Mavzu: Foiz riski, turlari va foiz stavkalari. Foizlar bilan operatsiyalar

Foiz riski – bu foiz stavkalarining noqulay tebranishlari tufayli yuzaga keladigan foyda uchun risk bo’lib, bu tebranishlar foizlarni to’lashga xarajatlar ortishiga yoki qo’yilmalardan daromadlar va kreditlar berishdan tushumlar kamayishiga olib keladi.
Boshqa bir firmani o’ziga qo’shib olishni rejalashtirgan firma agar buni aksiyalar chiqarish yo’li bilan emas, balki qarz mablag’lari hisobiga moliyalashtirsa, qanchadir vaqtdan so’ng foiz riski zonasida qolib ketadi.
Foizli daromad keltiruvchi salmoqli mablag’larga ega bo’lgan banklar va boshqa moliya institutlari, odatda, foiz riskiga ko’proq moyil bo’ladi. Agar firma katta miqdorda kredit olgan bo’lsa, foiz risklarini samarasiz boshqarish uni bankrotlikka olib kelishi mumkin.
Куп ишлаб чиқаришдан фойда олиш (Economies of Scale)
йирикроқ фирмалар ҳар бир дона маҳсулотга сарфланадиган харажатларни ортиқча қувватларни ишга солиш ва ўзгармас харажатларни кўпроқ маҳсулотларга ёйиб юбориш ҳисобига таннархни тушуриши мумкин.
Foiz stavkalarining o’zgarishi bir nechta riskni keltirib chiqaradi:
1) foiz stavkalarining umumiy darajasidagi tebranishlar tufayli foizlarni to’lash bo’yicha xarajatlarning ortishi yoki investitsiyalardan daromadlarning kutilgan darajadan pasayib ketishi bilan bog’liq risk;
2) eng kam foiz to’lovlarini ta’minlamaydigan kredit olish qarori qabul qilinganidan keyin foiz stavkasidagi o’zgarishlar bilan bog’liq risk;
3) qaror qabul qilinganidan so’ng yuzaga kelgan foiz stavkalarining o’zgarishi oqibatida eng yuqori daromad olinishiga olib kelmaydigan kreditni berish yoki qo’yilmalarni amalga oshirish bo’yicha qaror qabul qilish riski;
4) fiksirlangan foiz bilan olingan kredit bo’yicha foizlarni to’lash bo’yicha xarajatlar miqdori o’zgaruvchan foiz bilan berilgan kreditga nisbatan yuqoriroq bo’lishi bilan bog’liq risk.
Stavka o’zgaruvchanligi qanchalik katta bo’lsa, foiz riski ham shunchalik katta bo’ladi.
Foiz riskini hisobga olish siz qanday holatda, ya’ni, kreditor yoki qarz oluvchisiz holatida bo’lishingizga bog’liq. Faraz qilaylik, masalan, sizning qisqa muddatli bank omonatingizda 5000 sh.b. bor, bunda foiz stavkasi bozor kon’yunkturasini aks ettirgan holda har kuni o’zgarib turadi. Agar siz omonatchi (ya’ni, bank kreditori) bo’lsangiz, foiz riski – bu stavkaning pasayish riskidir. Sizning sug’urta siyosatingiz foiz stavkasi qandaydir minimumdan pastlab ketmasligini sug’urtalashdan, ya’ni, minimal foiz stavkasi tufayli kelib chiqadigan zararlardan himoyani ta’minlash iborat bo’lishi lozim.
Endi esa aksincha, sizni qarz oluvchi deb tasavvur qilamiz. Faraz qilaylik, masalan, siz hozirgina uy sotib oldingiz va bankdan tartibga solinadigan foiz stavkasi bilan ipoteka krediti oldingiz. Bu holatda sizning foiz riskingiz shundan iboratki, stavka oshib boradi. Shunga ko’ra, sizning foiz stavkasini sug’urtalash siyosatingiz u muayyan chegaradan ortib ketmasligini, ya’ni, maksimal foiz stavkasi bilan bog’liq zararlarni sug’urtalashdan iborat bo’lishi kerak.
