Mavzu: Ekskursiyani tashkil etish va uni o‘tkazish metodikasi Reja: Ekskursiyani olib borish

Ko`rganlarni
taqqoslash metodi - bu ko`rilayotgan ob`yektni boshqa
ob`yektlar bilan taqqoslashdir. Bu yerda ob`yektning ham o`xshash tomonlari va
ham o`ziga xos xususiyatlari taqqoslanadi. Taqqoslash so`zda, ko`rganlarda va
hatto xayolan bo`lishi mumkin. Masalan, boshqa shaharlarda joylashgan mashhur
ob`yektlar bilan taqqoslash.Taqqoslash ifodali bo`lishi kerak, shundagina
sayyohlar uni eslab qolishadi.
Taqqoslash metodini qo`llash sayyohlarga masalan, ob`yektning o`lchami,
shakli, rangi va boshqa xususiyatlarini konkret tasavvur etishga imkon beradi.
Taqqoslash bilishning universal vositasidir. K.D.Ushinskiy shunday degan
«Dunyodagi barcha narsani biz taqqoslash orqali bilib olamiz. Oldimizda yangi
predmet tursayu, biz uni biror narsaga tenglashtira olmasak, farqlay olmasak, biz
bu predmet haqida hech narsa deya olmasdik».
“Gid portfeli”dagi ko`rgazmali vositalarni ko`rsatish metodik usuli
yordamida ekskursiya jarayonidagi ko`rish qatorida paydo bo`ladigan
«bo`shliqlar» to`ldiriladi. Bu vositalar ekskursiya ob`yektlari joyini olmaydi, ular
qo`shimcha o`rganish manbai hisoblanib, aniq voqealar, tarixiy hodisalarni qayta
tiklashga yordam beradi. Bu metod ko`rish orqali rekonstruksiyalash va voqealarni
lokalizatsiyalash metodlari bilan birlashab ketadi(buzilib ketgan madrasa,
masjidlarning oldingi rasmlari ko`rsatiladi.Masalan, Imom al-Buxoriy madrasasi).
So`zli rekonstruksiya qanchalik kuchli bo`lmasin ko`rgazmali vositalarsiz
ob`yektni tasvirlash qiyin bo`ladi.
Geografik ekskursiyalarda paleontologik namunalar ko`rgazmali vosita
sifatida ishlatiladi. Namunalarni oldindan saralab, keyin material tayyorlash
kerak(fauna, flora).
Ob`yektni unga o`rnatilgan memorial taxta bilan ko`rsatish metodik usuli ham
ekskursiyada ko`p ishlatiladi. Avval ob`yektning o`zi ko`rsatilib, tahlil qilinadi.
Qo`shimcha vositalar sifatida ko`rish orqali rekonstruksiyalash metodidan
foydalanish mumkin(ekskursiya ob`yekti o`zgarishlarni boshdan kechirgan

---

Aim.Uz
bo`lsa).Keyinchalik esa voqealar xotirlanib, memorial taxta qo`yilganligi aytib
o`tiladi. Memorial taxta haqida hikoya qilish kerakmi, yo`qmi mutaxassislarning
fikri har xil. Buni gid ekskursiya jarayonida vaziyatdan kelib chiqqan holda hal
qilishi lozim.
Ob`yektni avtobus harakati paytida ko`rsatish. Avtobusli ekskursiya hozirda
eng ko`p tarqalgandir. Gid ob`yektlarni harakatda shunday hikoya qilib berishi
kerakki,ular sayyohlar xotirasiga muhrlanib qolsin.Bu albatta oson ish
emas.Ob`yekt sayyohlar nazaridan sanoqli soniyalarda o`tib ketadi, shuning uchun
ularning etiborini oldindan jalb qilish zarur. Sayyohlar ob`yektni ko`rishidan avval,
u haqida umumiy malumotlarni oldindan berib borish kerak.Ob`yektni nimalar
atrofida ko`rishlarini, uning asosiy belgilarini aytib, sayyohlarni tomosha qilishga
yo`naltirish lozim.Bu yerda ekskursiyaning “ko`rsatishdan xikoya qilishga” qonuni
buzilgandek ko`rinadi. Lekin bu ekskursiya amaliyotidagi kam uchraydigan
holatlar va gid bunday paytda zaruriy ko`nikmalarga ega bo`lishi shart.
Panoramali ko`rsatish- bu sayyohlarga aniq bir nuqtadan bir nechta
ob`yektlarni umumiy tanishtirishdir. Panoramali ko`rsatish asosan tabiat yon
bag`rida tashkil etilgan ekskursiyalarda foydalaniladi. Masalan, tog`larda maxsus
shunday ekskursiyalar rejalashtiriladiki, u bir nuqtadan tog`lar cho`qqisi zanjiri
ko`rinadigan joylarga tugaydi.
Ob`yektning oldida harakatlanish- memoriy ansambllarni, maydonlarni, tabiat
komplekslarini tomosha qilishda foydalaniladi. Bu sayyohlarga ob`yektning
alohida xususiyatlarini yaxshilab o`rganish imkonini beradi. Bazida buni bir
nuqtadan qilish qiyin bo`ladi.
Ob`yekt oldida harakatlanish sayyohlarga o`sha davr voqealariga
qatnashayotganlik hissini beradi.
1.1. O`qitish metodlarining umumiy tavsifi. Ma`lumki, ta`lim jarayoni
o`quvchilarning bilim olish, ko`nikma va malakalarni egallash, ularning ilmiy
dunyokarashi, ijodiy izlanishlarini rivojlantirish maqsadiga yo`g`rilgan o`qituvchi
va o`quvchilarning o`zaro hamkorligi sanaladi. Boshqacha aytganda, ta`lim
mazmunining o`qitish metodlari yordamida o`zlashtirilishiga erishishdir. O’qitish

