Mavzu: dnk va rnk ning o’ziga xos xususiyatlari

Mavzu: DNK va RNK ning o’ziga xos xususiyatlari

Muhammadjonova Madina
BIOLOGIYA 208
Mundarija
1.DNK bilan taqqoslash 2.Tuzilishi .
3.Sintez .
4.RNK turlari
Genetik kod — irsiy axborotni nuklein kislotalar molekulasida nukleotidlar ketma-ketligi tartibida yozishning tirik organizmlarga xos bo‘lgan yagona sistemasi. Dezoksiribo-nuklein kislotasi (DNK) molekulasida ma’lum tartibda joylashgan muayyan sondagi nukleotidlar sintezlanayotgan oqsil zanjirining tarkibidagi aminokislotalar xili, soni, ularning joylashish tartibini belgilab beradi. DNK molekulasidagi nukleotidlar 4 xil bo‘lib, ular adenin-A, timin-T, guanin-G va sitozin-S lardan iborat. Tabiatda 300 ga yaqin aminokislotalar uchraydi, lekin tirik organizmlardagi oqsillar tarkibiga 20 ta aminokislota kiradi.
Hujayrada oqsilning sintez qilinishi jarayonida uning tarkibidagi har bir aminokislotaning joylanishi uchta nukleotid tomonidan kodlanadi. Uni triplet (uchlik) yoki kodon deb ataladi. Demak, DNK molekulasidagi kodonlarning joylashish tartibi ular sintez qiladigan oqsil molekulasi tarkibidagi aminokislotalarning joylashish tartibini ifodalaydi. Oqsil molekulasida aminokislotalar soni qancha bo‘lsa, DNK ning shu oqsilni ifodalovchi, ya’ni sintez qilinishini ta’min etuvchi qismi bo‘lgan gen ham shuncha kodondan tashkil topadi.
Oqsilning sintezida DNK va uning qismi bo‘lgan gen emas, balki boshqa nuklein kislota — ribonuklein kislota (RNK) ishtirok etadi. U uch xil: informatsion — iRNK, transport — tRNK
va ribosoma — rRNK. iRNK DNK asosida sintez qilinib undagi genetik axborotni ribosomalarga olib keladi, iRNK tarkibida ham DNK dagi kabi 4 xil nukleoidlar mavjud. Ularning uchtasi — A, G, S DNK dagi kabi, fakat iRNK da T ning o‘rniga U-uratsil uchraydi; tRNK sitoplazmadagi aminokislotalarni ribosomalarga yetkazib beradi. Ribosomalarda aminokislotalar ma’lum tartibda ketma-ket ulanib polipeptid zanjir sintezlanadi. Ularning ma’lum sonda birikishi tufayli oqsillar hosil boladi. Oqsillar organizm belgi va xususiyatlarining rivojlanishida ishtirok etadi.
Hoz. vaktda barcha aminokislotalarning kodonlari aniklangan. 20 xil aminokislotalarning ikkitasi faqat bir xil kodon b-n, qolganlari esa ikki va undan ortiq kodonlardan bittasi orqali kodlanadi. Mas, lizin aminokislotasi AAA yoki AAG, serii esa — UTSU yoki UTSS bilan kodlanadi. 64 tripletdan 3 tasi — UA A, UA G, UGA aminokislotalarni kodlamaydi va polipeptid zanjir sintezi tugaganini bildiradi. Ular terminatsiya signalini beradi.
G. k.ning tuzilishi va funksional belgi hamda xususiyatlari barcha organizmlarga xos, universal xossalarga ega va turgun boladi.
