Mavzu: Eng qadimgi davrlardan XIX asrlarda pedagogika fani. Ya. A. Komenskiy va K. D. Ushinskiyning pedagogik merosi Kirish

Yan Amos Komenskiy o‘qitishning qoida va metodlari haqida
Komenskiy ukitish koidalarini kuyidagicha tavsiflaxagan edi:
1.Onglilik va aktivlik koidasi. Bunda ukuvchiga beriladigan bilim ravshan,
chukur va asosli bulishi kerak.
2.Kursatmalilik koidasi. Ukitishda kursatmalilik koidasinn bola sezgisini
tashki kuyidagi tartibini belgilagan edi.
1.Mavjud narsalarning uzini kursatish yoki tabiiy xolatini
kuzatish.
2.Narsalar modelini kursatish.
3.Tasvirlangan suratlar.
Buning uchun ukuvchi dikatini markazlashtirish, sof aklga ega bulish,
kuzatish — lovim Sultan narsalarni ketma-ket kuzatish.
4.Ukitishda izchillik va sistemalilik koidasi. Komenskiya ukituvchilarga
kuyidagilarni tavsiya etadi: materialni mantikan tugri taksimlash; ukitishni
nimadan boshlab oxirigi yetkazishni bilish; yangi material bilan keyingisini
boglash.Ukituvchini xar bir beriladigan bilimi keyingisi bilan boglanib, tuldirilishi
kerak deb ta’kidlaydi.
5. Mashk kilish, bilim va malakalarni puxta egallashd Ukuvchi bilimini
mustakamlash uchun: takrorlash va mashklarni tartibli olib borish. Shu sababdan,
takrorlash — uki tishning onasi, deb baxo bergan edi.
Bu koida ukuvchilarning ongliligi va faolligini oshmripgai xam xizmat kiladi.
Axloqiy tarbiya
Komenskiy axlokiy tarbiyaga doir goyalarini uzining «Buyuk didaktika»,
«Yaxshi yulga kuyilgan maktab konunlari»i asarlarida asoslab
berdi.
Insonning uz-uzini boshkarishi, ijobiy xatti-xarakatlari uning axlokiyligidan
dalolat beradi. Komenskiy axlokdD fazilatlarga donishmandlik, mardlik,
matonatlik, odillik SOGLOM fikr yuritishni kiritgan edi. U axlok tarbiyalashni
asosiy maskanlaridan biri, maktabdir, degan edi. Maktabdi axlokiy tarbiya yukori
darajada berilishi lozimki, toki maktablar «Insonlar tarbiyalanadigan ustaxona»
degan nomga munosib bulsin. Maktabda axlokiy tarbiya berish uchun koidalarga
amal kilishni taklif etadi:
Tarbiya jarayonida yaxshi fazilatlarning barchasini e’tibordan koldirmay
berish kerak.
Poydevorsiz uy kurib bulmaxanidek, axlokiy tarbiyani xam poydevori
bulmish donolikdan boshlash lozim. Xar bir inson yoshlikdan boshlab narsalar
xakida tugri fikr yuritishn ni urgansin.
11
Maktabda bolalarni xar kanday sharoitda xam mu’tadil bulishga urgatish,
ya’ni xar bir ishni me’yorida olib borish. Bola doimo uzini tiyish va boshkarishga
urgansin. Komenskiy buni kuyidagicha sharklab bergan edi: «Axir inson aklli
mavjudot, demak u akl bilan ish tutishi, nima uchun, kanday kilsa tugri bajarilishini
uylab olishga odatlansin. Inson uz xatti-xarakatlariga chindan xukmronlik kilsin».
Maktabda axlokiy tarbiyaga doir fazilatlarni tarbiyalashda adolatli
bulish, jasurlik, samimiylik, mexnatsevarlik bulish lozim.
Komenskiy axlokni tarbiyalash metodlari sifatida kuyidagilarni kursatgan edi:
1. Ota-onalar, ukituvchilar va bolalarni urtoklarini shaxsiy namunasi
bolalarni xayot yulini yoritadi.
2. Komenskiy fikricha, bola tabiatan taklidchan bulganligi tufayli otaona
doimo uzlari uy intizomlariga kat’iy rioya kilishlari, ukituvchilar esa
jamiyatdagi eng yaxshi xush-axlok kishilar bulmoglari kerak.
3. Bolaga pand berish orkali mustaxamlash metodlari.
4. Extiyotkorlik metodi, ya’ni bolani axlokiy buzuk odamlar davrasidan
extiyot kilish (ya’ni bekorchilikdan, buzuk urtokdan, ma’nisiz kattalardan...)
Yan Amos Komenskiy axlokiy tarbiyaning asosi bulgan intizom tarbiyasiga
katta e’tibor berib, «Intizomsiz maktab— suvsiz tegirmon» degan edi.
Yan Amos Komenskiy intizom tarbiyasi maksadinn kuyidagicha kursatgan
edi:
1. Intizom urnatish uchun uni konun-koidalarini urganib amal kilish
kerak.
2. Intizom urnatishdan maksad nima ekanligini anglay olish zarur.
Uning fikricha, «Intizomni tartib buzuvchilarga nisbatan kullanishi kerak»
deb xisoblaymiz. Lekin biror kishi gunox kilib kuygani uchun emas, balki gunoxor
kelgusida bundam xatoga yul kuymasligi uchun intizomga buysundirish kerak.
Intizomni urnatayotgan paytda jaxl, nafrat, gazab kilmaslik, balki tabiiy va sidkidil
bulish lozim.