Mavzu: Eng qadimgi davrlardan XIX asrlarda pedagogika fani. Ya. A. Komenskiy va K. D. Ushinskiyning pedagogik merosi Kirish

Sinf-sinf o'qitish tizimi -talabalar o'zlarining tarkibiy vaqtini (Odatda o'quv yili) - sinflar va etakchi mashg'ulotning etakchi shaklini o'z ichiga oladigan o'quv jarayonini tashkil etish dars.
KOMenkskiy kengayishni kengaytirishning o'quv usulida eng muhim tartib va \u200b\u200btabiiylikni ko'rib chiqdi. Bu yerdan KOMenkkskiy paydo bo'ldi va asosiy o'quv talablariga: iloji boricha o'rganishni boshlash uchun o'quv materiallari talabalar yoshiga mos kelishi kerak. KOMENSERESKY odamning ongiga hamma narsani qabul qilishga qodir ekaniga amin bo'lib, ular uchun faqat bu mashqda, uzoqdan, bemalol, umuman o'ziga xos, qidiruvdan boshqalarga yaqindan, qidiruvdan ko'ra izchil va bosqichma-bosqich reklama qilish kerak. Talabalar frodrmentar ma'lumot emas, balki bilim tizimini o'rgandilar. Komenskiy ijobiy axloqiy fazilatlar (adolat, mo''tadil, jasorat va ikkinchisi esa, xususan, mehnatda sabr-toqa va hokazolarni anglagan bolaligi uchun zarur deb hisobladi. Axloqiy tarbiya sohasida kattalar, muntazam ravishda bolalarga muntazam ravishda foydali faoliyatga va xulq-atvor qoidalarini bajarish uchun muhim rol o'ynadi.
Ta'limni barcha bolalar uchun ochiq qilish uchun KOMenskiy shaxsni almashtirgan ajoyib o'quv tizimini ishlab chiqdi. Komenskiy yagona maktab tizimini ishlab chiqdi: onaning maktabi (Onaning 6 yilgacha) oiladagi ta'lim, ona tili maktabi Eski 6 yoshdan 12 yoshgacha bo'lgan bolalar uchun 12 dan 18 yoshli eng qobiliyatli talabalar uchun yirik shaharlarida, (Muqaddas Kitobni, eng muhim hunarmandchilik bilan tanishish o'qish, ona tili, geometriya, geografiya, ekologik ta'lim arifmetik, elementlarni o'rganish) qari - lotin maktabi yoki gimnaziya (ichida) reja KOMenskiy gimnaziyani an'anaviy "ettita erkin san'at" tabiiy fan, tarix, geografiyalar bilan tanishtirdi. Komenskiy "erkin san'at" tarkibini o'zlari o'zgartirib, ularni amaliy ehtiyojlar bilan bog'lash va zamonaviy ilm-fan darajasiga ko'tarish bilan bog'liq. Va nihoyat, har bir davlatda bo'lishi kerak akademiya - 18 yoshdan 24 yoshgacha bo'lgan yoshlar uchun oliy maktab. "Chexiya didaktikasi" tomonidan tasvirlangan ushbu tizim Komensia tomonidan kengaytirildi, bu erda "Kuchli yosh va keksa maktab" ni qo'shib qo'ydi.
Ko'pgina pedagogik asarlarda Komenskiy o'qituvchilar haqidagi bayonotini o'z ichiga oladi va Pampediada maxsus bob mavjud. Komenskiyning so'zlariga ko'ra o'qituvchining pedagogik mahoratiga ega bo'lishi va talabalarning mustaqil tafakkurini uyg'otish, umumiy yaxshilikka g'amxo'rlik qiladigan faol odamlar tayyorlanmoqda.
Komenskiy jahon pedagogika va maktab amaliyotining rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatdi. Uning didaktik qoidalari o'rganilishning hozirgi nazariyasiga kirdi.
Ona maktabi xar bir oilada; ona tili xalk maktabi xar bir jamoada, xar bir
kishlokda va axoli yashaydigan xar bir joyda; gimnaziya xar bir shagarda,
akademiya esa xar bir davlatda yoki kattarok xar bir viloyatda bulishi
zarur.
«Bu maktablar,— deb yozadi Komenskiy,— tuzilishi jixatidan bir-biridan
fark kilsa xam lekin ularning xammasida ayni bir xil material ukitilishini, fakat
urgatish usuli turlicha bulishini istaymiz, ya’ni yoshlarni xakikiy inson kilib;
xristianlarni xakikiy xristian, donishmandlarni xakikiy donishmand kushib
yetishtiradigan material urgatilishi lozim, fakat u bolaning yoshi va tayyorgarlik
darajasiga mos ravishda murakablasha borsin. Biz tavsiya etayotgan ta-biiy metod
konunlariga binoan, ya’ni daraxt bir joyda yuz yil turganda am uning butun tanasi
bu yil xam, kelasi yil xam baravar usib- yetila borgani singari, uk,itiladigan
fanlarning birini ikinchisidan ajratmaslik, balki xamma fanlarni birgalikda urgata
borish zarur.
