Mavzu: Ekologiya faning predmeti, maqsadi va vazifalari. Asosiy tushunchalar

Ekologik muammolarni kelib chiqishining asosiy sabablari. Bizning ona sayyoramiz nisbatan yosh samoviy jism h’isoblanadi. Uning yoshi taxminan 4,6 million yilga teng. Olimlarning fikricha, moddiyatning tadrijiy takomili qonuniyati natijasida bundan uch milliard yil ilgari Erda h’ayot vujudga kelgan va biologik qatlam rivojlana boshlagan. Turli populyatsiyalar h’amda turlardan tashkil topgan flora va faunalar paydo bwlgan, wsimlik va h’ayvonat olami turlari h’amda populyatsiyalari wrtasida malum munosabatlar shakllangan. Erdagi h’ayot tadrijiy takomili (evolyutsiyasi)ning dastlabki bosqichi yakunida wsimliklar va h’ayvonlar wrtasida dinamik muvozanat yuzaga kelgan. Uning moh’iyati shundan iboratki, wtxwr h’ayvonlar wsimliklarni, wtxwr h’ayvonlarni esa yirtqich h’ayvonlar eyishi va ularga boshqalarining kushanda bwlishi flora va faunalar mazkur turlarining butunlay ywqolib ketishiga olib kelmagan. Nobud bwlgan wsimliklar va h’ayvonlar wrniga evolyutsiya va kwpayishning tabiiy jarayoni natijasi sifatida yangilari paydo bwlib turgan.
Hatto katta geologik kataklizmalar (wsimlik va h’ayvonlarning yalpi qirilib ketishiga olib kelgan h’alokatlar) davrida h’am tabiat wzning dinamik muvozanatini saqlab qola olgan. Lekin bu yangi bosqichdagi muvozanat bwlgan, yani wsimlik va h’ayvonlarning yangi turlari h’amda eski (qolgan)lari wrtasida muvofiqlik wrnatilgan. Boshqacha aytganda, tabiiy tanlanish jarayoni kechgan - yashashga qobil bwlmagan wsimlik va h’ayvonlar qirilib ketgan va wlgan. Ularning wrniga yashashga ancha qobil bwlgan yangilari paydo bwlgan. Bu qonuniyat flora va faunalarning xilma-xilligi ortishiga olib kelgan. Lekin, bunda wsimlik va h’ayvonlar turkumi (jamoasi) ichidagi, shuningdek, ular jamoasi wrtasidagi dinamik muvozanat saqlanib qolgan.
Odamsimon jonzotlar bundan qariyib uch million yil ilgari biologik tizimga qwshilgan. Ularning biologik muvozanatiga kwrsatgan tasiri juda kichik bwlgan. İbtidoiy inson faoliyati ov qilish, baliq tutish, wsimliklarning ildiz va butalarini, meva va h’osilini yig’ish va boshqalar bilan cheklangan. Bu esa mavjud biologik muvozanatning juda oz darajada buzilishiga olib kelgan, xolos.
Tadrijiy takomilning malum bosqichida meh’nat qurollari yaratilishi natijasida inson wzining tevarak-atrofidagi tabiiy muh’itga faol tasir kwrsata boshlagan. Endi u kwchmanchi tarzda emas, balki tabiiy shart-sharoitlar yaxshi bwlgan joylarda wtroq h’olda h’ayot kechirgan va qishloq xwjaligi faoliyati bilan shug’ullangan. Natijada inson h’ali qwl tegmagan erlarni qishloq xwjaligi maydoni yoki tomorqa sifatida wzlashtirgan va ayrim yovvoyi h’ayvon turlarini xonakilashtirgan. İnsonning bunday ongli faoliyati tufayli biologik (ekologik) tizimning yangi turi-qishloq xwjaligi shakillangan.
Atrof-muh’itni wzlashtirishning bu boshlang’ich shakli, wz navbatida, mavjud ekolgik muvozanatning wzgarishiga olib kelgan. Tabiatning biologik qiymati wzgargan. Oxir-oqibatda dastlabkidan farq qiluvchi yangi shakldagi ekologik muvozanat vujudga kelgan.
