Mavzu. Don maxsulotlari korxonalari bilan tanishish. Don sanoati korxonalari texnologik jaroyonlari bilan tanishish Reja

Mavzu. Don maxsulotlari korxonalari bilan tanishish. Don sanoati korxonalari texnologik jaroyonlari bilan tanishish
Reja.
1.Don maxsulotlari korxonalari tarixi.
2.Un va yorma ishlab chiqarishda texnologik jarayonlar.
O'zbekistonning so'nggi yiilarda qo'lga kiritgan siyosiy va iqtisodiy mustaqiiligi uning nihoyatda teran, har tomonlama puxta ishlab chiqilgan mustaqii iqtisodiy siyosatining yaratilishini ta-qozo etsdi. Zero, bunday iqtisodiy siyosat respublika xalq xo'ja-iigining mustahkam bozor iqtisodiyoti poydevorini qurish uchun zarur imkoniyatlami yaratib, zamonaviy chet el texnika va texnologiyalarini, fanning eng so'nggi yutuqlarini va ilg'or tajribala-rini joriy eiishga imkon berishi kerak.
Bu borada qishloq xo'jaligi va unga aloqador qayta ishlash sohalarini rivojlantirish nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur sohalarning rivojlanishi O'zbekiston Respublikasi aholi-sining eng zarur oziq — ovqat mahsuiotlariga boigan ehtiyojlari-ni qondirish bilan bir qatorda, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yanada samarali qayta ishlashga turtki bo'ladL Ana shunday o'ta dolzarb masalalardan bin aholini un va non mahsuiotlariga boigan ehtiyojini qondirishdir. Albatta₅ bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida bu muammoni faqat respublikamizning g'alla mustaqilligiga erishishi orqaligina hal etish mumkin boiadi.
Respublikamiz uchun nihoyatda muhim boigan ushbu muammoni hal etish uchun oziq — ovqat sanoati sohalarini har tomonlama rivojlantirmoq darkor. Asosiy oziq — ovqat sanoati-dagi eng muhim soha esa un va yorma ishlab chiqarish sohasi-dir. Shu sababli ham, "O'zdonmahsulot" aksiyadorlik kompani-yasi tomonidan, so'nggi yillar davomida mahalliy bug'doy (arpa, shoh, javdar va boshqa) navlaridan yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish rejalashtirilgan.
Un va yorma mahsulotlari iste'mol qilinadigan oziq — ovqat mahsulotlarining eng muhimidir.Respublikamizda so'nggi yillarda yetishtirilayotgan g'alladosh o'simliklardan bug'doy donining 2,0 — 2,5 million tonnasi xalq iste'moli uchun — non va M non mahsulotlariga sarf bo'lsa, qolganlaridan esa chorvachilik, parrandachilik va boshqa sohalar uchun turli assortimentdagi omixta yem mahsulotlari sifatida yetkazib berilmoqda. Respubli
kada 50 dan ortiq un zavodlari, 15 ga yaqin yorma korxonalari va 35 dan ortiq omixta yem ishlab chiqaruvchi korxonalari faoliyat yuritmoqda. Bu sohada Shvetsariyadagi Byuler firmasi, |Germaniya, Chexoslovakiya, ftaliya va Turkiyadagi yangi texnologik reglamentga ega boigan texnologik uskunalar, texnologik jarayonlarni avtomatik ravishda nazorat qiluvchi va boshqaravchi asboblar bilan jihozlangan korxonalarni misol qilib eltirish mumkin. Hozirgi kunda Germaniya va Turkiya firmalari bilan hamkorlikda Surxondaryo viloyatidagi Alpomish», Qashqadaryodagi «Shahrikesh» va Toshkent viloyatining Chinoz tumanida qurilib ishga tushirilgan tegirmonlar yuqori sifatli un mahsulotlarini ishlab chiqarmoqda. Yuqorida aytib o'tilgan korxonalar oziq - ovqat sanoatining katta qismini tashkil qilib, ular ishlab chiqargan mahsulotlarda inson a'zolari uchun zarur bo'lgan kimyoviy moddalar mavjuddir. Insonning oziq - ovqat ratsioni doimo olti yuzdan ortiq moddalardan tashkil topib, uning ahamiyati katta. Bu xususiyatga ega bo'lgan dondan boshqa oziqa o'simligi yo'q.
Toshkent shahrida birinchi bo'lib 1883-yili hozirgi 3 - un tegirmoni Mirzo Ulug'bek tumanidan o'tadigan Salor arig; lnmg shimoliy qirg'og'ida qurilib, kuniga 20 t jaydari un ishlab chiqargan. . , -
O'zbekiston viloyatlarida asosan mayda suv tegirmonlan mavjud bo'lib, ular ariqlar yon bag'riga joylashtmlgan. Bunday tegirmonlar hunarmandchilikda muhim ahamiyatga ega bolim, ular soni 1903-yilda 1875-yildagidan ortiq edi. Tegirmonlarda I tortiladigan unga ko'p mehnat sarf qilinar va buning natijasidae mahsulot tannarxi qimmatlashardi.
