Mavzu: Don ekinlari hosilini yig`ishtirish va qabul qilish

S = 2r, mm bo’ladi,
bu yerda, r — krivoship radiusi.
O’simlik poyasini pastrok urish uchun urish apparati yerga yakinrok o’rnatilishi kerak (ayniksa, pichan urgichlarda). Bunday vaziyatda krivoship yerga tegib kolmasligi uchun uning ukini segmentlar tekisligidan majburan yuqorirok h balandlikda o’rnatilib, yuritma dezaksial krivoship-shatunli mexanizmga aylanadi va S kuyidagicha aniqlanadi (120- rasm):

g’alla kombayni urish apparati uchun h = (2...3)r, l =(9...10)r urgichlar uchun esa h = (9…11)r, l = (15…25)r. Shatunning engashish burchagi kancha katta bo’lsa, shuncha ko’p quvvat sarflanadi. Shunga kura h kattalashsa, burchakni kichraytirish uchun shatun uzunligi ham orttiriladi. Segmentning siljish yuli S o’simlik poyasining yugonligi, qirqishga qarshiligi, ishkalan ish burchagining kattaligi va boshqa ko’rsatkichlarga qarab moslanadi.

Segmentning tezligi. Poyalarni kesish jarayoni segment tiggi tezligi V ga bog’liqdir. 120- a rasmda ko’rsatilganidek, krivoship burchak tezligi bilan t vaqt ichida t burchakka burilganda, segment
x = r(l – cos t) (131)
masofaga siljiydi.Bu garmonik tebranish tenglamasi bo’lib, uning t buyicha dif­ferentsiali pichoqning tezligi V_c = r sin t (132)
ni beradi.

121 –rasm. Sigmentni tezligi (a) va tezlanishi (b) o’zgarish qonuniyati

Garmonik tebranma harakat tezligi V sinusoida buyicha noldan maksimum (Vmax = r) gacha o’zgaradi (121- a rasm). Segmentning eng kichik tezligi 1,5 m/s dan kam bul­masligi kerak. Aks hol da o’simlik poyalari «chaynalib», to’liq qirqilmay, ko’p quvvat sarflanadi. Urish apparatiga barmokni o’rnatganda cegmentning joiz minimal tezlikka ega bo’lgan chegaralarini xisobga olish lozim.
Amalda ishkalan ish koeffitsientlarini xisobga olgan hol da, bugdoy urimida segmentning tezligi V_c > 1,5 m/s, pichan urimida esa nam pichanning ishkalan ish koeffitsienti kichik bo’lganligi sababli V_c >2,15 m/s deb qabul qilinadi. Kesuvchi tiglar orasidagi tirkish kancha katta bo’lsa, segment tezligini shuncha oshirish kerak.
Segmentning tezlanishi. Yuqorida bayon qilinganidek, segment tezligi keskin o’zgarishi bilan tezlanish sodir bo’ladi. Tezlikni t buyicha differentsiallab tezlanishning miqdori aniqlanadi:
a = r ² cos t. (133)
Segment tezlanishining miqdori 121-b rasmda ko’rsatilganidek, kosinusoida buyicha o’zgarib, urish apparati qismlariga ta`sir kiladigan inertsiya kuchlarini vujudga keltiradi va uning harakat yuritmasi ishiga katta ta`sir ko’rsatadi.
Segment tig’ining traektoriyasi. Urish apparatining segmenti ish jarayonida murakkab harakat kiladi. Mashina bilan birgalikda ilgarilanma-kuchirma, harakat yuritmasi krivoship-shatunli mexanizm bo’lgani uchun ilgarilanma-kaytma (garmonik tebranma) nisbiy harakat kiladi. t vaqt ichida krivoship yarim aylanganda (180°) mashinaning bosib utgan yuli L=vt, m, yoki t qbo’lsa, u vaqtda L= V yoki L qm.