İnsoniyat taraqqiyoti sanoatning rivojlanishiga olib kelgan. Shah’arlarning qurilishi va wsishi, shah’ar ah’olisining kwpayishi qonuniy h’olda tabiat va insonning yangi turdagi wzaro munosabatini shakllantirgan. Natijada bizning zamonamizda inson qadami etib bormagan tabiiy muh’itlar faqat tropik junglilar va tog’larning baland-baland etaklarida, qisman tundrada, h’imoya qilinadigan qwriqxonalardagina saqlanib qolgan. U erlarda inson yashamaydi va faoliyatining salbiy natijalari h’am kuzatilmaydi. Dunyodagi butun tabiiy muh’itining taxminan wn foiz h’ududiga h’ali butunlay tegilmagan, xolos.
İnson tsivivlizatsiyasining rivojlanishi va uning tabiat bag’riga tobora chuqurroq kirib borishi oqibatida ah’vol tubdan wzgardi. Odamlar wsimlik va h’ayvonot olamiga bostirib kirib, kwpincha, wz faoliyatining salbiy oqibatlari tabiatni wzgartirib yuborishi mumkinligi h’aqida h’atto wylab h’am kwrishmaydi.
Bugungi kunda ibtidoiy sof tabiat h’aqida gapirmasa h’am bwladi. Er yuzida wrmonlar kesildi, katta-katta h’ududlar deh’qonchiliq qilish maqsadida wzlashtirildi, dorilar bilan wg’itlandi, h’ar xil chiqindi h’amda gazlar bilan toza h’avo va tabiat ifloslandi. Bundan tashqari, tabiatda toshqinlar, wrmon yong’inlari, chang bwronlari h’am yuz beradi. Bularning barchasi tabiatning tabiiy muvozanatiga putur etkazadi.
Shvetsiariyalik ekolog V.Tsisvilerning etirof etishicha, keyingi 300 yil davomida 150 xildan ortiq h’ayvonlar turi er yuzidan butunlay qirilib, ywqolib ketgan. Afsuski, endi ularni qayta yaratib bwlmaydi. Hozirgi sharoitda ywqolib ketish arafasida turgan 240 turdagi h’ayvonni qanday saqlab qolish masalasi muammo bwlib turibdi. Nafaqat h’ayvonlar, balki wsimliklar h’am ywqolib ketadi. Bularning barchasi biologik muozanatning buzilishi oqibatlaridir. Ha, insonning noaxloqiy, noinsonparvar va ilmiy nuqtai nazardan asoslanmagan, oqibatlari wylanmagan faoliyati natijasida kwplab wsimlik va h’ayvonlar, mikroorganizmlar butunlay ywqoldi.
Ekologik muvozanatning buzilishi inson faoliyati oqibatida yuzaga keladi. Agar bu buzilish malum kritik (keskinlik) h’olatidan yuqori bwlmasa, muvozanat qaytadan tiklanadi. Bu h’ol atrof-muh’it zah’iralari tugamaguncha davom etaveradi. Agar buzilish darajasi keskinlik (kritik) h’olatidan wtib ketgan bwlsa, u h’olda ekologik tizim ishdan chiqadi, undagi h’ayot swnadi yoki eng qashshoq va sodda kwrinishda saqlanib qoladi. Er sharining bir vaqtlar gullab yashnagan h’ududlari (regionlari), masalan, Afrika va Amerikaning chwl tumanlari, Shimoliy İtaliyaning tog’ etaklari, Amerika h’arbiylarining gerbidtsitlar va defoliantlarni qwllashlari natijasida Vetnam xududining bir qismi, Wzbekistonning Orol atrofi mintaqalari va boshqa kwplab joylar insonning nooqilona faoliyati tufayli juda achinarli h’olatga kelib qolgan. Shuni takidlash joizki, ekologik muvozanat buzilganidan keyin malum vaqt wtib, yangi dinamik muvozanat yuzaga keladi. Bu h’olatni aniq misollarda kwrib wtish mumkin.