O’tgan asrning 80 va 90-yillarida AQShda tuzilgan o’zgaruvchan foiz stavkali ipotekalarning aksariyatida foiz stavkasining yuqori chegarasi bo’yicha shart mavjud bo’lgan. Ko’pincha bu “yuqori chegara” maksimal qiymat shaklini olib, yillik davr mobaynida foiz stavkasini shungacha oshirish mumkin edi. Shuningdek, ipoteka kreditini qaytarishning butun muddati uchun foiz stavkasining umumiy (global) yuqori chegarasi ham bo’lishi mumkin.
Qarz oluvchi uchun risk ikki tomonlama xarakterga ega. U fiksirlangan stavka bilan qarz olar ekan, stavkalar pasayib ketishi tufayli riskka duchor bo’ladi.
Erkin o’zgaruvchan stavka bilan qarz olgan taqdirda esa, ularning ortib ketishi tufayli riskka duch keladi. Agar qarz muddati davomida foiz stavkalari o’zgarishi mumkin bo’lgan yo’nalishni oldindan aniqlash mumkin bo’lsa, bu riskni kamaytiradi, ammo buni amalga oshirish ancha murakkab.
Kreditor uchun risk – bu qarz oluvchi uchun riskning ko’zgudagi aksidir. Maksimal foyda olish uchun bank kreditni foiz stavkalari pasayishi kutilayotganda fiksirlangan stavka bo’yicha, ular ortishi kutilganda esa o’zgaruvchan stavkalarda taqdim etishi kerak.
Investor qisqa muddatli yoki o’zgaruvchan foiz stavkali omonatlarga mablag’lar qo’yishi va foiz daromadlari olishi mumkin. Investor foiz stavkalari pasayishi kutilayotganda fiksirlangan foiz stavkasini, ular o’sishi kutilayotgan vaqtda esa tebranuvchan foiz stavkasini afzal ko’rishi kerak.
Qarz muddatiga bog’liq ravishda foiz stavkalarining o’zgarishini foiz daromadi egri chizig’i yordamida ifodalash mumkin. Foiz daromadining normal egri chizig’i o’suvchan egri chiziq hisoblanadi. U uzoq muddatli qarzlar bo’yicha foiz stavkalari, odatda, qisqa muddatli qarz bo’yicha foiz stavkalaridan yuqoriligini va bu bilan kreditorlarga ularning mablag’lari uzoq muddatga bog’langanligi va u uzoq muddatli qarz holatida yuqori kredit riskini kompensatsiyalashini anglatadi
Yuqorida aytib o’tilganlardan ko’plab foiz stavkalari borligi ma’lum. Istalgan paytda moliyaviy vositachilar va moliya bozorlarida turli foiz stavkalari mavjud bo’ladi, shuning uchun ushbu stavkalarni belgilab beruvchi omillarni ikki guruhga ajratish foydadan holi emas: foiz stavkalarining umumiy darajasini va foiz stavkalari o’rtasidagi farqni belgilab beruvchi omillar.
Foiz stavkalari darajasiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar:

• 
  davlat siyosati;
  
• 
  pul massasi;
  
• 
  kelgusi inflyatsiyaga nisbatan kutishlar.
  

Foiz stavkalari farqlanishiga ta’sir qiluvchi omillar:

• 
  moliyaviy majburiyatlarning bajarishgacha bo’lgan vaqt;
  
• 
  majburiyatlarni bajarmaslik riski;
  
• 
  moliyaviy majburiyatlar likvidligi;
  
• 
  soliqqa tortish;
  
• 
  muayyan moliyaviy majburiyatlar uchun o’ziga xos bo’lgan boshqa xil omillar, masalan, aktivlar bilan ta’minlanganmi, shartnomaga tanlash huquqi kiritilganmi va hokazo.