V — mashinaning tezligi, m/s;
n_kr — krivoshipning aylanish soni, ayl/min;
_kr — krivoshipning burchak tezligi, rad/s.
Segment tigining qandaydir nuktasi, absolyut harakatining traektoriyasi uning nisbiy va kuchirma harakatlarining grafik kushilishidan kelib chiqadigan sinusoida ko’rinishidagi egri chizikdir.
Egri chizikni kurish uchun 0 markazdan ma`lum masshtabda krivoship radiusi r bilan yarim aylana chiziladi. Y uki buyicha t = vaqtda mashinaning bosib utgan yuli, L masofa kuyiladi. Yarim aylana va yulini bir nechta o’zaro teng bulaklarga bo’lib, 1, 2, 3, 4 ѕ rakamlari bilan belgilanadi. Bir xil rakamli bulaklardan o’tkaz ilgan tik va gorizontal chiziklarning kesishgan nuktalarini o’zaro birlashtirib, segmentni o’simlik poyalarini kirkayotgan tigi A nuktasining traektoriyasi hosil qilinadi. Shu traektoriyani parallel ravishda kuchirib, V nuktasining traektoriya­si chiziladi. Agar K—K chizigi barmok tigini bildirsa, qirqish G nuktada boshlanib, ye nuktada tugaydi.
O’rish apparati ishiga ta`sir ko’rsatuvchi omillar
O’rish apparatining ish sifatiga o’simlik poyalarining texnologik xususiyati, ish sharoiti, kesuvchi tiglarning o’tkirligi, kesuvchi juftlar orasidagi tirkishning katta-kichikligi, segmentning kesish tezligi va har bir pichoq uradigan maydon yuzasi kabi asosiy omillar ta`sir ko’rsatadi.
O’simlikning texnologik xossalari, poyalarning biologik va fizik-mexanik xususiyatlari bilan tavsiflanadi: boshokli don ekinlari poyasi pastki qismining diametri 3...5 mm, makka­juxoriniki 20…32 mm, kungaboqarniki 22…33 mm, boshoqli don ekinlari uchun ekinning buyi 70...100 sm, makkajuxoriniki 150...300 sm bo’ladi. Pulat bilan o’simlik poyalari orasidagi ishkalanish koeffitsienti boshokli don ekinlari uchun 0,25...0,35, ozika utlar uchun 0,30...0,55 bo’lishi kuzatiladi. Kungabokar poyalarini qirqish uchun 210...800 N, makkajuxori poyalari uchun 700 N va boshokli ekin poyalarini qirqish uchun esa 350—400 N kuch sarf bo’ladi.
Segment tig’i qancha o’tkir bo’lsa, uning kesish imkoniyati shuncha yuqori bo’ladi, ammo tez yeyiladi. Pichan o’rgich o’rish apparati segmenti tig’ining joiz qalinligi 80 mkm., kombayn urish apparati segmentiniki 120—130 mkm. Utmas tig’lar kayta charxlanadi, kertik tigli segmentlar esa almashtiriladi. O’simlik poyalari urilayotganda «chaynalmasdan» yaxshi kesilishi va kam quvvat sarflash maksadida qirquvchi juftlar orasidagi tirqish kichikrok qoldiriladi.
Poyalarni toza kesishni kam quvvat sarflagan holda bajarish uchun segment (pichoq) tezligining nominal miqdori (2,0...2,5 m/s) ni ta`minlashga intilish kerak. Shu maksadda g’alla urayotgan kombayn motorini nominal tezlikda ishlatish talab qilinadi.
O’tmas bo’lib kolgan segment tig’lari 22…23° burchak ostida charxlanadi. O’tkirlash burchagi 20°dan kamrok qilinsa, segment tez o’tmas bo’lib koladi.
G’alla ekinlarining yug’on (3...4 mm) va naysimon poyalarini kesishda segment tiglarida kertiklar yasalishi maksadga muvofikdir. Poyani uchratgan kertik tishlari avvaliga uni teshadi, keyin tolalarini bulaklab ajratadi va ularni barmok tigiga kisib turib navbatma-navbat sindirib uzadi. Shu sababli kertilgan tishlar oraligi poya diametriga nisbatan bir necha marta kichikrok qilinadi. Lekin mayda kertiklar oraligi kirlanib tulib kolishi mumkin. “Keys” g’alla kombayni urish apparatining segmentlaridagi kertiklar yirik (2,0...2,5 mm) qilingan.
Kertiklar tigning ustki (“Keys” kombayni) yoki pastki yonlari­da yasalishi mumkin. Ustki kertikli segment ishiga kamrok quvvat sarflanadi. Ammo ularni charxlab o’tkirlash murakkab bo’ladi.
Poyalarning kesuvchi juftlar orasida siqilib to’xtashi

