Mavzu: Daryo oqimining o‘zgaruvchanligi va yillararo tebranishi Reja

2.Daryo oqimining o’zgaruvchanligi va oqim normasi
Daryo oqimining yillararo o’zgarishi
Daryol'ar suvidan foydalanish bilan borlits bulgan kupgina nazariy va amaliy masalalarni z^al etishda daryolarning o^im normasi (meʼyori)ni ani^ash talab etiladi. Kuyida o^im normasini ani^ashda daryo o^imining uzgaruvchanligini z^isobga olish, uni statistik bazrlash va daryo otsimining yil davomida mavsumlar, fasllar, oylar buyicha ta^simlanishini baz^olash usullari yoritiladi.
3.Daryo oqimining o’zgarishi
Daryo o^imi yillararo uzgarib turadi, yaʼni daryoda bir yil suv kup bulsa, ikkinchi yili unga nisbatan kamrok, bulishi mumkin. Bu uzgarishlar i^limiy omillarga borlits bulib, ansh$ bir ^onuniyatga buysunmaydi, lekin o^imning maʼlum bir urtacha mitsdori atrofida tebranib turadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Tebranish amplitudasi turli ldrblarda turlicha ^iymat— larga ega buladi. Dar? otsimini bir necha yillar (25*30 yil) davomida uzluksiz kuzatish nagijasida nosil bulgan ^atorni taso — difiy mivdorlar satork deb J^apam mumkik. Maʼlumki, tasodifiy mkedorlardan nosil bulgan ^ator uzgaruBchan- variatsion sator deyiladi. Kam suvli va kup suvli davrlarning tula sikli uchun aish$langan urgacha kup yillik o^im miyedori otsim por— magnii ifodalaydi. Uzgaruvchap ^atirning asosiy kursatkichlaridan biri urtacha arifmetik mivdor yoki boshk,acha aytganda norma (meʼyor)dir. U zuyidagi ifoda yordamida nisoblanadi:
u-til ° P ' ifodada U„-o^im meʼyori,¿U, -otsimning yillik mitsdorlari J-I yitandisi, «-kuzatish yillari soni. O^im ыormasini anitslashda nisoblash davrini bel— gilab olish munimdir, chunki daryo o^imi nam Kuyosh faolligi Namda i1$limiing davriy-siklli uzgarishiga borli^ n°Ma Uzgarib turadi. I.P.Drujinin, G.P.Kalinin, D.Ya.Ratkovich kabi olim — lar tad^inotlarining natijalari shuni kUrsatadiki, daryo o^imining davriy uzgarishi 2-3, 5-7, 10-12, 22-28 yillarda takrorlanib turadi. O^im normasini nisoblash uchun tanlab olingan ^ator bir yula kup suvli va kam suvli davrlarni ^amrab olishi' zarur. Shu matssadda daryo onimining yigindi (integral) egri chiziga chizmasidan foydalaniladi (24-rasm, a). Integral egri chizi^ni chizishda daryo o^imini modul koeffitsiyent — lari or^ali ifodalash katta ^ulaylik yaratadi. Bu egri ch'i — zi1^ daryo ogushining yillar buyicha siklli uzgarishi davr — larini ya^ol kursatib turadi. Maʼlumki, o^imning modul koeffitsiyenta (#,) nuii — dagi ifoda bilan ani*$lanadi:
bu yerda u,-maʼlum yildagi o r m mivdori, U,ya„*o^im mikdo — rining butun kuzatish yillari buyicha ^isoblangan urtacha ^iymati.
Lotin ⇔ Кирилл, [10.04.2023 6:02]
Daryo otsimining yillararo uzgaruvchanligini statistik ba^olash Daryo o^imining yillararo uzgarishi meteorologik omillar (atmosfera sginlari, z^avo ^arorati, namlik) taʼ — siri natijasida ruy beradi. Yomrir va ^or suvlari z^isobiga guyinadigan daryolarda yillik yogin mivdorining meʼyor (norma)ga nisbatan kup bulishi daryo o^imining z^am orti — shiga olib keladi. Doimiy k;or va muzlik suvlari z$isobiga tuyinadigan daryolarda esa yozgi z^avo z^aroratining meʼyorga nisbatan govori bulishi daryo otsimining kuiayishiga sabab buladi. Xar ikki *olda z$am daryo o^imiga taʼsir etuvchi boshka omillar ikkinchi darajali bulib koladi. Daryo ok,imining yillararo uzgarishini xarakterlash uchun gidrologiyaga oid z^isoblashlarda ta^simlanish va taʼ — minlanish egri chizi^laridan foydalaniladi. Taʼminlanish egri ch i z i r i berilgan o$im mivdorini necha foiz ishonchli ekanini yoki boыщacha aytganda necha yilda bir marta ^ay — tarilishini ani^lashga yordam beradi. Taʼminlanish e gr i ch i z i r i kuzatish maʼlumotlari asosida chiziladi (24-rasm, b). Daryo o^imining taʼminla — nishi nuyidagi ifoda yordamida topiladi va foizlarda ifodalanadi:
bu yerda: №-daryolarda maʼlum yilda kuzatilgan o^im miyedorining kamayuvchi ^ator buyicha ani^langan tartib razami; p-kuzatish yillari soni. Mazkur ifoda yordamida z^isoblanib, chizilgan taʼminlanish egri chizi^larida nu^ — talar birmuncha sochilib tushadi. Bu esa z^isoblashlarda maʼlum ^iyinchiliklarni keltirib chitsaradi. Shundan Nutilish, yaʼni egri chizi^ni silli^lash ma^sadida bir ^ancha nazariy tenglamalardan foydalaniladi. Amaliy z$i — soblashlarda kupro^ Sh tipdagi Pirson ta^simoti egri chiziridan foydalanish taklif etiladi. Nazariy ta^simotlarga asoslanib chizilgan taʼminla — nish E 1ri chizitslarining nuyidagi uchta parametri mavjud buladi: — k;atorning urtacha arifmetik miyedori-Uo; — yillik o^imning uzgaruvchanlik (variatsiya) koef — fitsiyenti-Su; — yillik otsimning asimmetriya koeffitsiyenti-S^
Mazkur parametrlarning barchasi daryolarda olib bo — rilgan u zlu ks iz kuzatish maʼlumotlari asosida ani^lanadi. Urtacha arifmetik mitsdor (meʼyor) ning ^anday anig$lanishi yu^orida aytib utildi. Daryo otsimining uzgaruvchanlak koeffitsiyenta yillik o^im mi^dorining uning meʼyoriga nisbatan uzgarishi darajasini xarakterlaydi. U suyidagi ifoda yordamida ni — soblanadi:
bu yerda sg,-natorning urtacha kvadratli farsi bulib, ^uyidagiga teng:
Urtacha kvadratli far^ning ^iymatini yu^oridagi ifodaga ^uysak, nuyidagiga ega bulamiz:
Oxirgi ifodada uning surat va maxrajlarini U0 ga buldik namda,
ekanligini nisobga oldik. Asimmetriya koeffitsiyepti (S5) kuzatish yillari ^atoridagi o^im miyedorlarini uning meʼyoriga nisbatan simmetriklik darajasini xarakterlaydi. Uni anits e$isob — lash uchun maʼlum kuzatish yillaridai tashkil topgan sator b^lishi zarur. Shuiing uchun amalda kupron ^uyidagi empirik tenglikdan foydalaniladi:
Yu^oriDaGILarGa ^uShymcha ^ilii shumi takidlash li — zimki, uzgaruvchanlik koeffitsiyenta yillik otsimning uz — garishini statistik, yaʼni sonlar or^ali ifodalashga imkon beradi. Uzgaruvchanlikka taʼsir etuvchi omillar esa eʼti — borga olinmaydi.
2.12.3. Daryo otsimining yil davomida ta^simlanishi Daryo o^imining yil davomida tansimlanishini un kun — liklar (dekada), oylar, fasllar, mavsumlar buyicha urganish
-V p-1
S5 — 2 • s,. .

