Mavzu: Davlat moliya tizimi, uning tarkibi va tuzilishi

2.2.Davlat moliya tizimi, uning tarkibi va tuzilishining kelib chiqishi va rivojlanishi
Har qanday davlatning iqtisodiy tizimi ob'ektiv iqtisodiy qonunlarga asoslanadi. Zamonaviy davlatlar bozor iqtisodiyotini davlat tuzilmasi yordamida boshqaradi milliy iqtisodiyot, moliyaviy soliq tizimi, pul tizimi.
Bozor iqtisodiyoti - bu tovarlarni bozorda sotib olish va sotishda yuzaga keladigan munosabatlarga asoslangan iqtisodiyot. Turli xil iqtisodiy sub'ektlar (tadbirkorlar) va yuridik shaxslar (tadbirkorlik sub'ektlari).
Bozor tovarlarni sotish uchun ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni nazarda tutadi.
Bozor - bu tovar ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'rtasida, tovarlarning qiymati va foydalanish qiymati o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning namoyon bo'lish doirasidir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida uning toifalarining iqtisodiy mohiyati va mazmunini aniq bilish juda muhimdir.
Muomala vositasi sifatida o'z funktsiyalarini bajaradigan pul, sotib olish va sotish aktlari o'rtasidagi vositachidir; bu vazifada pul kapitalga aylanadi.
Poytaxt muomalaga kiritilgan pul va bu muomaladan daromad keltiradi. Pul aylanmasi uni tadbirkorlikka sarflaydi, qarz beradi, ijaraga beradi. Shunday qilib, pul mablag'larning pul munosabatlarining mustaqil faoliyat doirasi sifatida paydo bo'lishi uchun sharoit yaratadi.
Moliya - pul muomalasi jarayonida pul mablag'larining shakllanishi va ishlatilishini ifoda etadigan pul munosabatlari tizimi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishda roli bo'yicha moliya ikkita bo'g'inni o'z ichiga oladi:
Davlat moliya,

- xo'jalik yurituvchi sub'ektning moliyasi.

Har bir bo'g'in o'z vazifalarini bajaradi va unga maxsus moliya apparati mos keladi, ammo ular birgalikda yagona moliya tizimini tashkil qiladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliya ahamiyati sezilarli darajada oshdi, uning bozordagi mavqei, raqobatbardoshligi, yashash qobiliyati va istiqbollari korxonaning moliyaviy holatiga bog'liq.
Iqtisodiyotda moliya o'rni xilma-xil, ammo shunga qaramay, uni uchta asosiy yo'nalishga qisqartirish mumkin:
1. Kengaytirilgan ishlab chiqarish ehtiyojlarini moliyaviy qo'llab-quvvatlash.
2. Iqtisodiy moliyaviy tartibga solish va ijtimoiy jarayonlar.

3. Iqtisodiy resurslarning barcha turlaridan samarali foydalanishni moddiy rag'batlantirish.

Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ehtiyojlarini moliyaviy qo'llab-quvvatlash xarajatlarni moliyaviy manbalar (o'z, qarz olgan, jalb qilingan) hisobidan qoplashni anglatadi.
Iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni moliyaviy tartibga solish - bu moliyaviy rivojlanishning iqtisodiy rivojlanishiga ta'sirining ikkinchi yo'nalishi. Iqtisodiyotni tartibga solish moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash orqali amalga oshiriladi: moliyaviy resurslarni taqsimlash kifoya va sanoat yoki mintaqaning rivojlanish sur'ati tezlashadi yoki aksincha, moliyalashtirishni to'xtatish har qanday ishlab chiqarishni to'xtatishi mumkin.
Barcha iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishni moddiy rag'batlantirish turli usullar bilan amalga oshiriladi:
Moliyaviy resurslarni samarali sarmoyalash orqali;
- rag'batlantirish fondlarini yaratish (iste'mol fondlari, ijtimoiy fondlar va boshqalar);
- byudjet imtiyozlaridan foydalanish (soliq imtiyozlari berish har doim rag'batlantiruvchi, ularning o'sishi va rivojlanishini ta'minlash maqsadida qishloq va xususiy fermer xo'jaliklari uchun ko'plab soliq turlarini to'lashdan ozod qilish misoldir);

- moliyaviy sanktsiyalarni qo'llash (jarimalar, soliqlarni o'z vaqtida to'lamaganlik uchun jarimalar, soliq va soliqni to'lashdan daromad va mol-mulkni yashirish, topshirmaslik soliq deklaratsiyalari va h.k.).

