Mavzu: Davlat moliya tizimi, uning tarkibi va tuzilishi

II-bob.
2.1.Davlat moliya tizimi, uning tarkibi va tuzilishining joriy vaziyatdagi holati va tahlili
Davlat moliya tizimi "Davlat moliyasi va mahalliy moliya" sohasining o‘ziga xos bo‘g‘ini hisoblanadi. Uning o‘ziga xosligi davlatning markazlashtirilgan fondlariga mablag‘larni jalb qilish bo‘yicha moliya-kredit munosabatlariga doir alohida shaklidan iborat. Bunda davlat, asosan, mablag‘larni qarzga oluvchi va shuningdek, kreditor va garant (kafil) sifatida ham maydonga chiqadi. Davlat kreditida miqdoriy jihatdan mablag‘larni qarz oluvchi sifatida davlat faoliyati ustunlik qiladi. Davlatning kreditor sifatidagi operatsiyalari, ya’ni davlat yuridik va jismoniy shaxslarga ssudalar taqdim qilganda yoki kafil bo‘lganda, ancha tor bo‘ladi. Shunga qaramasdan, bozor iqtisodiyoti sharoitida byudjetdan moliyalashtirish ham qaytaruvchanlik va to‘lovchanlik sharti bilan amalga oshirilsa, keng rivoj topishi mumkin.
Hozirgi sharoitda davlat kreditining zarurligi davlat harajatlari davlat o‘z daromadlari bazasini kengaytirish imkoniyatlariga nisbatan yuqori sur’atlarda o‘sishi bilan bog‘liq. Bu narsa byudjet defitsiti sharoitida rejalashtirilgan byudjet harajatlari qoplanishini ta’minlaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul-kredit va moliyaviy siyosatlarning bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq holda amalga oshirilishi moliya tizimining "Davlat moliyasi va mahalliy moliya" bo‘g‘ini to‘g‘risidagi an’anaviy tasavvurlarni kengaytirishi va zamonaviy talablarga muvofiq ravishda Markaziy bank tizimini ham uning tarkibiga qo‘shishni taqazo etadi.
Moliya vazirligi 2023-yilgi davlat byudjetini taqdim etdi. Hujjat jamoatchilik muhokamasiga qo‘yilmadi. Unda yalpi ichki maxsulot 5,3%ga o‘sishi, inflyatsiya darajasi esa 9,5% atrofida bo‘lishi rejalashtirilmoqda. Davlat byudjeti taqchilligi chegarasi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 3% miqdorida belgilandi. Ma’lum qilinishicha, 2023 yil uchun Davlat budjeti loyihasi va 2024−2025 yillar uchun budjet mo‘ljallari asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi asosida ishlab chiqilgan. Ushbu maqsadlardan kelib chiqib, 2023 yil uchun davlat byudjeti daromadlari (Davlat maqsadli jamg‘armalariga transfertlarni inobatga olmagan holda) 232,1 trln so‘m, harajatlari esa 227,9 trln so‘m miqdorida transfert ajratilishi rejalashtirilmoqda.
Xususan, 2023 yilda yalpi ichki mahsulotning 5,3% o‘sishi prognoz qilingan. Yalpi ichki mahsulotning ko‘zlangan o‘sish sur’atlari sanoatda ishlab chiqarishni 5,1%dan yuqori bo‘lishi, xizmatlar sohasida 6,7 foizga, qishloq xoʻjaligida 3,5%ga o‘sishi hisobiga ta’minlanishi prognoz qilinmoqda. 2022 - 2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasida belgilab berilgan ustuvor yo‘nalishlarga muvofiq ravishda, soliq-byudjet siyosatini amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan bo‘lib, ustuvor yo‘nalishlari sifatida quyidagilarni belgilash mumkin:
1. byudjet siyosatining ijtimoiy yo‘naltirilganligini, jumladan, ta’lim, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy himoyani rivojlantirishga;
2. hududlar, ayniqsa mahallalarning dolzarb muammolarni hal qilish, suv va yer resurslaridan oqilona foydalanish, atrof-muhitni va tabiatni muhofaza qilishni ta’minlash;
3. yoshlar va xotin-qizlarni qo‘llab quvvatlashni kengaytirish;
4. tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, tadbirkorlik faoliyatida sof raqobat muhitini yaratilishiga zamin yaratish, bosqichma-bosqich soliq va bojxona imtiyozlarini bekor qilish;
5. birinchi darajali byudjet mablag‘larini taqsimlovchilarga byudjet mablag‘laridan samarali foydalanish yuzasidan javobgarligi, hisobdorligi va vakolatlarini, davlat byudjeti barqarorligini ta’minlash maqsadida, ilg‘or xorijiy tajribadan hamda xalqaro moliya institutlari ekspertlarining tavsiyalaridan kelib chiqqan holda byudjet harajatlari samaradorligini oshirish ustuvor vazifalar sifatida belgilab olindi.
