Mavzu: futbolchilarning tezkorlikni sifatlarini tarbiyalash usullari

II. BOB. II. BOB. Futbolchilar Chidamlilik rivojlantirish vositalari va metodikasi.
2.1 Charchash va uning turlari
Jismoniy tarbiya amaliyotida charchoqning aqliy, jismoniy, emotsional, sensor deb nomlanadigan xillarining mavjudligi e’tirof etiladi (sport fiziologiyasi fanida to‘liq ma’lumotlar olasiz).
Tezkorlikni vositali va vositalarsiz o‘lchanadi.
Tezkorliknini vositali o‘lchash uchun ma’lum tezlik bilan yugurish tavsiya qilinib, masofada shu tezlikni o‘zgartirmay ushlay olish (tezlikni susayishi boshlangungacha bo‘lgan) vaqti o‘lchanadi. Bu Tezkorliknini to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchashning qulay bo‘lmagan usulidir.
Amaliyotda Tezkorliknini ko‘proq vositasiz o‘lchashdan foydalaniladi. Sportda - uzoq masofaga (10.000 m; 20.000 m) yugurish uchun sarflangan vaqtiga qarab Tezkorliknika baho beriladi.
Insonning harakat faoliyatini turli-tumanligi turlicha charchashga sabab bo‘ladi. Charchoqning xarakteri va mexanizmiga qarab, maxsus va umumiy Tezkorlikni, deb farqlanadi.
Tanlab olingan (ixtisoslik) sport turi yoki aniq mehnat turi (kasb-hunar) faoliyati uchun talab qilinadigan Tezkorliknini maxsus Tezkorlikni, boshqa hayotiy sharoitdagi faoliyat uchun lozim bo‘lgan Tezkorliknini umumiy Tezkorlikni deyiladi.
Amaliyotda bokschining maxsus chidamliligi, futbolchining umumiy chidamliligi degan iboralar dan foydalaniladi.
Yugurish, suzish, chang‘ida yurish, qayiqda suzishdek sport turlarida deyarli barcha muskullar harakat faoliyatida ishtirok etadi. Shuning uchun charchoq ayrim muskullar guruhida hamda organizmning barcha muskullarida bo‘lishi Tezkorliknini maxsus va umumiyligini keltirib chiqaradi va shakl jihatdan bir xil bo‘lgan mashqlarni turli intensivlikda bajarish imkonini yaratadi. Bunda Tezkorlikni ham turlicha namoyon bo‘ladi. Shuning uchun jismoniy mashqlarni bajarishda organizmning charchoqqa nisbatan talabi turlicha bo‘ladi.
Tezkorlikni talab qilinadigan mashqlarni bajarishda insonning funksional imkoniyatlari, bir tomondan, lozim bo‘lgan harakat malakalari va texnikani egallanganligi darajasiga bog‘liq bo‘lsa, boshqa tomondan, organizmning aerob va anaerob (kislorodli, kislorodsiz) imkoniyatlariga bog‘liq.
Nafas imoniyatlarining xususiyligi nisbatan yuqori emas, ular harakatni tashqi formasiga ham aytarli bog‘liq bo‘lmaydi. Shuning uchun yugurish mashqi yordamida o‘zini aerob imkoniyatlarining darajasini oshirgan shug‘ullanuvchi boshqa harakatlarni, masalan, eshkak eshish, yurish, velosipedda yurish mashqlarni bajarishda ham o‘zining chidamliligidan ijobiy foydalana olishi mumkin.
Misol, yurish va yugurishdagi harakatlarning koordi natsiyaviy tuzilishi va tezlik kuch xarakteristikasi ko‘p hollarda turlicha. Trenirovka qilish orqali yugurishda erishilgan tezlikni yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsata olmaydi. Ya’ni “ko‘chish” yo‘q. Yugurish tezligi yurish tezligini o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatmaydi. Lekin, uzun masofadagi shug‘ullanganlik bir vaqtning o‘zida yurish bilan yugurishda biri-biriga «ko‘chishi» mumkinligi ilmiy-amaliy isbotlangan (V.M.Zatsiorskiy va boshqalar).
Demak, harakat koordinatsiyasiga ko‘ra bir-biriga yaqin harakatlarni bajarishda sportchi organizmining vegetativ sistemasining funksional imkoniyatini e’tiborga olsak, umumlashtirilgan holat, shartli aytilganda “vegetativ” shug‘ul langanlik chidamliligining “ko‘chishi” (o‘tish)ga qulay imkoniyat ochiladi. Lekin, har bir holatda ham ko‘chish ro‘y bermasligi, organizmning quvvati imkoniyatlariga, harakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab qo‘ymay, harakat malakalarini o‘zaro muvofiqlashuvini xarakteri bilan bog‘liq bo‘ladi.