Moliya iqtisodiy kategoriya bo'lib, har qanday iqtisodiy kategoriya ma'lum iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi. Moliyaviy munosabatlar boshqa iqtisodiy munosabatlar bilan taqqoslaganda bir qator xususiyatlarga ega:

Pul munosabatlari;

- taqsimot munosabatlari;
- fond tomonidan davlat va xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning mablag'larini shakllantirish va ulardan foydalanish bilan bog'liq.
Ushbu xususiyatlar moliyaviy munosabatlarni iqtisodiy munosabatlarning umumiy massasidan ajratib olishga imkon berdi.
Pul mablag'lari makro va mikro darajada shakllanadi. Ibratli darajada bunga quyidagilar kiradi: davlat byudjeti, davlat byudjetdan tashqari fondlari, davlat mablag'lari sug'urta, bu bir tomondan davlat va boshqa tomondan yuridik va jismoniy shaxslar o'rtasidagi pul munosabatlarining tizimi. Mikro darajada bu o'z mablag'lari, qarz va qarz mablag'lari. O'z navbatida, korxonalarning o'z mablag'lari tarkibiga ustav, qo'shimcha va zaxira kapitali kiradi; jamg'arma, iste'mol va ijtimoiy fondlar; ajratilmagan daromad. Qarz mablag'lariga kreditlar va qarzlar, qarz mablag'lari - kreditorlik qarzlari kiradi. Mikro darajadagi pul munosabatlariga etkazib beruvchi va iste'molchi o'rtasidagi, korxona va uning tarkibiy bo'linmalari o'rtasidagi, korxonalar va moliya-kredit tizimi o'rtasidagi munosabatlar va boshqalar kiradi.
Moliya - bu mablag'larning muomalasi jarayonida shakllanishi va ishlatilishini aks ettiruvchi iqtisodiy munosabatlarning majmui. Moliyaning mohiyati ularning funktsiyalarida namoyon bo'ladi. Moliya ikki funktsiyaga ega: taqsimot va nazorat.
Moliyaning taqsimlash funktsiyasi YaIM va milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlashda moliya ishtirokini anglatadi. Milliy daromadning yarmidan ko'pi byudjet orqali qayta taqsimlanadi. Pul mablag'larini qayta taqsimlash moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalari o'rtasida, tarmoqlar, mintaqalar va boshqalar o'rtasida amalga oshiriladi. Bunday taqsimotning ko'plab misollari mavjud. Masalan, sanoat korxonalari byudjetga soliq to'lashgan va bu mablag'lar byudjetdan agrosanoat majmuasini moliyalashtirish uchun ajratilgan; tarmoqlar o'rtasida mablag'lar qayta taqsimlangan.
Iqtisodiy jarayonlarning jadal sur’atlarda rivojlanishi ko’p jihatdan moliya sohasiga bog’liqdir.Takror ishlab chiqarish jarayonlarining barcha bosqichlarida pul asosiy vosita sifatida qatnashadi. Moliya iqtisodiyotning asosiy ustunlaridan biri desak adashmaymiz, chunki uning vositasida muayyan maqsadga yo’naltirilgan pul mablag’lari fondlari vujudga keltiriladi va ular iqtisodiyotni rivojlantirish va jamiyat ehtiyojlarini qondirish maqsadida taqsimlanadi. Moliya tizimi jismoniy shaxslar (shaxsiy moliya), hukumatlar (davlat moliyasi) va korxonalar (korporativ moliya) o‘rtasida sodir bo'ladigan kapital oqimlaridan iborat. Zamonaviy moliya tizimlarida pul, kredit va moliya ayirboshlash vositalari sifatida ishlatiladi. Ular ma'lum qiymatga ega vosita bo‘lib xizmat qiladi va ular muqobil ravishda tovar va xizmatlarga ayirboshlanishi mumkin.
Zamonaviy moliya tizimi banklar (davlat sektori yoki xususiy sektor), moliya bozorlari, moliyaviy vositalar va moliyaviy xizmatlarni o‘z ichiga olishi mumkin. Muntazam va oqilona kapital oqimlari iqtisodiyotni jadal rivojlantirish uchun judayam zarur bo’lgan asosiy shartlardan biri hisoblanadi.
Moliyaviy tizimning,asosan,to'rtta komponenti mavjud:
Moliyaviy bozorlar.Ular xaridorlar va sotuvchilarga qimmatli qog‘ozlar, aksiyalar va obligatsiyalar, turli xalqaro valyutalar va derivativlarni o‘z ichiga olgan moliyaviy vositalar bilan savdo qilish vositalarini taqdim etadigan har qanday joy yoki tizimni o‘z ichiga oladi.
Moliyaviy aktivlar - moliyaviy bozorlarda sotiladigan mahsulotlar moliyaviy aktivlar deb ataladi.Naqd pul, aksiyalar, obligatsiyalar, investitsion fondlar va bank depozitlari moliyaviy aktivlarga misoldir. Yer, mulk, tovarlar yoki boshqa moddiy aktivlardan farqli o'laroq, moliyaviy aktivlar o'ziga xos jismoniy qiymatga yoki jismoniy shaklga ega bo'lishi shart emas. Aksincha, ularning qiymati ular savdo qiladigan bozordagi talab va taklif omillari, shuningdek, ularning risklilik darajasi bilan o’lchanadi.
Moliya institutlari - moliya institutlari investorlar va qarz oluvchilar o‘rtasida vositachi vazifasini bajaradilar. Ular a'zolar va mijozlar uchun moliyaviy xizmatlar ko'rsatadi. U moliyaviy vositachilar deb ham ataladi, chunki ular omonatchilar va qarz oluvchilar o'rtasida vositachi vazifasini bajaradilar. Investorning jamg'armalari to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita moliya bozorlari orqali safarbar qilinadi. Ular bozorlardan mablag’ to'plashni va moliyaviy aktivlarga (depozitlar, qimmatli qog‘ozlar, kreditlar va boshqalar)ga yo’naltirishni xohlaydigan tashkilotlarga xizmatlarni taklif qiladilar.
Moliyaviy xizmatlar - aktivlarni boshqarish va majburiyatlarni boshqarish kompaniyalari tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlar. Ular kerakli mablag'larni olishga yordam beradi, shuningdek, ular orqali iqtisodiy subyektlar samarali investitsiya qilinganligiga ishonch hosil qilishadi(masalan, bank xizmatlari, sug'urta xizmatlari va investitsiya xizmatlari).
Moliya tizimi darajasiga qarab ko'plab tarkibiy qismlardan iborat. Kompaniya nuqtai nazaridan olib qaraydigan bo’lsak, moliya tizimi kompaniyaning moliyaviy faoliyatiga mos keladigan protseduralarni o'z ichiga oladi.Bularga misol qilib, moliya, buxgalteriya hisobi, daromadlar, xarajatlar, ish haqi va boshqalarni keltirishimiz mumkin. Mintaqaviy nuqtai nazardan, moliya tizimi qarz oluvchilar va qarz beruvchilar o'rtasida mablag'larning almashinuvini osonlashtiradi. Mintaqaviy darajadagi moliya tizimiga banklar va hisob-kitob markazlari va shunga o’xshash boshqa moliyaviy institutlar kiradi. Global miqyosda moliya tizimi moliya institutlari, investorlar, markaziy banklar, Davlat organlari, Jahon banki va boshqalar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni o'z ichiga oladi.
Moliyaviy tizimlar mablag'larni taqsimlash, investitsiya qilish yoki iqtisodiyot tarmoqlari o'rtasida bir subyektdan boshqa subyektga o'tkazish imkonini beradi va ular jismoniy shaxslar va kompaniyalarga tegishli risklarni bo'lishish imkonini beradi.
Moliya tizimining infratuzilmasi deganda moliyaviy bozor operatsiyalari aniq amalga oshiriladigan to'lov va hisob-kitob tizimlari tushuniladi. To'lov va hisob-kitob tizimlarining uzluksiz va ishonchli ishlashi iqtisodiyotda kapitalning samarali harakatiga yordam beradi va shu bilan moliyaviy barqarorlikni qo'llabquvvatlaydi.Mukammal ishlaydigan moliyaviy tizimlar moliyaviy inqirozlarga osonlikcha tushib qolmaydi va hatto qiyin moliyaviy sharoitlarda ham o'zlarining asosiy vazifalarini bajara oladi.
Shunday qilib, "Moliya" jamg'armaga ega subyektlar va investorlardan pulni pulga muhtoj bo'lgan subyektlarga yo'naltirish jarayonini o'rganadi. Tejamkorlar va investorlar o’z pullaridan unumli foydalanish maqsadida foiz yoki dividend olishi mumkin bo'lgan joylarga yo’naltiradi. Jismoniy shaxslar, kompaniyalar va hukumatlar faoliyat yuritish uchun yetarli mablag'lari bo'lmaganda, kredit kabi tashqi manbalardan pul olishlari kerak.Ular o’rtasidagi munosabatlar esa judayam zarur va foydali bo’lib,ularning ikkisiga ham birdek manfaat olib keladi.
Umuman olganda, daromadi xarajatlaridan ortiq bo'lgan korxona ko’proq daromad olishni maqsad qilgan holda qarz berishi yoki ortiqcha qismini investitsiya qilishi mumkin. Shunga mos ravishda, daromadi xarajatlardan kam bo'lgan korxona kapitalni,odatda,ikki yo'ldan birida oshirishi mumkin: ssuda (jismoniy shaxslar) shaklida qarz olish yoki aksiyalar(turli shaklda bo'lishi mumkin: imtiyozli aksiyalar yoki oddiy aksiyalar)ni sotish yo'li bilan.Obligatsiyalar va aksiyalarning egalari institutsional investorlar - investitsiya banklari kabi moliyaviy institutlar yoki xususiy investorlar yoki chakana investorlar deb ataladigan xususiy shaxslar bo'lishi ham mumkin.