Moliya tizimining alohida sohalar va bo‘g‘inlarga bo‘linishi yalpi ichki mahsulotni shakllantirish, taqsimlash va qayta taqsimlashda, daromadlarni shakllantirish va ulardan foydalanishda iqtisodiy munosabatlar subyektlarining bir-birlaridan farqli ravishda ishtirok etishi bilan belgilanadi. Moliya tizimining har bir sohasi va bo‘g‘iniga pul fondlari va daromadlarini shakllantirish va ulardan foydalanishning o‘ziga xos shakllari va metodlari tegishlidir. Masalan, korxonalar moliyasi moddiy ishlab chiqarishga, yalpi ichki mahsulotni yaratishga, uni korxonalar o‘rtasida taqsimlashga va yalpi ichki mahsulot bir qismining byudjet va byudjetdan tashqari jamg‘arma fondlariga qayta taqsimlashga xizmat qiladi. Davlat byudjeti orqali resurslar davlatning markazlashtirilgan fondiga jalb qilinadi va ular iqtisodiy mintaqalar, tarmoqlar va aholining ijtimoiy guruhlari o‘rtasida qayta taqsimlanadi.
Xulosa qilib aytganda, Iqtisodiy jarayonlarning jadal sur'atlarda rivojlanishi ko'p jihatdan moliya sohasiga bog'liqdir. Takror ishlab chiqarish jarayonlarining barcha bosqichlarida pul asosiy vosita sifatida qatnashadi. Moliya iqtisodiyotning asosiy ustunlaridan biri desak adashmaymiz, chunki uning vositasida muayyan maqsadga yo'naltirilgan pul mablag'lari fondlari vujudga keltiriladi va ular iqtisodiyotni rivojlantirish va jamiyat ehtiyojlarini qondirish maqsadida taqsimlanadi. Moliya tizimi jismoniy shaxslar (shaxsiy moliya), hukumatlar (davlat moliyasi) va korxonalar (korporativ moliya) o'rtasida sodir bo'ladigan kapital oqimlaridan iborat. Zamonaviy moliya tizimlarida pul, kredit va moliya ayirboshlash vositalari sifatida ishlatiladi. Ular ma'lum qiymatga ega vosita bo'lib xizmat qiladi va ular muqobil ravishda tovar va xizmatlarga ayirboshlanishi mumkin.
Moliya tizimi bu o'z zimmalariga yuklatilgan funktsiyalarni bajarish uchun davlat, iqtisodiyotning moliya bo'lmagan sohasi (xo'jalik yurituvchi sub'ektlar), alohida moliya institutlari va aholi (uy xo'jaliklari) ixtiyorida to'plangan moliyaviy resurslarning har xil turdagi mablag'lari to'plamidir; iqtisodiy va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish bilan bir qatorda.
Moliya tizimining tuzilishi
Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning daromad olish usullariga qarab moliya tizimi odatda ikki yo'nalishga bo'linadi:
1) markazlashtirilgan moliya;
2) markazlashtirilmagan moliya.
Moliya tizimi to'rtta quyi tizimga bo'linadi:
bitta). Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning mablag'lari (turli xil mulk shaklidagi korxonalar va tashkilotlar va faoliyat sohalari)
2). Uy xo'jaligi moliyasi
3). Davlat moliyasi
to'rt). Kommunal moliya
Birinchi ikkita quyi tizim markazlashmagan moliya sohasiga, ikkinchisi esa markazlashtirilgan (davlat) moliya sohasiga tegishli.