Umumiy va maxsus Tezkorliknining belgilangan vazifa larini hal qilish og‘ir, chunki, bu vazifalar ko‘ngilga tegadigan darajadagi bir xil va eng katta hajmdagi og‘ir ishni bajarishni taqazo qiladi. Charchash toliqishga aylana boshlanganda ham o‘sha mashqni to‘xtatmaslik talab qilinadi. Bu ruhiy tayyorgarlikning namoyon bo‘lishi uchun yuqori darajada katta talabni qo‘yadi.
Tezkorliknini rivojlantirish mehnatsevarlikni, katta nagruzkalardagi xorg‘inlik hissiga bardosh berishni tarbiya lash bilan olib boriladi. Shug‘ullanuvchilar mashg‘ulotda ozmi-ko‘pmi charchoqni his qilsalargina, ularda Tezkorlikni ortib boradi. Bu esa tashqi tomondan Tezkorliknining kuchayishida ko‘zga tashlanadi.
Moslashuv o‘zgarishlarning miqdori va qay maqsadga qaratil ganligi, trenirovka nagruzkalari natijasida organizmdagi javob reaksiyasi xarakteri darajasi bilan belgilanadi.
Tezkorliknini tarbiyalashda yuklamaning mezoni va kompo nentlari muhim ahamiyat kasb etadi. Mashg‘ulotlar davo mida charchash sportchini bir oz bo‘lsa-da uni his qilishi orqali rivojlanishiga e’tibor bersak, yuklamadan so‘ng tiklanish juda oz vaqt ichida sodir bo‘lsa, Tezkorliknining rivojlantirish yuklamasi me’yoridan pastligi ma’lum bo‘ladi.
Ish hajmi katta bo‘lib, charchoq his qilish bilan bajarilsa organizm yuklamaga moslasha boshlaydi va qator mashg‘ulotlardan so‘ng Tezkorliknini ortib borayotganligi ko‘zga tashlanadi. Moslashuv organizmdagi o‘zgarishlar darajasi, yuklamaga javob reaksiyasi xarakteri, uning ko‘lami, yo‘nalishi orqali sodir bo‘ladi. Turli xil tipdagi nagruzkada charchoq bir xil bo‘lmaydi.
Siklik mashqlarni bajarishda Tezkorlikni uchun yuklama ning to‘la tavsifi quyidagi besh komponentda namoyon bo‘ladi:
1) mashqning absolyut intensivligi (harakatlanishni sof intensivligi);
2) mashqning davomiyligi (uzunligi);
3) dam olish intervalining katta kichikligi;
4) dam olishning xarakteri (aktiv yoki passiv);
5) mashqni takrorlashlar (qaytarishlar) soni;
Bu komponentlarni bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘lab olib borish orqali berilgan jismoniy yuklama organizmning faqat javob reaksiyasi ko‘lamigagina emas, hatto uning sifati xususi yatini ham turlicha bo‘lishiga olib kelishi amaliyotda isbotlangan.
Yuqorida qayd qilingan komponentlarning ta’siri siklik mashqlar misolida quyidagicha bo‘ladi:
1. M a sh q n i a b s o l yu t i n t ye n s i v l i g i faoliyatni energiya bilan ta’minlash xarakteriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladi. Harakatlanish tezligining pastligida energiya sarflan maydi. Sportchi organizmining kislorodga talabini ko‘lami uni aerob imkoniyatlaridan oz. Bunda kislorodga bo‘lgan joriy talab, ishni boshlanishida nafas jarayoni yetarli darajada yo‘lga qo‘yilib ulgurmagan paytida kislo rodga muhtojlikni katta emasligini hisobga olmasak, sarflanayotganining o‘rnini qoplamaydi va ish xaqiqiy turg‘un holatdagi sharoitda bajariladi. Bunday tezlik subkritik tezlik deb nomlanadi.
Subkritik tezlik zonasida kislorodga muhtojlik, taxminan, harakatlanish tezligiga to‘g‘ri proporsiyada bo‘ladi. Agarda sportchi tezroq harakatlanayotgan bo‘lsa kritik tezlikka erishadi, bunda kislorodga muhtojlik uning aerob imkoniyatlariga teng. Bu holda ishning bajarilishi bilan kislorod sarflanishining ko‘lami maksimal darajada deb hisoblanadi.