Xulosa
Tadqiqotimiz oldiga qo‘yilgan maqsad va unga samarali yo‘llar bilan erishish uchun rejalashtirilgan vazifalarni maxsus adabiyotlar hamda me’yoriy xujjatlar, shuningdek xorijiy tajribalarni o‘rganish, tahlil qilish va tadqiq etish jarayonida qator ilmiy asoslangan xulosalarni chiqarishga muvafaq bo‘lindi. Shulardan asosiylari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi. Xususan:
1. Byudjet mablag‘larini taqsimlovchilar va mahalliy davlat hokimiyati organlarining byudjet sohasidagi vakolatlarini va hisobdorligini oshirish hamda ularning mas’uliyatini kuchaytirish.
2. Byudjet ma’lumotlarining ochiqligi, to‘liqligi va xalqaro standartlarga mosligini ta’minlash.
3. Soliq-byudjet siyosatiga strategik yondashuvni tatbiq etish maqsadida o‘rta muddatli byudjet asoslarini ishlab chiqish hamda yillik byudjetni shakllantirishning yangi “natijaga yo‘naltirilgan byudjet” tizimini joriy etish.
4. Fiskal tavakkalchiliklarni baholash, moliyaviy aktivlar va majburiyatlar hisobini yuritish hamda ularni samarali boshqarish tizimini joriy etish.
5. Byudjet hisobi standartlarini unifikatsiya qilish, ichki nazorat va audit tizimini takomillashtirish orqali moliyaviy intizomni mustahkamlash hamda byudjet jarayoni ustidan parlament va jamoatchilik nazoratini kuchaytirish;
6. Institutsional va qonunchilik bazasini mustahkamlash.