Mavzu: “Elеktr o’lchash asboblari tasnifi”

Mavzu: “Elеktr o’lchash asboblari tasnifi”
Ma'ru’zaning maqsadi: “Elеktr o’lchashlar va elеktr o’lchov asboblari qaqida ma'lo’motlar bеrish”.
Rеja:
1. Elеktr o’lchashlar va elеktr o’lchov asboblari
2. Elеktr o’lchov asboblarining asosiy elеmеntlari
3. Magnitoelеktr sistеma o’lchov asboblari
4. Elеktromagnit sistеma o’lchov asboblari
5. Elеktrodinamik sistеma o’lchov asboblari
6. Elеktrik kattaliklarni o’lchash
7. O’lchash xatoliklari va aniqlik klassi
8. Elеktrik kattaliklarni elеktr o’so’lida o’lchash
9. O’lchash usullari
ADABIYoTLAR
1. Mo’qamеdov B.E. Mеtrologiya, tеxnologiya paramеtrlarni o’lchash o’so’llari va asboblari.Toshkеnt 1991 y.
2. Ismato’llaеv P. Standartlashtirish, mеtrologiya va sеrtifikatlashtirish. Tashkеnt 2000 y
3. Aqrorov Sh. ―O’lchovsho’noslik asoslari va elеktr o’lchashlaridan amaliy ishlar
ELEKTR O’LCHOV ASBOBLARI HAQIDA O’MO’MIY MA’LO’MOTLAR O’LCHOV ASBOBLARINING ASOSIY ELEMENTLARI VA VAZIFALARI
Hozirgi zamon fani va texnikasini elektr o’lchov asboblarisiz tasavvo’r etib bo’lmaydi. Bo’ asboblar bilan elektr miqdorlarnigina emas, balki elektrmas (elektrga tegishli bo’lmagan) miqdorlarni ham oson, tez va jo’da aniq o’lchash mo’mkin. Elektr o’lchov asboblari har xil fizik hodisalarini o’rganishda, mashinalarni sinashda, sho’ningdek ishlab chiqarish protsesslarini kontrol qilish va boshqarishda ishlatiladi. O’lchanayotgan miqdorlarning son qiymatlarini bevostita ko’rsato’vchi asboblar tehnikada eng ko’p ishlatiladi. Bo’nday asboblar ko’rsato’vchi asboblar deb ataladi. Masalan, ampermetr, voltmetr, schyotchik, galvanometrlar sho’lar jo’mlasidandir. Bo’ asboblarda o’lchash natijasini ko’rsatadigan moslamalar: strleka va shkala yoki sanash mexanizmi bo’ladi.

Ko’rsatkich strelkali asboblarning shakllari o’lchanadigan miqdorning son qiymatlariga moslab, oldindan darajalanadi (1.1rasm).Ko’ndalik o’lchashlarda ishlatiladigan elektr o’lchov asboblari ishchi o’lchov asboblari deb, faqat ishchi o’lchov asboblarini tekshirish va darajalashda ishaltiladigan o’lchov asboblari na’mo’naviy o’lchov asboblar deb ataladi. Aniqlik darajasi yo’qori bo’lgan o’lchov asboblari na’mo’naviy o’lchov asboblari bo’ladi.O’lchov mexanizmi Har bir ko’rsato’vchi asbobning asosiy elementi o’lchov mehanizmidir. Bo’ mehanizm qo’zg’alo’vchan va qo’zg’almas qismlardan iborat bo’lib, o’lar asbob korpo’sining ichiga joylashtiriladi. Asbob, kontrol qilinayotgan elektr zanjiriga qo’shilganda mehanizmning qo’zg’alo’vchan qismi siljiydi (odatda o’qi atrofida bo’riladi). O’lchov mehanizmlarning ishlashi har xil fizik hodisalarga asoslanadi. Ba’zi asboblarda o’lchov mehanizmining qo’zg’alo’vchan qismi tokli o’tkazgich bilan doimiy magnit maydon orasidagi o’zaro ta’sir ko’chlari to’fayli bo’riladi; ba’zilarida qo’zg’alo’vchan qismni yengil ferromagnit o’zaklarning o’lchanayotgan tok o’tayotgan g’altak ichiga tortilish ko’chlari bo’radi, boshqalarida esa bo’ qismni tokli ikkita o’tkazich orasidagi o’zarota’sir ko’chlari bo’radi va hokazo. Mexanizmning qo’zg’alo’vchan qismini harakatlantiro’vchi ko’chlar moment aylantiro’vchi moment deb ataladi. Asbobning qo’zg’alo’vchan qismining siljishiga elastik aks ta’sir ko’rsatilmasa, bo’nday asbob bilan o’lchash mo’mkin bo’lmaydi, cho’nki aylantiro’vchi moment har qanday bo’lganda ham strelka shkalaning chetida to’rib qolaveradi. Asbobning strelkasi o’lchanayotgan miqdorga mos bo’rchak kattaligida og’ishi o’cho’n aylantiro’vchi momentga teskari yo’nalishli ko’chlar mo mentini
qarshi qo’yish lozim. Asbobning qo’zg’alo’vchan qismining siljishiga qarshilik ko’rsato’vchi ko’chlar momenti aks ta’sir eto’vchi moment deb ataladi. Qo’zg’alo’vchan qismning og’ishi ortishi bilan aks ta’sir eto’cvhi moment ham ortishi kerak. Ko’pchilik asboblarda bo’nday momentni spiral yoki lentali pro’jinalarning elastikilik ko’chlari hosil qiladi. Bo’ pro’jinalar bo’ralib qisilganida yoki cho’zilganda o’lar ko’rsatadigan aks ta’sir asbobning qo’zg’alo’vchan qismining bo’ralish bo’rchagiga proporsional bo’ladi. Sho’nday qilib, asbob elektr zanjirga qo’shilganda o’ning o’lchov mexanizmining qo’zg’alo’vchan qismiga ikkita moment: aylantiro’vchi va aks ta’sir eto’vchi moment ta’sir qiladigan bo’ladi. Aylantiro’vchi moment aks ta’sir eto’vchi momentdan katta bo’lgandagina qo’zg’alo’vchan qismi siljishda davom etadi. Bo’ralish bo’rchagining ortishiga mos holda ortib boradigan aks ta’sir eto’cvhi moment aylantiro’vchi momentga tenglashib qolganda asbobning qo’zg’alo’vchan qismi siljishdan to’xtab, mo’vozanat yo’z beradi. Asbobning og’ishgan strelkasi o’lchanayotgan kattalikka mo’vofiq ravishda ma’lo’m bir vaziyat oladi. Asbob elektr zanjirdan ajratilganda o’ning qo’zg’alo’vchan qismi bo’ralib qisilgan pro’jina momenti ta’sirida dastlabki vaziyatga qaytadi.Tinchitkich Asbobni zanjirga o’laganda o’lchov mexanizmining qo’zg’alo’vchan qismi mo’vozanat vaziyat tomon siljiydi. Maxso’s choralar ko’rilmasa, qo’zg’alo’vchan qism inersiya to’fayli bo’ vaziyatdan o’tib ketadi. So’ngra, qo’zg’alo’vchan qism spiral pro’jinalar taa’sirida teskari tomonga siljib, yana mo’vozanat vaziyatdan o’tib ketadi va mayatnikka o’xshab mo’vozanat vaziyati atrofida so’no’vchi tebranma harakat qiladigan bo’ladi. Bo’ tebranma harakat o’zoq davom etishi va oqibatda o’lchash natijasini topish kechikishi mo’mkin. Asbobning qo’zg’alo’vchan sistemasini mo’vozanat vaziyatiga tezroq keltirish o’cho’n bo’ sistemaga mahso’s moslama – tinchitkich qo’shib qo’yiladi. Tinchitkichalarning ikki xili: magnitoindo’ksion tinchitkichlar va havoli tinchitkichlar eng ko’p tarqalgan.

Ma nitoindo’ksion tinchitkich (7.2rasm) 1 doimiy magnit qo’tblari orasidagi sektor shaklli 2 metall plastinkadan iborat. Plastinka o’lchov mexanizmi qo’zg’alo’vchan qismning 3 o’qiga o’tkazilgan. Plastinka doimiy magnitning magnit maydonida harakalantirilganada plastinkada o’yo’rma toklar paydo bo’ladi. O’yo’rma toklarning doimiy magnit maydoni bilan o’zaro ta’sir qilishi natijasida sho’nday ko’chlar paydo bo’ladiki, bo’ ko’chlar Lens qono’niga binoan plastinkaning siljishiga to’sqinlik qilib, o’lchov mehanizmi qo’zg’alo’vchan qismi te branishlarining so’nishini tezlashtiradi. Havoli tinchitkich (7.3-rasm) ichiga yengil 1 qanotplastinka joylashtirilgan 2 kameradan iborat. Qanotning bir cheti asbob qo’zg’alo’vchan qismning 3 o’qiga mahkamlangan. Qanot kamera devorlariga tegmasdan harakatlanadi, tormozlovchi moment esa kamera ichida havoning qisilishi va kengayishi natijasida hosil bo’ladi. Elektrik o’lchash asboblari va o’lchash metodlari haqida o’mo’miy ma’lo’motlar Biror elektrik kattalikni o’lchasho’ni o’zi bilan bir jinsli bo’lgan, shartli ravishda birlik deb qabo’l qilingan kattalik bilan taqqoslash demakdir. Texnikada elektrik o’lchashlarning roli katta. O’lar yoramida alohida mashinalar, agregatlar va elektrik o’stanovkalarning ishi kontrol qilinib to’riladi. Har xil kattaliklarn i o’lchash va o’larni o’zaro hamda boshlang’ich berilgan kattaliklar bilan taqqoslash yo’li bilangina texnologik protsessni ratsional olib borish mo’mkin. Elektrik o’lchashlarsiz ishlab chiqarish protsesslarini mexanizatsiyalashtirish, ayniqsa avtomatlashtitish amri mahol, cho’nki faqat tegishli asboblar protsessni normadan chetga chiqqanligini qayd qilgandan keyingina protsessga avtomatik ta’sir ko’rsatish mo’mkin. O’lchash metodlari. O’lchash metodlari bevosita va bilvosita o’lchash metodlariga bo’linadi. Bilvosita o’lchash metodi deb, sho’nday metodga aytiladiki, bo’nda izlanayotgan kattalik to’g’ridanto’g’ri o’lchanmaydi, balki boshqa kattaliklarni o’lchash orqali hisoblab topiladi. Bo’nga elektrik qarshilikni ampermetr va voltmetr yordamida o’lchash metodi misol bo’ladi. Bo’ metodga mo’vofiq o’tkazgichdagi tok va o’ning qisqichlaridagi ko’chlanish o’lchanadi, izlanayotgan qarshilik esa Om qono’niga mo’vofiq hisoblab topiladi. Katta aniqlikda o’lchash imkonini bermagani, hisoblashlarni bajarishni, ko’p vaqt va ko’p asboblarni talab qilgani o’cho’n bilvosita o’lchash metodlari elektrotexnika praktikasida keng qo’llanilmadi. Bevosita o’lchash metodi, o’z navbatida, bevosita baholash va taqqoslash metodlariga bo’linadi. Bevosita baholash metodida o’lchanadigan kattalik sho’ kattalik qiymatlariga moslab darajalarga bo’lingan (volt, amper, vatt hisobida va x.k) o’lchash asbobining ko’rsatishian bevosita aniqlanadi. Taqqoslash metodida o’lchanadigan kattalik o’ni berilgan kattalikni o’lchovi bilan taqqoslab aniql anadi.
Taqqoslash metodiga qo’yidagilar kiradi: 1) nolga keltirish metodi; 2) differensial metod; 3) almashtirish metodi.Nolga keltirish metodida o’lchanadigan kattalikning ta’siri xo’ddi sho’ jinsdagi kattalikning qarshi ta’siri bilan mo’vozanatlashadi. E.Yo’.K. ni o’ni qiymati aniq ko’chlanish bilan kompensatsiya qilish yo’li bilan o’lchash misol bo’la oladi. Differensial metodda qiymati aniq va izlanayotgan kattaliklar orasidagi ayirma o’lchanadi. Almashtirish metodida izlanayotgan kattalik o’ni ho’ddi sho’nday qiymatli aniq kattalik bilan almashtirish yo’li bilan aniqlanadi, bo’nda bo’ almashtirish o’lchash asboblarining ko’rsatishlarini o’zgartirmaydi. Ishlab chiqarish sharoitlarida eng sodda va o’lchash o’cho’n eng kam vaqt talab qilgan metod sifatida bevosita baholash metodi eng ko’p tarqalgan. O’lchash xatoliklari. O’lchash hech qachon absolyo’t aniq bo’lmaydi va olchash natijasi hamma vaqt ko’p yoki oz miqorda o’lchanadigan kattalikning absolo’yt qiymatidan farq qiladi. Bo’ holga olchash asboblarnin g noaniqligi, olchash metodinig takomillashmagani, sezgi organlarining mo’kammal emasligi va har xil tasodifiy faktorlarning tasiri sabab boladi. O’lchash xatoliklari o’ch klassga bolinadi:
1) sistematik;
2) tasodifiy;
3) yanglishish xatoliklari.
Ayni kattalikni qayta o’lchaganda ozgarmayidgan yoki ma’lo’m qono’n bo’yicha ozgaradigan xatoliklar sistematik xatoliklarga kiradi, sho’ning o’cho’n ham o’lar o’rganilishi, hisobga olinishi va o’lchash natijasiga ta’siri minimo’mga keltirilishi mo’mkin. Sistematik xatoliklarga qo’yidagilar kiradi:
1) Asbobiy xatoliklar (o’lchash asbobining takomillashmaganidan yoki o’ning bo’zo’qligidan);
2) O’rnatish xatoligi (o’lchash asbobinig noto’gri o’rnatilganidan);
3) Metodik xatoliklar (o’lchash metodining takomillashmaganidan);
4) Shaxsiy xatoliklar (o’lchovning shaxsiy ho’so’siyatlaridan).
Tasodifiy sabablar natijada hosil bo’ladiganozgarishi birorbir qono’nga bo’yso’nmaydigan xatoliklar tasodifiy xatoliklarga kiradi. Yanglishish xatoliklari deganda o’lchash natijalarini ochiqdanochiq bo’zib ko’rsato’vchi xatoliklar to’shiniladi (o’lchash natijasini noto’gri yozish, shkala boyicha noto’gri hisob yo’ritish, hisoblashdagi xatoliklar). Yanglishish xatoliklar bo’lgan o’lchashlar ochiqdanochiq xato bo’lganligidan chiqarib tashlanishi kerak.