Mavzu: Fe’l so’z turkumi. Fe’l shakllari

Mavzu: Fe’l so’z turkumi. Fe’l shakllari

Mavzu: Fe’l so’z turkumi.Fe’l shakllari.

Reja:
1

2

3
Fe’l so’z turkumi

Fe’l yasalishi
Fe’l shakllari

Fe’l

Fe’l barcha tillarda ham faol bo‘lgan so‘z turkumlaridan biridir.

Eski o’zbek tilid fe’lning o’ziga xos belgilarini quydagi gramatik kategoriyalar tashkil etgan:

• 
  Fe’l aspektlari
  
• 
  Fe’l darajalari
  
• 
  Fe’lning funksional shakllari ( harakat nomlari, sifatdosh,ra-vishdosh)
  
• 
  Fe’llaeda tuslanish.
  

Fe’lning bo‘lishli va bo‘lishsiz shakllari fe’l aspektlari kategoriyasini hosil qiladi, chunki bo‘lishsizlik –ma//-mә affiksi orqali hosil qilinadi va bu affiksni olmagan so‘z bilan oppozitsiyaga kirishadi: barma, keltүrmә va boshqalar.

• 
  Fe’lning bo‘lishli va bo‘lishsiz shakllari fe’l aspektlari kategoriyasini hosil qiladi, chunki bo‘lishsizlik –ma//-mә affiksi orqali hosil qilinadi va bu affiksni olmagan so‘z bilan oppozitsiyaga kirishadi: barma, keltүrmә va boshqalar.
  
• 
  Ayrim adabiyotlarda fe’l aspektlariga mumkinlik va nomumkinlik shakllarini ham kiritadilar. Aslida mumkinlik-nomumkinlikni hosil qiladigan grammatik shakllar (formalar) yo‘q, balki bunday semantika qo‘shma fe’llar orqali hosil qilinadi. Masalan, tarta alar – tarta almas.
  

O‘timli va o‘timsiz fe’llar
O‘zbek tilida uning tarixiy taraqqiyotidan qat’i nazar bunday morfologik kategoriya mavjud bo‘lmagan, balki fe’lning tushum kelishigidagi so‘z bilan bog‘lana olishi qobiliyati uning semantik xususiyatidir. Demak, o‘timlilik va o‘timsizlik fe’l shakliga emas, balki u fe’lning semantik xususiyati bilan bog‘lanadi.

Fe’l yasalishi

Fe’ldan boshqa turkumlardan so‘z yasovchi affikslar orqali fe’l yasalishi mumkin:

• 
  -la/-lә affiksi. Bu affiks barcha davrlarda ham faol qo‘llangan. Ot, sifat, son, ravish, ba’zan olmosh turkumlaridan fe’l yasagan. Turkiy va turkiy bo‘lmagan so‘zlarga ham qo‘shilgan: Tөsh-tөshtin pыchaqlab, chapqulab pāraladыlar (Boburnoma). Bir kүn namāzi peshinni guzarladы...(Nav. Nas.muh.).
  
• 
  -da/-dә affiksi. Bu affiks –la/-lә affiksining fonetik variantidir. Eski o‘zbek tilida sonor undoshlardan so‘ng qo‘llangan: Pādshāh bu g‘ulāmnы indәdi (Taf.). Yoldasa bu yolda Nizāmiy yolum// Qoldasa Xusrav bilә Jāmiy qolum (Xamsa).
  
• 
  -a/-ә affiksi. Ot turkumidagi so‘zlardan fe’l yasagan: Tunәdi lәshkәr anda (SHN). Ashlarыni ashab va yashlarыnы yashab, atalarы keynidin ketdi (SH.tar.).