Asrimiz boshlarida O'rta Osiyoda paxta maydonlari kenga-Я yib borishi tufayli oika iqtisodiyoti o'zgardi. Buning natijasidaj kattaroq quwatga ega boigan tovar tegirmonlarini barpo etishB zamriyati paydo bo'la boshladi va Samarqand (1898-y), Andijonl (1901-y), Toshkent (1909-y) shahariarida bug'doydan bir nechtaj navli un ishlab chiqaradigan, elektr quwati yordamida va chetl el texnologiyasi asosida ishlaydigan tegirmoniar natsionalizatsiya I qilindi.
1918-yilga keiib o'lkadagi barcha tegirmoniar qayta quril-J di. Tegirmonlardagi eski dastgohlar chet eldan keltirilgan yangii dastgohlar bilan almashtirildi, norma va normativlar qaytadan^j ishlab chiqilib, texnologiyasi yanada takomillashtirildi. Respubli- \ kada don resurslarining cheklanganligi sababli mutaxassislarning e'tibori tegirmonlarni qayta tiklash, mahsulot birligi uchun sarf bo'ladigan xomashyo miqdorini iqtisod qilish kabi chora-tadbir-| larga qaratildi. Buning natijasida don resurslari iqtisod qiiinib, un ishlab chiqarish hajmi o'sdi. 1921-yilda tegirmon sanoati i oziq — ovqat xalq komissariati ixtiyoriga o'tadi. 1922-yili "Xle-boprodukt" aksionerlik jamiyati tuzilib, uning qaramog'ida' "Aziyaxleb" tresti tashkil topadi. Shu yillardan boshlab tegir­moniar yiriklashib, maydalari esa asta-sekin kamaya boradi. 1932-yiIi "Aziyaxleb" jamiyati qayta tuzilib, uning o'rniga "Trestsredazglavmuka" tashkil etiladi. Bu trest tarkibiga O'zbe-kiston, Tojikiston, Qirg'iziston va Turkmaniston respublikalarida joylashgan un, yorma ishlab chiqaruvchi korxonalar kirgan. , "Trestsredazglavmuka"da 1938-yili un-yorma korxonalarining soni 3814 ga yetib, bulardan 24 tasi tovar tegirmonlari edi. To­var tegirmonlari yalpi mahsulotlarning salkam 80 % ini ishlab chiqarsa, qolgan qismi esa qishloq xo'jaligi tegirmonlari zimma- J siga to'g'ri kelardi. Shunga qaramasdan, mayda tegirmonlari O'zbekistonning qishloq aholisini un bilan ta'minlashda muhim 1 hissa qo'shib keldi. Respublikada un ishlab chiqarish hajmi I 1941-yilga kelib 1917-yilga nisbatan 10 marta oshdi.
II jahon urushi yillarida barcha korxonalar bir navli un j ishlab chiqarishga o'tib, barcha kuchlarini front uchun safarbar qildilar.
Un — don mahsuloti bo'hb, uni (donni) maydalab olinadi. Agar un faqat donning ichki qismlaii (endosperm)dan tayyorlan-gan bo'lsa, navll un deb aialadi. Donni qobiq va murtaklari bi­lan birgalikda maydalashdan hosil bo'lgan un esa jaydari (oddiy) un deb ataladi.
Un tayyorlash uchun asosan bug'doy, javdar va tritikale donlari ishlatiladi. Iste'molchilarning taiablariga ko'ra suli, gre-chixa, makkajo'xori va arpa donlaridan ham un tayyorlanadi. Turli navli unlar kimyoviy tarkiblari bilan bir-biridan farq qiladi.
Yormabop donlarning mag'zi turli jarayonlar natijasida oqlanib, ustki gul va urug' qobiqlaridan ajratib olinadi. Grechixa donidan esa faqat gul qobig'i ajratilib, yorma tayyorlanadi.
Yorma tayyorlash uchun grechixa, sholi, tariq, suli, arpa, makkajo'xori, bug'doy, no'xat va oq jo'xori — sorgo donlari ish­latiladi.
Bug'doy donlaridan tayyorlangan un mahsulotlari oqsil va boshqa kimyoviy elementlarga boyligi sababii iste'molda asosiy
o'rinda turadi.
Yorma mahsulotlari yarim tayyor mahsulotlar guruhiga ki-rib, ulardan kam vaqt sarflab turli taomlar tayyorlanadi.
Suli donidan tayyorlangan yorma, inson organizmi va saiomailigi uchun juda foydali. U oqsil moddasi va vitaminlarga boy. Yorma sanoatida sulidan ertalabki nonushtada sut bilan is­te'mol qilinadigan mahsulotlar tayyorlanmoqda. Guruch kepagi ~ muchkadan yog', sovun, fosfor moddasi olinadi. Luzgaga gid-roliz zavodlarida kimyoviy ishlov berib, undan texmk spirt va ksilit olinadi. Bug'doy donining murtagidan "Qarshi-Dunyo-M" korxonasida bolalar nonushtasi uchun maxsus yorma mahsuloti ishlab chiqarilmoqda. U turli vitaminlar, yog' va boshqa makro va mikro elementlarga boyligi bilan boshqa yormalardan ajralib turadi.
Un, yorma va omixta yem mahsulotlarini ishlab chiqarish murakkab texnologik chizmalar va bir qancha ixtisoslashgan ja­rayonlar asosida amalga oshiriladi. Barcha jarayonlar kompleksi (yig'indisi) ikki guruhga bo'linadi:

• 
  donlarni tortishga tayyorlash;
  
• 
  tegirmonni tozalash bo'limi;
  

• 
  un-yorma va omixta yem sanoatida esa xom ashyo va tayyor mahsulot ishlab chiqarish quyidagi jarayonlardan iborat: