligi tizimida Koreya Respublikasi, Yaponiya va boshqa davlatlar hamda xalqaro moliya institutlarining 8,5 mln.doll. (o’rtacha 1 ta markazni tashkil etish uchun – 3 000,0 mln.doll.) grant mablag’lari va imtiyozli kreditlarini, shuningdek, Bandlikka ko’maklashish Davlat jamg’armasi mablag’larini jalb etgan holda viloyat markazlarida ishsiz fuqarolarni kasbga o’qitish markazlarini bosqichma-bosqich tashkil etish orqali ishsiz fuqarolarni kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini kengaytirish.
  

Davlat byudjetining iqtisodiy maqsadlardagi xarajatlariga quyidagi xarajat guruhlari kiradi:

• 
  iqtisodiyotga xarajatlar;
  
• 
  markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish xara- jatlari.
  

Davlat byudjetining iqtisodiyot sohalariga yo’naltirilgan xarajatlari so’nggi yillarda jami xarajatlarning 10-11 foizi atrofida, markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish bilan bog’liq xarajatlar esa o’rta hisobda 5-6 foizni tashkil etgan.
Davlat byudjetining iqtisodiyotga xarajatlari tarkibiga qishloq va suv xo’jaligi sohasidagi respublika nazorat organlarining xarajatlari, suv, qishloq, o’rmon xo’jaligi xarajatlari, qishloq xo’jaligi ekinlari zararkunandalariga qarshi kurashish muassasalarining xizmatlariga haq to’lash va ularni saqlab turish, hosildorligi past yerlarda davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi fermer xo’jaliklarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash, standartlashtirish va sertifikatlashtirish, topografiya-geodeziya, kartografiya va kadastr, shuningdek geologiya qidiruv ishlari, davlat shaharsozlik kadastrini yuritish xarajatlari, gidrometeorologiya xizmati muassasalarini saqlab turish, atrof-muhit va landshaftning muhofaza qilinishini, biologik xilma-xillikning himoya qilinishini ta‘minlash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar kiradi.
Bu turkum xarajatlarning tarkibi va tuzilishini 2018-yil uchun mo’ljallangan byudjet xarajatlari parametrlari bo’yicha o’rganish shundan dalolat beradiki, byudjetning ―iqtisodiyotga xarajatlar‖ guruhida shu davrning ustuvorliklaridan kelib chiqib, quyidagi xarajatlar ko’zda tutilgan:

• 
  ^{suv xo’jaligining ekspluatatsion xarajatlari;}
  
  • 
    ^{Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Sug’oriladigan yerlarning} meliorativ holatini yaxshilash fondiga maqsadli ajratmalar;
    

Markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajat- lari tarkibiga respublika vazirliklari, davlat qo’mitalari va idoralari buyurtmachi bo’lgan markazlashtirilgan investit- siyalarni moliyalashtirish xarajatlari, jumladan: respublika iqtisodiyotini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari bo’yicha investitsiya loyihalarini, davlat maqsadli dasturlarini va davlatlararo bitimlarni amalga oshirish; sug’oriladigan yerlarni tiklash va yangilarini o’zlashtirish, suv xo’jaligi qurilishi hamda kichik gidroenergetikani rivojlantirish; aholi punktlarining muhandislik infratuzilmasini, birinchi navbatda, yakka tartibdagi qurilish massivlarini rivojlantirish; ta‘lim, sog’liqni saqlash, madaniyat obyektlarini va ijtimoiy infratuzilmaning boshqa tarmoqlarini qurish; davlat ilmiy muassasalarini rivojlantirish; davlat boshqaruvi organlari, huquqni muhofaza qilish organlari, davlat ilmiy muassasalarining moddiy-texnika bazasini rivojlantrish va mustahkamlash; umumdavlat tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirish va tabiiy ofatlardan himoya qiluvchi inshootlarni qurish xarajatlari kiradi.
Barcha davlatlarning byudjet xarajatlari tarkibida mamlakatni boshqarish, hukumat idoralarini saqlash bilan bog’liq xarajatlar ko’zda tutiladi. O’zbekiston Respublikasi byudjet amaliyotida ham ushbu maqsadlarga yo’naltiriladigan byudjet mablag’lari tarkibiga davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, adliya, prokuratura va sud organlari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarini saqlash xarajatlari kiradi, bu turkum xarajatlar so’nggi yillarda davlat byudjeti xarajatlarining 4,5-4,9 foizini tashkil qilib kelmoqda.
Yuqorida keltirilgan jadvalda (10.1-jadvalga qarang) davlat byudjeti xarajatlari tarkibida ―Boshqa xarajatlar‖ guruhi jami byudjet xarajatlarining qariyb 1/5 qismini tashkil qilayotganligini ko’rish mumkin. Bunga sabab asosan respublika byudjetidan moliyalashtiriladigan yirik xarajatlar, jumladan:

• 
  saylovlar va referendumlarga tayyorgarlik ko’rish va ularni o’tkazish bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiya xarajatlari, shu jumladan, okrug va uchastka saylov komissiyalarini, siyosiy partiyalarni moliyalashtirish;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasining xalqaro tashkilotlarda (BMT, YuNESKO va boshqa tashkilotlar) ishtirok etish va a‘zolik badallarini to’lash bilan bog’liq xarajatlar;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasining davlat qarziga xizmat
  

ko’rsatish va davlatning kafolatli majburiyatlarini bajarish bilan bog’liq xarajatlar;

• 
  davlat buyurtmasi bo’yicha statistika ishlariga haq to’lash xarajatlari;
  
• 
  jamoat tartibini saqlash, davlat xavfsizligi, bojxona organlarini saqlash, mamlakatning mudofaa qobiliyatini ta‘minlash kabi xarajatlar byudjet parametrlarida ―boshqa xarajatlar‖ guruhida aks ettiriladi.
  

Xulosa qilib aytganda, O’zbekistonda barqaror iqtisodiy o’sishni ta‘minlash va uning sifat ko’rsatkichlarini yaxshilash maqsadida davlat byudjeti xarajatlari orqali iqtisodiyotda yalpi talabni rag’batlantirishning ilg’or usullari hamda mexanizm- laridan foydalanish lozim. Bunda davlat byudjet xarajatlarini rejalashtirish va ijro etishning zamonaviy vositalari va ilg’or usullarini qo’llashga alohida e‘tibor qaratish orqali kelajakda davlat byudjeti xarajatlarining maqsadliligi va natijadorligiga erishiladi.