Poyalar kesuvchi tig’lar jufti orasida sikilib tuxtagandagina, ular qirqiladi (122- rasm), aks hol da poyalar sirpanib kirkuvchi juftlar orasidan chikib ketadi. Poyalar sirpanib chikib ketmasligi uchun kuyidagi shart bajarilishi kerak:

— segment tigi bilan poyalar orasidagi ishkalan ish burchagi;
— barmok tiKi bilan poyalar orasidagi ishkalan ish burchagi;
— segment va barmok tiglarining mashina harakati yunalishi bilan hosil kilgan burchagi.
Ma`lumki, kesilayotgan poyaga nisbatan segment tigi sirpanib harakatlansa, qirqishga sarflanadigan kuch sezilarli darajada kamayadi. Shu nuktai nazardan, aslida burchagi katta bo’lgani ma`kul. Ammo =40°...60°, ya`ni 90° dan ancha kichik bo’lganligi tufayli ham majburan kichikrok qilinadi.
va — poyaning namligiga bog’liq bo’lib, don ekinlarini urishda = 20°....35° bo’lgani uchun burchagi yanada kichikrok olinishi kerak. Ammo bu hol da sirpanib kesish bo’lmaydi va qirqishga qarshilik kupayadi. Shu sababli burchagini kattalashtirish uchun g’alla kombaynida ishlatiladigan urish apparati segmenti tiglari kertiklanadi. Demak, kombayn va pichan urish mashinasi urish apparati segmentlarini o’zaro almashtirib ishlatish tavsiya etilmaydi.
Segmentning poyalarni kesish tezligi

Segment tigi poyalarni ura boshlagandagi va urishni tugatayotgandagi tezliklarini aniqlash uchun grafoanalitik usuldan foydalaniladi.

Buning uchun harakat yuritmasini masshtabda chizilgan sxemasining yoniga (123- rasm) 90° ga burilgan tezliklar planini kurish maksadga muvofikdir. kutbdan OA ga parallel V_a = r tezligi masshtabida chizilsa (soddalashtirish maksadida) uning uzunligi r/ =V ga teng bo’ladi, ya`ni qr deb qabul qilinadi. Segmentning tezligi V<sub>c</sub> ni aniqlash uchun kutbidan BC ga perpendikulyar v chizigi, ning uchidan AV shatunga parallel chizik o’tkaz ilib, topiladi. Shatun AV ning engashish burchagi ning kiymati oz bo’lgani uchun q deb qabul qilish mumkin. Uar doim yuqoridagi tezliklar planini kurib, segmentning tezligini aniqlash murakkabrok bo’lgani uchun segment va barmok konturlari masshtab bilan chizib olinadi (124- rasm) va tanlangan a nuktadan ao = r kesmani kuyib, O nuktadan r krivoship radiusi bilan yarim aylana chiziladi. a<sub>1</sub> nukta segmentning barmok tigi bilan tuknashgan joyi bo’lib, shu nuktadan boshlab o’simlik poyasi qirqila boshlaydi. a<sub>1</sub> nuktadan yuqoriga perpendikulyar chizik o’tkaz ib, s<sub>1</sub> nukta hosil qilinadi va a<sub>1</sub>s<sub>1</sub> ni masshtab ga ko’paytirib, segment tigi poyalarni kirka boshlagandagi tezligi V = , m/s topiladi. Segment tigi qirqishni tugatayotgandagi tezlik V<sub>t</sub> esa a<sub>2</sub>V<sub>2</sub> tigini V<sub>2</sub> nuktasi barmok tigi bilan tuknashganda (124- a rasm), ya`ni V_t q , m/s aniqlanadi.

124-b rasmdagi bir katnashda ikki joyda uradigan apparat segmenti ura boshlaydigan a₁ va a₃ nuktalardagi tezliklar: