Mavzu: Daryo oqimining o‘zgaruvchanligi va yillararo tebranishi Reja

Mavzu: Daryo oqimining o‘zgaruvchanligi va yillararo tebranishi

Reja:

1. 
   Daryolarning yillik oqimi va uning o‘zgaruvchanligi
   
2. 
   Daryo oqimining o’zgaruvchanligi va oqim normasi
   
3. 
   Daryo oqimining o’zgarishi
   

1.Daryolarning yillik oqimi va uning o‘zgaruvchanligi

Daryo oqimi yillararo o‘zgarib turadi, ya’ni daryoda bir yil suv ko‘p boisa, ikkinchi yili unga nisbatan kamroq boiishi mumkin. Bu o‘zgarishlar havza yog‘adigan atmosfera yog‘inlari, havo harorati kabi iqlimiy omillarga bogiiq boiib, aniq bir qonuniyatga bo‘ysunmaydi. Lekin har qanday o‘zarish oqimning ma’lum bir o‘rtacha qiymati atrofida tebranib turadi. Tebranish amplitudasi turli daryolarda turlicha qiymatlarga ega boiadi.
Daryo oqimini bir necha yillar (25-30-yil) davomida uzluksiz kuzatish natijasida hosil boigan qatomi tasodifty miqdorlar qatori deb qarash mumkin. Maiumki, tasodifiy miqdorlardan hosil boigan qator o‘zgaruvchan - variastion qator deyiladi. Kam suvli va ko‘p suvli yillaming toia stiklini qamrab olgan davr uchun aniqlangan o‘rtacha ko‘p yillik oqim miqdori oqim nor- masini ifodalaydi. 0 ‘zgaruvchan qatoming asosiy ko‘rsatkichlaridan biri o'rtacha arifmetik miqdor yoki boshqacha aytganda me’yor(norma)dir. U quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi:
Zy, yg - M__ Vy. ■ ,ifodada Yo-oqim me’yori, ^ -yillik oqim miqdorlari- ning yig‘indisi, n — kuzatish yillari soni. Oqim normasini aniqlashda hisoblash davrini belgilab olish muhimdir, chunki daryo oqimi ham Quyosh faolligi hamda iqlimning davriy-stiklli o‘zgarishiga bogiiq holda o‘zgarib turadi. Oqim normasini hisoblash uchun tanlab olingan qator bir yoia ko‘p suvli va kam suvli davrlami qamrab olishi zarur. Shu maqsadda daryo oqimining yigindi (integral) egri chizigi chizmasidan foy- dalaniladi (1.1 0.2 -rasm, a). Daryo oqimining yillararo o‘zgarishini xarakterlash uchun gid- rologiyaga oid hisoblashlarda taqsimlanish va ta’minlanish egri chiziqlaridan foydalaniladi. Ta’minlanish egri chizigi berilgan oqim miqdorini necha foiz ishonchli ekanini yoki boshqacha aytganda necha yilda bir marta qaytarilishini aniqlashga yordam beradi. Integral egri chiziqni chizishda daryo oqimini modul koeffistientlari orqali ifodalash katta qulaylik yaratadi. Bu egri chiziq daryo oqimining yillar bo‘yicha stiklli o‘zgarishi davrlarini yaqqol ko‘rsatib turadi. Ta’minlanish egri chizigi kuzatish maiumotlari asosida chizi- ladi (1.10.3-rasm, b). Daryo oqimining ta’minlanishi quyidagi ifoda yordamida topiladi va foizlarda ifodalanadi:
p= m-0,3 1QQ n + 0,4 /o’
bu yerda: m - daryolarda ma’lum yilda kuzatilgan oqim miqdorining kamayuvchi qator bo‘yicha aniqlangan tartib raqami; n - kuzatish yillari soni.