XX asrning 60 yillarida bog’larni eb qwyadigan olma kuyasiga qarshi DDT preparatidan kwp foydalana boshlagan edi. Olma kuyasi bartaraf etilgandan swng, qizil qurtlarning wrnashib olishi muammosi keskin bwlib qoldi. Hali shu paytgacha bog’bonlarni qizil qurt muammosi tashvishga solmagan edi. Gap shundaki, mevali bog’larda qizil qurtlarning qirq beshta tabiiy dushmani mavjud. Shuning uchun h’am, u bog’larga kam zarar etkazgan, chunki uning rivojlanib, kwpayib ketishiga tabiiy dushmanlari imkon bermagan. Bog’larga DDT bilan ishlov berilganda olma kuyalari bilan birgalikda qizil qurtlarning dushmanlari h’am qirilib ketgan. Qizil qurtlar esa wlmay qolishgan va oqibatda bog’larga katta zarar etkazilgan. Boshqacha aytganda, ayni ekologik tizimdagi wzgarishlar oldindan kwra bilinmagan noqulay oqibatlarga olib kelgan, yani zararkunanda-qizil qurt yoppasiga tarqalib ketgan.
Hali inson mustaqil tur sifatida shakllanmagan vaqtlarda ekologik muvozanat taminlangan va tabiiy wz-wzini "sozlash, tozalash " mexanizmi (tartibi) h’ukm surgan. Biror populyatsiyaning h’addan ortiq kwpayishi ayni muh’itda oziqlanish imkoniyatidan ortib ketib, tabiiy muvozanat buzilgan h’ollarda tabiatning wz-wzini "twg’rlash" mexanizimi ishga tushgan va natijada muvozanatning yangi h’olati yuzaga kelgan. Bugungi kun sharoitlarida tabiiy muvozanatning buzilishiga ayrim shah’arlarda bazan qarg’alarning birdan kwpayib ketishi misol bwla oladi. Ular shah’ardagi oziq-ovqat chiqindilari va axlatlarni titib yurishadi. Qarg’alar galasining kwpayishi natijasida boshqa qushlar shah’arda kamayib qoladi. Holbuki ular h’asharat-zararkunandalarni eb, istiroh’at bog’lari va daraxtzorlarga katta foyda keltiradi. Shah’arda ancha-muncha kwpayib qolgan qarg’alar "surbetlashib" vaxshiy qushga aylanadi va kamayib qolgan boshqa paranda-qushlarga h’ujum qila boshlaydi. Xuddi ana shunday h’olat axlatxonalarga twplanib olgan daryo, kwl va dengiz chag’alaylari bilan h’am kuzatiladi.
Bundan tashqari, 2000 yilning bah’or-yozida Qozog’iston va Rossiyaning ayrim h’ududlarida chigirtkaning kwpayib ketishi va ularning maydondagi ekin-wsimliklarni eb qwyishi va boshqalar tabiiy muvozanatning buzilishiga misol bwladi. Bunday h’ollarda, malum vaqt wtib, yangi ekologik muvozanat qaror topadi.
Tabiatdagi ayrim turlarning ekologik muvozanati buzilish qisqa muddatli, masalan, bevosita toksik (zah’arlovchi) tasir va bilvosita uzoq tasir tufayli kelib chiqqan bwlishi mumkin. Bu h’olni bir necha misollarda kwrib chiqaylik. Agar begona (yovvoyi) wtlar gerbitsidlar bilan ywqotilsa yoki wsimliklarning yuqumli kasalliklari bilan kurashishda ularni eltuvchilarni bwg’imoyoqlilarni - ularni eltuvchilarni qirish uchun insektitsidlar qwllanilsa u bevosita tasir h’isoblanadi. Ammo maskur kimyoviy vositalar yordamida begona wtlar va h’ashorotlarni aloh’ida tanlab ywqotish bilan bir qatorda foydali wsimlik va h’asharotlar va h’atto h’ayvonlar h’am zarar kwrishi mumkin. Bunday h’olarda h’am nomaqbul bevosita tasir yoki uzoq tasir kwrinishlari namoyon bwladi.
Bundan tashqari, zararkunandalar bilan kurashishda inson tamonidan foydalaniladigan zah’arli moddalar uzoq vaqt davomida er-tuproqda, h’avo va suvda saqlanib qoladi. Chunki tabiatning wzida ularni zararsizlantiradigan bakteriyalar (mexanizmlar) deyarli ywq. Bu zah’arli moddalarning parchalanib ketishi yoki zararsizlanishi uchun kwp h’ollarda juda uzoq vaqt talab etiladi.