Onalik maktabida bolaning tashki sezgilarini ustirishga kuprok e’tibor
beriladi, chunki bola uz atrofidagi narsa-larni bilib, ular bilan tugri muomala
kilishni urganishi, ona tili maktabida ichki sezgilar, xayol va xotirani ustirishga
kuprok e’tibor beriladi, ukish, yozish, rasm solish, ashula aytish, xisoblash, uzunlik
va ogirlik ulchovlari kabilarni bajarish yuli bilan kul va nutk mashklari kuprok
utkaziladi, gimnaziyada nima? nima uchun? kabi savollar yordamida urganiladigan
dialektika, grammatika, anik fanlar xamda san’at vositasida sezib, bilib olingan
narsalar xakidagi tushuncha va fikolar urganiladi. Nixoyat, akademiyada irodaga
oid xislatlarni, chunonchi, kishida garmoniyani saklashga yordam beradigan
kobiliyatlarni ustirishga kuprok e’tibor beriladi. Insonning ruxiga doir bunday
xislatlarni iloxiyot urgatadi, aklga doirlarni — falsafa, tananing yashash
funkkiyalariga doirlarni — tibbiyot, osoyishtalik va tartib-intizomga doirlarni
pedagogika urgatadi.
Bu aklni tezrok ustirishning tugri usulidir. Avvalo tashki sezgilar narsalarning
uzlari bilan olinadi, chunki narsalar bevosita sezgilarga ta’sir etadi. Sungra, uz
navbati, boshkalarga boshchilik kila oladigan kishilar bitirib chikadi, shunday
kilinsa, cherkov, maktab va ijtimoiy muassasalarga raxbar tanlashda tankislika aslo
urin kolmaydi.
Komenskiy maktablarining turt turini yilning turt fasliga uxshatgan. «Ona
maktabi» xushbuy usimliklarning guncha va gullariga burkangan ajoyib baxorni
eslatadi. «Ona tili» maktabi ayrim artangi mevalar pishgan va yetilgan yozga
uxshaydi. Gimnaziya dalalar, bog va terakzorlardagi mul xosilnn yigib, uni akl
xazinasiga joylayotgan kuz faslini eslatadi. Nixoyat akademiya yigilgan xosilni umr
buyi sarflashni muljallab taksimlayotgan kishdir. Ya.A. Komenskiy «Ona
maktab»ida kuyidagi fanlardan ma’lumot olishni tavsiya etgan:
4
1. Metafizikani umumiy tarzda bilib oladilar, chunki bolalar avvalo
narsalarni umumiy va noanik tarzda idrok etadi, kurgan, eshitgan, yeb kurgan,
sezayotgan narsalarning barchasi mavjud ekanini paykab oladi-yu lekin jumladan,
ular nima ekanligini farklay olmaydi va buni fakat keyinchalik, sekin-asta tushuna
boshlaydi.
2. Tabiatshunoslik (fizika) soxasida olti yoshli bulgan bolalar suv, yer,
xavo, olov, yomgir, kor, muz, tosh, temir, daraxt, ut, kush, balik, xukiz kabilarning
nimaligini bilib olishi mumkin. Shuningdek, xech bulmasa uz tanasidagi tashki
a’zolarning nomini va ishlatilishini bilishi kerak. Olti yoshgacha bularni bilib olish
kiyin emas va bu tabiatshunoslikning asosini tashkil etadi.
3. Bola yoruglik va korongilikning farkini va nomini, shuningdek,
soya, ok, kora va kizil kabi turli ranglarning farkini bilib oladi, bular optikaxa doir
bilimlarning negizini tashkil etadi. Osmon, Kuyosh, Oy, yulduzlar nimaligini bilib
olish va ular xar kuni chikishi va botishini paykash falakiyotga doir bilimlarning
boshlangichidir.
4. Bola uzi yashayotgan va tarbiya olayotgan joyning xususiyatiga muvofik,
vodiy, dala, dars, kishlok, shagar, kal’a nima ekanligini bilib oladi, bu
geografiyaga doir bilimlardir.
5. Soat, kun, xafta, yilning nomini, shuningdek, baxor, yoz, kuz, kish va
kecha, utgan kun, erta, ertadan sung kabilarni bola tushuna borsa, demak, unda
vakdni tartib bilan anglay borish asoslari tarkib topa boshlaydi.
6. Bola yakinda bulib utgan vokeani, ma’lum bir odam biror ishni kanday
bajarganini esda saklab, juda sodda tarzda bulsa xam gapirib berishi tarixni
urgana boshlashidir.
7. Bola oz, kup suzlarni tushunadi, kamida ungacha sanay oladigan buladi,
uch ikidan kupligini, uch bitta orttirilsa 4 bulishini tushunadi va xokazo. Bular
arifmetikaxa doir bilimlarning asosidir.
8. Bola nutkidagi katta va kichik, uzun va kiska, keng va tor, yugon va
ingichka suzlarini, shuningdek, chizik, doira kabilarni tushunsa va ma’lum bir
narsalar karich, kuloch, sarjin bilan ulchanishini kursa, geometriya elementlari
bilan tanishgan xisoblanadi.