Moliya funktsiyalari
Tarqatish - moliya orqali yalpi ichki daromad taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi, shu tufayli mablag 'davlat, munitsipalitet ixtiyoriga keladi;
Boshqaruv - tarqatish jarayonining butun jarayonini kuzatish, shuningdek federal byudjetdan mablag'larni maqsadli sarflash uchun sarflash qobiliyatiga bog'liq;
Normativ - moliyalashtirish (soliqlar, davlat ssudalari va boshqalar) orqali takror ishlab chiqarish jarayoniga davlatning aralashuvi. Reproduktiv jarayonga davlat alohida korxonalarni moliyalashtirish, soliq siyosatini olib borish orqali ta'sir qiladi;
Stabilizatsiya - fuqarolarni barqaror iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlar bilan ta'minlash.
Iqtisodiyotda moliya ahamiyati
Har qanday davlatning iqtisodiy tizimi ob'ektiv iqtisodiy qonunlarga asoslanadi. Zamonaviy davlatlar bozor iqtisodiyotini milliy iqtisodiyotning davlat tuzilmasi yordamida boshqaradi, moliyaviy soliq tizimi, pul tizimi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida uning toifalarining iqtisodiy mohiyati va mazmunini aniq bilish juda muhimdir. Muomala vositasi sifatida o'z funktsiyalarini bajaradigan pul, sotib olish va sotish aktlari o'rtasidagi vositachidir; bu vazifada pul kapitalga aylanadi.
Moliya- pul muomalasi jarayonida pul mablag'larining shakllanishi va ishlatilishini ifoda etadigan pul munosabatlari tizimi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishda roli bo'yicha moliya ikkita bo'g'inni o'z ichiga oladi:
1) davlat moliya,
2) xo'jalik yurituvchi sub'ektning mablag'lari.
Har bir bo'g'in o'z vazifalarini bajaradi va maxsus moliyaviy apparatga mos keladi, ammo ular birgalikda yagona moliyaviy tizimni tashkil qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliya ahamiyati sezilarli darajada oshdi, uning bozordagi mavqei, raqobatbardoshligi, yashash qobiliyati va istiqbollari korxonaning moliyaviy holatiga bog'liq.
Iqtisodiyotda moliya roli xilma-xil, ammo shunga qaramay uni uchta asosiy yo'nalishga qisqartirish mumkin:
bitta. Kengaytirilgan ishlab chiqarish ehtiyojlarini moliyaviy qo'llab-quvvatlash.
2. Iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni moliyaviy tartibga solish.
3. Barcha turlardan samarali foydalanish uchun moddiy rag'batlantirish iqtisodiy resurslar.
Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ehtiyojlarini moliyaviy qo'llab-quvvatlash xarajatlarni moliyaviy manbalar orqali qoplashni anglatadi (o'z, qarz olgan, qarz olgan).
Iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni moliyaviy tartibga solish - moliya iqtisodiyotining rivojlanishiga ta'sirining ikkinchi yo'nalishi. Iqtisodiyotni tartibga solish moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash orqali amalga oshiriladi: moliyaviy resurslarni taqsimlash kifoya va sanoat yoki mintaqaning rivojlanish sur'ati tezlashadi yoki aksincha, moliyalashtirishni to'xtatish har qanday ishlab chiqarishni to'xtatishi mumkin.
Barcha iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishni moddiy rag'batlantirish turli usullar bilan amalga oshiriladi:
1) moliyaviy resurslarni samarali investitsiyalash;
2) rag'batlantirish fondlarini yaratish (iste'mol fondlari, fondlari) ijtimoiy soha va boshq.);
3) byudjet imtiyozlaridan foydalanish (soliq imtiyozlari berish har doim rag'batlantiruvchi, qishloq va fermer xo'jaliklari korxonalarining o'sishi va rivojlanishini ta'minlash uchun ko'plab turdagi soliqlarni to'lashdan ozod qilish);
4) moliyaviy sanktsiyalardan foydalanish (jarimalar, soliqlarni o'z vaqtida to'lamaganlik uchun jarimalar, soliq va daromadlarni va mol-mulkni soliqdan yashirish, soliq deklaratsiyalarini taqdim qilmaslik va boshqalar).