Kritik tezlik qanchalar yuqori bo‘lsa sportchining nafas imkoniyati shuncha yuqori bo‘ladi. Tezligi kritik hisoblangan tezlikdan yuqoriligi uchun yuqori kritik tezlik deb nomlanadi.
Yuqori kritik tezlik zonasida energetika mexanizmining samaradorligini ozligidan kislorodga muhtojlik tezlashadi, harakat tezligiga nisbatan kislorodga muhtojligi ortadi. Taxminan kislorodga muhtojlik tezlikning kubiga nisbatan proporsional oshadi (Xill A.B.).
Masalan, yugurish tezligini 6 dan 9 m. sek.ga oshirilsa (ya’ni 1.5 marta) kislorodga muhtojlik esa taxminan 3,3-3,4 martaga ortadi. Bu degani, tezlik bir ozgina oshirilsa, kislorodga muhtojlik ahamiyatli darajada ko‘payadi. Bu o‘z navbatida anaerob mexanizmlar rolini muvofiq holatda ko‘taradi.
2. M a sh q n i d a v o m i y (uzoq yoki qisqa vaqt davomida bajarish) l i g i masofa bo‘laklarining uzunligi va masofa bo‘ylab harakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomi yligini o‘zgartirish ikki xil ahamiyat kasb etadi. Birinchidan, faoliyatni bajarish uchun energiya qaysi manba hisobidan bo‘lishligiga qarab ishning davomiyligi belgilanadi. Agarda ishning davomiyligi 3-5 min ga yetmasa, nafas jarayoni kerak bo‘lgan darajada kuchayib ulgurmaydi, energiya bilan ta’minlashni anaerob reaksiya o‘z bo‘yniga oladi.
Bu shunday yuz beradi. Organizmning holati nisbatan tinch, ishni bajarish uchun qo‘zg‘alish jarayoni aytarli kuchaymagan holda bo‘lsa yoki ishgacha boshqa faoliyat bajarilgan bo‘lib, nafas jarayoni yetarli darajada yuqori holatga ko‘tarilgan bo‘lsa, kislorodga muhtojlik sodir bo‘lishi uchun vaqt cho‘zilishi mumkin. Mashqni davom ettirilishi me’yori qancha qisqartirilsa nafas jarayoni ning roli shuncha pasayadi va avvaliga glikolitik boshqaruv, so‘ng kreotin fosfokinez reaksiyalarining roli kuchayadi.
Shuning uchun glikolitik mexanizmlarini takomil lashtirish maqsadida asosan 20 sek dan 2 min gacha, fosfo-kreotin mexanizm larini takomillashtirishda esa 3 sek. dan 8 sek bo‘lgan jismoniy yuklamalardan foydalaniladi.
Ikkinchidan, faoliyat yuqori kritik tezlikda bo‘lib, ishning bajarilishi davomida kislorodga muhtojlikning ko‘lami aniq lansa, subkritik tezlik o‘z navbatida kislorodni yetkazib beruvchi, uni sarflovchi faoliyatlar tizimini uzoqroq kuch sarflab, zo‘riqishda ishlashini talab qiladi. Organizm uchun esa bu tizimlarni uzoq vaqt davomida mukammal ishlashini ta’minlash ancha og‘ir kechadi.
3. Dam olish i n t ye r v a l i n i n g k a t t a – k i ch i k l i g i organizmning nagruzkaga javob reaksiyalari ko‘lami va uni xarakterli xususiyatlarini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Takrorlashlarni organizmga bo‘ladigan ta’sir reaksiyasi har bir nagruzkadan so‘ng, bir tomondan, oldin bajarilgan ishga va boshqa tomondan esa urinishlar orasidagi dam olishning davomiy liligiga – uning katta-kichikliligiga bog‘liq.
Katta dam olish intervali subkritik va kritik tezlik lardagi mashqlarni bajarishda fiziologik funksiyani nisbatan normallashishi uchun yetarli bo‘lib, har bir urinish yoki navbatda gisi birinchi urinishdagi holatga yaqin bo‘lgan fonda boshlanadi. Bu boshlanishida energiya almashinuvining fosfo-kreotin mexa nizmi qatorida tursa, so‘ng bir-ikki minut o‘tib, glikoliz maksimalga ko‘tariladi va uch-to‘rt minutdan keyin nafas jarayoni o‘zining keng ko‘lamli faoliyatini boshlaydi.