9. Bola narsalarning torozida ulchanishini kuzatsa va kulida biror narsani
kutarib kurib ogir yoki yengilligini aniklasa, statistikaning asoslarini urgana
boshlaxan xisoblanadi.
10. Mexanik san’at (mexnat) soxasida dastlabki tajriba xosil kilish uchun
bolaning biror ishni bajarishga ruxsat etibgina kolmasdan, balki xamma vakt unga
nimanidir bajarishni urgatib xam borish lozim. Masalan, narsalarni u bu yosha
kuchirish, ularni tartibga keltirish, biror narsani buzish va kurish, birlashtirish va
5
xokazo. Kichkintoylar bunday ishlarni zavk bilan bajaradilar. Chunki bolada
narsalarni sun’iy ravishda kayta kurishga intilish ishtiyoki tabiatan mavjud, shunday
ekan, bolaning bunday ishlarni bajarishiga tuskinlik kilmaslik, balki, aksincha, uni
kullab-kuvvatlash va unga okilona kumaklashish zarur.
11. Bu davrda bola dialektik san’at soxasida xam bilim xosil kila boshlaydi.
U kattalarning savol-javob yuli bilan gaplashayotganini kuzatadi, shuningdek, uzi
xam nimalarnidir surash va savollarga javob berishni bilib oladi. Fakat tugri
keladigan savollar berishni xamda savollarga tugri javob berishni bolaga urgatish
lozim, toki bolalar ma’lum mavzu-soxasida fikr yuritishga, mavzudan chetga
chikmaslika odatlansin.
12. Ona tilida tugri gapirish, ya’ni, xarf, bugin va suzlarni anik talaffuz
kilish natijasida bola grammatikaning asoslarini uzlashtira boshlaydi.
13. Bola oiladagi kishilarga taklid kilib, ular nutkida uchraydigan kuchma
ma’noli suz va iboralarni urganib olsa, demak, u notiklik san’ati asoslarini egallab
oladi. Bunda eng muximi talaffuz nutkning xarakteriga mos bulishi kerak,
chunonchi, surok ma’nosida ishlatiladigan suzning oxirgi buginichuzibrok talaffuz
etilishi, javob berayotganda ovozni pasaytirishi lozim. Bu tabiatning takozosidir.
Bola talaffuzda biror xato kilsa, kattalar uz vaktida kumaklashib, uni tuzatishlari
kiyin emas.
14. Bolalar nazm bilan dam tanishadilar, buning uchun ona tilida yozilgan,
kupincha axlok-odob mavzusidagi vaznli kichik-kichik she’rlarni iloji boricha
kuprok yodlatish lozim.
15. Kichkintoylar musikani xam urgana boshlaydi, buning uchun
(marosimlarda aytiladigan kushiklar) ba’zi bir osonroklarini bolaga urgatish kerak.
16. Xujalika doir dastlabki tushunchalar xam xosil kilinadi. Buning uchun
bola oiladagi kishilarning nomlarini, otasi, onasi, enasi, xizmatkor va
boshkalarning kimligini, shuningdek, uyidagi xonalar: daxliz, oshxona, molxona
nomlarini va stol, idish, pichok, chutka kabi uy anjomlarini esda saklaydi va
ishlatilishini bilib oladi.
17. Siyosatga doir bilimlar kamrok urgatiladi, chunki kichik yoshdagi
bolalar uyda kurganlaridan takshari narsalarni tasavvur eta olmaydilar. Shunga
karamay, siyosat bilan xam tanishtirish mumkin, buning uchun bolalar
shax.arning ba’zi grajdanlari dumaxa tuplanishlari va kengash a’zosi deb atalishini,
ulardan kimdir shagar boshligi, boshk.a birovi shagar sudyasi, uchinchisi notarius
va xokazolar deb atalishini anglab olishi lozim.
18. Bola yaxshi tarbiya olib, fazilatlar uning kalbida chukur joylashein desak,
bu davrda axlok (etika) xakidagi ta’limot asoslarini ayyushea puxtarok urgatishga
aloxida e’tibor berish kerak. Komenskiy ukuvchiga bilim berish bilan birga unda kuyidagi sifatlarni tarkib
toptirish zarurligini uktirgan:
1. Ovkat yeganda xam, kiyinishda xam tozalika rioya kilish, uyinchoklarni
avaylash.
2. Kattalarni xurmat kilish.
3. Buyruk va takiklarga tez va sidkidildan itoat etish.
4. Xamisha tugri suzlash, xech kachon yolgon gapirmaslik.
5. Adolatli bulish, egasining roziligisiz biror narsani olib ketmaslik, xech
kimga, xech kachon yomonlik kilmaslik, xech narsaxa suklanib karamaslik.
6. Boshkalarni sevish, muxtojlikdan yordam suraxan urtoridan uz narsasini
ayamaslik.
Odamlar bilan muomala kilish, salomlashishni, alik olish, biror narsaxa
muxtoj bulganda kamtarona iltimos kilish, bergan yordam uchun odob
yuzasidan egilib minnatdorchilik bildirish.