Ribonuklein kislotasi (RNK) a polimer turli xil biologik rollarda muhim bo'lgan molekula kodlash, dekodlash, tartibga solish va ifoda ning genlar. RNK va DNK bor nuklein kislotalar. Bilan birga lipidlar, oqsillarva uglevodlar, nuklein kislotalar to'rt asosiy tarkibidan birini tashkil qiladi makromolekulalar ning barcha ma'lum shakllari uchun zarur hayot. DNK singari, RNK ham zanjir sifatida yig'ilgan nukleotidlar, ammo DNKdan farqli o'laroq, RNK tabiatda juft juft ip emas, balki o'ziga o'ralgan bitta ip sifatida topiladi. Uyali organizmlar foydalanadi xabarchi RNK (mRNA) genetik ma'lumotlarni etkazish uchun (yordamida azotli asoslar ning guanin, urasil, adeninva sitozin, o'ziga xos oqsillarni sintezini boshqaradigan G, U, A va C harflari bilan belgilanadi). Ko'pchilik viruslar ularning genetik ma'lumotlarini RNK yordamida kodlash genom.
Ba'zi RNK molekulalari hujayralar ichida faol rol o'ynaydi, biologik reaktsiyalarni katalizlaydi, boshqaradi gen ekspressioni, yoki uyali signallarga javoblarni sezish va etkazish. Ushbu faol jarayonlardan biri oqsil sintezi, RNK molekulalari oqsillarni sintezini yo'naltiradigan universal funktsiya ribosomalar. Ushbu jarayon foydalanadi transfer RNK (tRNK) etkazib beradigan
molekulalar aminokislotalar ribosomaga, qaerda ribosomal RNK (rRNK) keyin aminokislotalarni bir-biriga bog'lab, kodlangan oqsillarni hosil qiladi.
DNK bilan taqqoslash
Ning uch o'lchovli tasviri 50S ribosomal subbirlik. Ribozomal RNK ichida oxra, oq rangdagi oqsillar. Faol joy qizil rang bilan ko'rsatilgan rRNKning kichik segmentidir.
RNKning kimyoviy tuzilishi u bilan juda o'xshash DNK, lekin uchta asosiy usul bilan farq qiladi:
. Ikki zanjirli DNKdan farqli o'laroq, RNK bitta zanjirli molekuladirm uning ko'plab biologik rollarida va nukleotidlarning ancha qisqa zanjirlaridan iborat.121 Shu bilan birga, bitta RNK molekulasi, bir-birini to'ldiruvchi tayanch jufti bilan, tRNKdagi kabi intrastrand juft spirallarni hosil qilishi mumkin.
. DNKning shakar-fosfat "umurtqa pog'onasi" tarkibida dezoksiriboza, RNK tarkibiga kiradi riboza o'rniga.131 Ribozada a gidroksil ichida pentoz halqaga bog'langan guruh 2 holati, deoksiriboz esa yo'q. Riboz magistralidagi gidroksil guruhlari RNKni
kimyoviy jihatdan ko'proq qiladi labil tushirish orqali DNKdan faollashtirish energiyasi ning gidroliz.
. To'ldiruvchi asos adenin DNKda timin, RNKda esa urasil, bu an metillanmagan timinning shakli.[4]
DNK singari, ko'pchilik biologik faol RNKlar, shu jumladan mRNA, tRNK, rRNK, snRNAlarva boshqalar kodlamaydigan RNKlar, o'z-o'zini to'ldiruvchi ketma-ketliklarni o'z ichiga oladi, bu RNK qismlarini katlamasini ta'minlaydi[5] va o'zi bilan juft bo'lib, ikkita spiral hosil qiladi. Ushbu RNKlarning tahlili ularning yuqori darajada tuzilganligini aniqladi. DNKdan farqli o'laroq, ularning tuzilmalari uzun er-xotin spirallardan iborat emas, aksincha, oqsillarga o'xshash tuzilmalarga birlashtirilgan qisqa spirallarning to'plamlaridan iborat.
Ushbu uslubda RNKlar kimyoviy moddalarga erishish mumkin kataliz (fermentlar kabi).161 Masalan, ribosomaning tuzilishini aniqlash - peptid bog'lanishini katalizlovchi RNK-oqsil kompleksi - uning faol joyi to'liq RNKdan iborat ekanligi aniqlandi.[7]