mumkin. Mazkur muddatlar buyicha otsimning tatssimlanishi daryoning tuyinish manbalariga boglits bulib, shu daryo suv rejimining xususiyatlarini uzida aks etgiradi. Maʼlum muddatlar (dekada, oy, fasl) buyicha o^imning yil ichida tak; — simlanishini yillik o^imning umumiy mivdoriga nisbatan z^issalarda yoki foizlarda ifodalash mumkin. Maʼlumki, yilping istalgan muddati uchui daryo z^av — zasining suv muvozanati tenglamasini suyidagi kurinishda yozish mumkin: U, = bu yerda: u,-berilgan muddat ichidagi o^im mivdori; X,-shu muddat ichida z^avzaga yo^ an atmosfera yoginlari miyedori; -buglanish mivdori; ±i, -shu muddat ichida namlikning tuplanishi yoki sarflanishi. Yu^oridagi tenglama elementlari orasidagi munosabat yil davomida uzgarib turadi. Bu xulosa Urta Osiyo daryolari uchun ^am urinlidir, chunki ular z^avzasida kuz va sish fasllarida namlik tuplanib, sarflaiish asosan bae^or va yoz oylarida kuzatiladi. Shu tufayli daryolar suv rejimini urganishda baʼzan kalendar yil urniga gidrologik yildan foydalaniladi. Gidrologik yil namlikning tuplanish va sarflanish siklini tula ^amrab oladi. Urta Osiyo daryolari uchun gidrologik yil boshi sifatida 1 oktabr sabul !$ilin — gan (2.11.3-mavzuga sarang). 5^avzaga yogin fatsat yomrir kurinishida yogsa, daryo o^imi uning yil ichida ta^simlanishini takrorlaydi. Lekin, o^imning asosiy ^ismi yilning sovu^ davrlariga tugri keladi, chunki bu vatstda yer sirtida namlikning kattaligi tupro^ — gruntlarga buladigan shimilishni kamaytirsa, z$avo ^aroratining pastligi tufayli esa buglanish kamayadi. Bu z^olat uz navbatida o^im koeffitsiyentining yu^ori buli — shini taʼminlaydi. Yilning issits mavsumlarida esa yutso — ridagilarning aksi kuzatiladi. Xavzaga yokadigan yoginning maʼlum ^ismi sor kuri — nishida yogsa, ^or soplami z^osil bulib, fa^at z^avo z^arorati iligandagina o^im z^osil buladi. Agar daryoning tuyinishida bosh^a manbalarning z^issasi uncha katga b^lmasa, bunday daryolarda o^imning 70-90 foizi baz^orga tugri keladi. Ko — zoristondagi Ishim daryosining irmo^larida xuddi shu z^olat kuzatiladi.