---

Aim.Uz
metodlari tom ma`noda o`qituvchining bilimlarni o`quvchilar ongiga yetkazish va
ayni paytda ularni o`quvchilar tomonidan o`zlashtirib olish usulidir. - O`qitish
metodlari o`quvchilarni o`qitish, tarbiyalash va rivojlantirish maqsadida
qo`llaniladi. Bu ularning asosiy funksiyalari sanaladi, shuningdek, mazkur
metodlarning undovchi, rag`batlantiruvchi, uyushtiruvchi va nazorat qiluvchi
funksiyalari ham mavjud. - O`qitish metodlari o`qitishning moddiy vositalari
bo`lgan darslik, ko`rgazmali, didaktik va tarqatma materiallar bilan uzviy
bog`langandir. - O`qitish metodlari aniq o`qitish usullaridan tarkib topadi va
pedagogik jarayonga qo`llaniladi. - Inson faoliyati metodlariiing o`zgarishi,
o`qitish metodlarining boyishiga va yangilanishiga olib keladi. Axborotlarning
globallashuvi sharoitida dasturli o`qitish, EHM dasturlari vositasida o`qitish va h.k.
metodlar vujudga keldi. Taniqli didaktik olim Yu.K. Babanskiy o`qitish
metodlarini quyidagi 7 guruhlarga ajratgan: 1. O`qitishning og`zaki metodlari
(hikoya, suhbat, o`quv ma`ruzasi). 2. O`qitishning ko`rgazmali metodlari. 3.
O`qitishning amaliy metodlari, 4. O`qitishning muammoli izlanish metodlari. 5.
O`qitishning mantiqiy metodlari. 6. Mustaqil ishlash metodlari, 7. O`qitishda
o`quvchilar faoliyatini rag`batlantirish va asoslash metodlari. 8. O`qitishning
nazorat va o`z-o`zini nazorat qilish metodlari. Quyida o`qitishning reproduktiv
metodlari bo`lgan og`zaki metodlari (hikoya, suhbat, o`quv ma`ruzasi),
ko`rgazmali, amaliy metodlarining tavsifi beriladi: 1. O`qitishning og`zaki bayon
metodlari guruhi. Og`zaki metodlar qisqa muddatda katta hajmdagi o`quv
materialini o`quvchilar ongiga yetkazish, muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish,
ularni hal etish yo`llarini ko`rsatish, o`quvchilarning nutqini rivojlantirish imkonini
yaratadi. Og`zaki metodlarning muvaffaqiyatli qo`llanilishi, o`qituvchiiing: nutq
madaniyatini egallaganlik, jumladan, nutqning ravonligi, ovoz kuchi, intonatsiya,
axborotlarning obrazliligi, ishonchliligi, asoslovchi, isbotlovchi, emotsiyali,
shaxsiy munosabat bilan yo`g`rilganlik darajasiga;axborot texnologiyalari asosida
yaratilgan elektron darsliklarda ovoz, animatsiya, harakatlarning uyg`unlik
darajasiga bog`liq bo`ladi. Xar bir metod turi kichik uslublardan iborat. Og`zaki
bayon metodlari guruhi o`z ichiga suhbat, hikoya, ma`ruza metodlarini oladi.
Hikoya metodi o`quvchilarga o`quv materialini yaxlit holda savollar berib,
uzmasdan bayon etishni nazarda tutadi. O`qitish amaliyotida xikoyaning aytib
berish, ta`riflash, xarakterlash. Tushuntirish, muxokama qilish kabi xillari
qo`llaniladi. Yangi mavzu mazmunida yangi tushunchalar, ilmiy axborot ko`p
bo`lgan 8 taqdirda, shuningdek, o`qituvchi o`quv materiali yuzasidan faol suhbat
o`tkazish imkoni bo`lmagan, izohlash va tushuntirishi lozim bo`lgan, o`quv
materialining hajmi katta bo`lib, uni dasturda belgilangan vaqtda o`rganish zarur
bo`lgan hollarda hikoya metodidan foydalanadi. Hikoya metodidan darsning qaysi
bosqichida foydalanishiga ko`ra hikoya metodining didaktik maqsadi turlicha
bo`ladi. - Darsning kirish qismida foydalaniladigan hikoya metodi. - Yangi
mavzuni o`rganish jarayonida foydalaniladigan hikoya metodi - Darsning
yakunlash qismida foydalanilgan hikoya metodi - O`quvchilarning bilimlarini

---

Aim.Uz
nazorat qilish va baholashda foydalaniladigan hikoya metodi Suhbat metodi
o`qituvchining o`quvchilar tomonidan yangi mavzu mazmunidagi qonuniyat,
tushuncha va atamalarning izchillikda faol o`zlashtirishini ta`minlovchi puxta
o`ylangan savollar vositasida ishlashini nazarda tutadi. Suhbat metodi yordamida
o`quvchilarning avval o`zlashtirgan bilim va ko`nikmalari faollashtiriladi, ta`limga
solinadi, umumlashtiriladi, xulosa chiqariladi va yangi o`rganilayotgan tushuncha
bilan o`zaro aloqadorligi yoritiladi. Shuni qayd etish kerakki, o`quvchilarning
avval o`zlashtirgan bilimlari asosida yangi mavzuni savollar yordamida
o`zlashtirish imkonini beradigan mavzular suhbat metodi vositasida o`rganish
tavsiya etiladi. Suhbat metodi o`quvchilarning nazariy bilimlarni o`zlashtirish
jarayonini yoritishi, o`quvchilarning avval o`zlashtirgan bilim va ko`nikmalari,
hayotiy tajribalaridan foydalanib, qator savollar yordamida yangi bilimlarni
o`zlashtirgan, mazkur bilimlardan amaliyotga qo`llashni anglab olishiga zamin
tayyorlashni ko`zda tutadi. Suhbat metodi o`quvchilarning nazariy bilimlarni
o`zlashtirish uchungina emas, balki ularning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish,
nutqini rivojlantirish, taqqoslash, taxlil qilish, mantiqiy fikr yuritish ko`nikmalarini
tarkib toptirishga yordam beradi. Mazkur metod tarkibiga suhbat savollarini
ketma-ketlikda qo`yish, yordamchi 9 va qo`shimcha savollarni o`z vaqtida berish,
o`quvchilarni faollashtirish, o`quvchilar javobidagi xatolarni to`g`rilash, xulosa va
umumlashirishni tarkib toptirish uslublari kiradi. O`quv ma`ruzasi metodidan
o`quv materialining hajmi katta, mantiqiy uzilishi murakkab, tushuncha va
atamalarga boy bo`lgan hollarda foydalaniladi. O`quv ma`ruzasi metodidan
foydalanilganda quyidagi talablarga e`tibor qaratish lozim: 1. Ma`ruza mazmuni
chuqur ilmiy, g`oyaviy va mantiqiy ketma-ketlikda ko`rgazma vositalarga
asoslangan holda bayon etilishi. 2. O`quvchilar uchun tushunarli, hissiyotga boy va
sodda tipda yoritilishi. 3.O`quvchilarning yoshlik va ruhiy holatlarini hisobga
olgan holda 15-20 minutdan so`ng qisqa mustaqil ish yoki savol javob o`tkazish,
o`quvchilarning bilish faoliyati faollashgandan so`ng davom ettirilishi lozim.
Ma`ruzaning muvaffaqiyatli o`tishi, avvalo o`quvchilarning o`quv bilish faoliyati
qanday tashkil etilganligiga bog`liq. Unda o`quvchilarning bilish faoliyatini
faollashtiradigan ko`rgazma vositalari mul`timedialar, tabiiy, tasviriy jihozlar va
boshqa o`qitish vositalaridan foydalanish hamda ma`ruza davomida o`quvchilar
uning rejasi, mazmunini qisqa yozib olishi, savollarga javob topishga erishishi
o`qituvchining diqqat markazida bo`lmog`i lozim. Darsning kirish qismida
foydalanilgan o`quv ma`ruzasi metodi yordamida o`quvchilarning diqqati
jamlanadi, bilish faoliyati faollashtiriladi, bilimlarni qabul qilishga zamin
tayyorlanadi. Buning uchun ma`ruzani boshlashda uning mazmuniga oid qiziq
misollar, yorqin va hissiyotga boy voqealar keltirilib, o`quvchilar oldiga
muammolar qo`yiladi. Darsning asosiy qismida foydalanilgan o`quv ma`ruzasi
metodi o`quv materiali didaktik tamoyillarga amal qilingan holda ta`lim mazmuni
mantiqiy izchillikda, ko`rgazma vositalari, mul`timedialar, tabiiy, tasviriy jihozlar
va boshqa o`qitish vositalaridan foydalangan holda bayon qilishni taqoza etadi.

---

Aim.Uz