Hatto, kwpincha, ularning emirilishi jarayonida yanada zah’arliroq mah’sullar paydo bwlib qoladi. Holbuki ularning xususiyatlarini biz h’ali bilmaymiz, wrganishimizga twg’ri keladi. Yangi paydo bwlgan zah’arli mah’sullar flora va faunalarning namunalariga juda uzoq vaqt tasir kwrsatishi mumkin. Bu bilvosita uzoq muddatli tasirlar h’isoblanadi. Boshqacha aytganda, bir zararkunandaga tasir etib, h’ech kutilmagan yoki wylab kwrilmagan natijaga duch kelinadi. Daryo va kwllarda baliqlar, wrmon va maydonlardagi foydali h’asharotlar va qushlar, mazkur tuman xududlarida yashaydigan yovvoyi h’ayvonlarning qirilib ketishi yoki kwplab wlishiga sabab bwlnadi. Wsimliklar, h’ashorotlar, qush va h’ayvonlarning zah’arlanib wlishi esa qishloq xwjaligi uchun juda katta zarar keltiradi.
Xwsh, ekologiya faqat bugungi kunning dolzarb muammosimi? İnson bilan tabiat wrtasidagi munosabat faqat h’ozirgi davrdagina murakkablashdimi? İnson va tabiat munosabatlarini murakkablashib borishining sabablari nimadan iborat? Ekologiya muammosi insoniyatning tarixiy taraqiyoti bilan bog’liqdir. Tabiatning ekologik vazifasi shundan iboratki, inson faqat undagina biologik mavjudot sifatida yashay oladi. Odamlar tabiiy boyliklar etishmagan joylardan kwchishib, suv va oziq-ovqat kwproq bwlgan va ob-h’avosi yaxshiroq joylarga twplanishadi. Bu joylarda h’am ah’oli soni va ularning moddiy va manaviy eh’tiyoji tobora ortib boradi. İnson meh’nat qurollarini qwllay boshlaydi. Bu ov qilishni, h’osilni yig’ishtirishni va yirik vah’shiy h’ayvonlardan wzini h’imoya qilishni osonlashtiradi. Tabiatning beshafqat sovuqlari insonni turli kiyimlar tayyorlashga, uylar qurishga majbur etadi. Hayotiy eh’tiyojlar uchun meh’nat qurollarini qwllanish zaruratga aylanadi va bu wz navbatida insonni faollashtiradi. Bu bilan insonning iqtisodiy faoliyati shakllana boshlaydi. Ayni paytda tabiatning iqtisodiy vazifasini yuzaga keltiradi. Endi tabiat İnson uchun faqat yashash maydonigina emas, balki qurilish uskunalari, qurilish va meh’nat maydoniga aylanadi. Endi inson uchun tabiatni tashkil etuvchilar uning tabiiy boyliklari bwladi. İnsonning ishlab chiqarish faoliyatida tabiiy boyliklar soni borgan sari kwpayib boradi va oxir-oqibatda butun tabiat boylikka aylanadi. Ammo bu h’am insonga oz tuyuladi va u tabiatning ichiga chuqurroq kiradi h’amda koinot kengliklariga chiqadi. Tabiatdan olingan h’ar bir ulush, unda erishilgan yutuq inson ongining rivojlanishiga, uning kuchlanishiga sabab bwladi. İnson faqat tabiat qonunlarini bilibgina olg’a siljish mumkinligini anglab etadi. Hayotda ottirlgan tajriba-aql inson meh’natini engilashtiradi, meh’nat esa yangi eh’tiyojlar tug’diradi va inson fikrini rivojlantiradi. Olamni bilishga bwlgan qiziqish ana shunday vujudga keladi. Bilimni tartiblashtirishdan maqsadga ywnaltirilgan ilmiy faoliyatga wtiladi. Bunda tabiatning wzi ustoz, birinchi darslik, birinchi imtih’on oluvchi bwladi. Endi deh’qonchiliq bilan shug’ullangan insonning ishlab chiqarish faoliyati boshlanadi va ekologik muammolar vujudga keladi.