Qish uzok davom etadigan shimoliy zududlarda esa tulinsuv davri yozga turri kelib, okimning asosiy kismi z;am igu davrda o^ib utadi. Baland torlardan boshlanadigan daryolarda, shu jum — ladan Amudaryo va Sirdaryoning yutsori kismidagi irmoklari (Vaxt, Panj, Katta Norin) da okimning yil ichida taksimlanishi zavo zaroratining yillik uzgarishiga mos tushadi. Chunki, bunday daryolar baland torlardagi doimiy Kor va muzliklarning erishidan zosil buladigan suvlar Zisobiga tuyinadi. Turli balandlik mi nta kala r i da gi kor va muzliklarning turli vaktlarda erishi tulinsuv davrining chuzilipshga sabab buladi. Shu bilan birga ularda tulinsuv davrida, tekislik daryolariga nisbatan, okimning bir ma— romda bulishi kuzatiladi. Daryoning tuyinishida yer osti suvlari zissasining katga bulishi, zavzada kullarning mavjudligi zam okimning yil davomida bir maromda taksimlanishiga taʼsir etadi. Bu Zolat Ladoga kulidan boshlanadigan Neva daryosida, Onega kulidan boshlanadigan Svir daryosida, Sarez kulidan bosh — lanadigan MypFo6 (Pomirdagi) daryosida yakkol kuzatiladi. Okimning yil davomida taksimlanishiga kulning taʼsiri darajasi uning ulchamlariga, shakliga, suv zajmiga, kuldan suvning o^ib chikish sharoitiga va boshkalarga borlikdir. Okimning yil davomida taksimlanishini suv sarfini kuzatish maʼlumotlariga ega bulgan daryolarda istalgan muddat uchun zisoblash mumkin. Kuyida okimning yil da — vomida oylar buyicha taksimlanishini zisoblash jadvali keltirilgan
Daryolar z^avzalarida suv eroziyasi tabiiy z^olda kechishi yoki inson o mili taʼsirida jadallashishi mumkin. Shu z^olatni zrtsobga olib, S.S.Sobolev, M.N.Zaslavskiy va bopp^a olimlar suv eroziyasi jarayonini uning jadalligiga bogli^ z^olda ^uyidagicha tasniflashni taklif etadi: — meʼyordagi eroziya yoki tabiiy geologik eroziya; — jadallashgan eroziya yoki antropogen eroziya. M yeʼyordagi eroziya shundayki, unda tupro^ yuvilishi uning z^osil bulish surʼatidan katta bulmaydi. Jadal— lashgan eroziya& esa uning aksi bulib, tupro^ unumdorligi pasayadi. Tad^i^otlarning kursatishicha, urmonli va tekislikdan iborat bulgan kupgina rayonlarda tuprots z;osil bulish jarayoni surʼati 0,2-0,5 mm/yil ga teng. Lekin, yer sirtining turli tabiiy sharoitdagi turlicha z^ududlarida bu k;iymat katga mi^yosda uzgaradi. Maye alan, ADShning turli z^udud— larida tupro^ z^osil bulish jarayoni yiliga 2,25-11,25 t/ga, yaʼni 0,3-1,2 mm ni tashkil etadi. Meʼyordagi eroziyada tup — ro!$ yuvilishining yillik miyedori tupro^ z^osil bulish jadalligi dan katta bulmasligi kerak. Baʼzan meʼyordagi eroziyani tabiiy, tezlashgan ero — ziyani esa antropogen eroziya deb atashadi. Lekin bu z^ar doim z$am tugri emas. Chunki baʼzi va^tlarda tabiiy sha — roitda z$am tezlashgan eroziya kuzatilishi mumkin. Baʼzan esa yu^oridagining aksi, yaʼni inson xujalik faoliyati taʼsiri natijasida eroziya jarayonining jadalligi susa — yishi z^am mumkin. Kupchilik z^ollarda yuza yuvilishning natijasi kuzga yaodol tashlanmaydi. Lekin, oddiy z^isoblashlar uning na^a — dar katta ekanligini kursatadi. Masalan, 100 gektar yerdan 1 sm ^alinlikdagi unumdor tupro^ yuvilsa, bu 10000 m3 ni tashkil etadi. Agar shu maydonda uzunligi 100 m, kengligi 5 m va chu^urligi 2 m bulgan jarlik paydo bulsa, u darz^olkuzga tashlanadi. Lekin, bunda bor-yuri 800-1000 m3 atro — fida unumdor tupro^ yutsotiladi. Yutsoridagi ra^amlarni solishtirish yuza yuvilishining ^atsitsatan z;am na^adar xavfli ekanidan dalolat beradi. Suv eroziyasining yu^orida $ayd etilgan turlaridan bulmish yer osti suv eroziyasi z^amda daryo uzanidagi suv eroziyasi masalalari "Gidrogeologiya", "Uzan jarayonlari va uzan o^imi dinamikasi", "Daryolar gidravlikasi" kabi maxsus kurslarning tad^i^ot obʼekta ^isoblanadi. K,uyida asosiy eʼtibor suv eroziyasi ma^suli-daryolarning loy^a o^izi^larini urganishga saratiladi.