Uzoq davom etmaydigan ish bajarilsa, ular lozim bo‘lgan darajadagi holatga kelishga ulgurmay, ish asosan ana aerob sharoitda bajariladi. Agarda dam olish intervali ozaytirilsa nafas jarayoni qisqa vaqt ichida bir ozga pasayadi, birdaniga ishning davomi kislorod yetkazishning mexanizmi (qon aylanish, tashqi nafas va boshqalar) hisobiga bajariladi.
Bundan xulosa shuki, subkritik, kritik tezlikdagi intervalli mashq bajarishda dam olishning intervalini ozaytirish nagruzkani nisbatan aerob qiladi. Teskarisi esa yuqori kritik tezlikda harakatlanish va dam olish intervali kislorodga muhtojlikni yo‘qotishga yetarli bo‘lmasa, kislorod yetishmovchiligi takrorlashdan – takrorlashga qo‘shila boshlaydi. Shuning uchun bu sharoitda dam olish intervalini qisqartirish anaerob jarayonlar hissasini ortiradi nagruz kani nisbatan anaerobrok qiladi.
4. D a m o l i sh n i n g x a r a k t ye r i (aktiv va passiv).Urinishlar oralig‘idagi pauzalarini asosiy bo‘lmagan, boshqa, qo‘shimcha mayda faoliyat turlari (yengil-trussoy yugurish, turli o‘yinlar, kitob o‘qish, uxlash va h.k.lar) bilan to‘ldirish- asosiy ish turi va qo‘shimcha qilingan mashqlarning intensivligiga qarab, organizmga turlicha ta’sir ko‘rsatadi.
Kritikka yaqin tezliklar bilan ishlashda ham past intensivlikdagi qo‘shimcha ish, nafas jarayonlarini nisbatan yuqori darajada ushlashga imkoniyat beradi va shunga ko‘ra tinch holatdan ish holatiga, ish holatidan tinch holatga o‘tishdagi keskin o‘zgarishlarning oldi olinadi. O‘zgaruvchan metodning asosiy xarakterli tomonlaridan biri ham asosan shundan iboratdir.
5. M a sh q n i t a k r o r l a sh l a r (qaytarishlar) soni organizmga nagruzka ta’sir ko‘lamining yig‘indisi bilan namoyon bo‘ladi. Aerob ish sharoitida takrorlashlar sonini oshirish yurak-tomir va nafas tizimi organlarini uzoq vaqt davomida yuqori darajada faoliyat ko‘rsatishga majbur qiladi. Anaerob sharoitda esa qaytarishlar sonini oshirish ertami-kechmi kislorodsiz mexanizmlarning tugatilishiga olib keladi. Unda ish bajarish butunlay to‘xtaydi yoki uning intensivligi keskin pasayadi.
Tezkorlikni namoyon qilishda nafasning ahamiyati muhimli gini guvohi bo‘ldik. Shunga ko‘ra, osoyishta bajari ladigan, maromi o‘zgarmaydigan ishlar davomida, asosan, burun orqali chuqur nafas olish bilan mashq, ish bajarish to‘g‘riligi amaliyotda isbotlangan.
Ma’lumki nafas olish ko‘krak, qorin pressi va aralash muskullar – diafragma aralashuvi orqali sodir bo‘ladi. Kuchli zo‘riqish bilan bajariladigan faoliyatni maksimal darajada o‘pka ventilyatsiyasini yo‘lga qo‘yish (D.P.Markov, N.G.Ozolin) orqali og‘izda chuqur nafas olish tavsiya qilinadi. Asosiy e’tibor nafas chiqarishga qaratilishi, chunki o‘pkadagi kislorodi kam bo‘lgan havo, yangi havo bilan aralashib ketmasligi uchun keskin va chuqur nafas chiqarish tavsiya qilinadi.
Hozirgi zamon metodikasi yuqori malakali sportchilarda Tezkorliknini tarbiyalashni qator mashg‘ulotlar orqali emas, trenirovka mashg‘ulotlarining yillik sikli davomida juda katta hajmda ish bajarishni tavsiya qilmoqda.
Masalan, mashhur fransuz stayyori Allen Bimon o‘zining sport natijalarini yuqori pallasida jami 85 ming km yurgan. Uni baholash maqsadida yer shari aylanasi-ekvatori 40 ming km ligini ekanligini e’tiborga olsak, Magellanning birinchi marta uni ayla nib o‘tishi uchun 3 yil sarflaganligini ko‘z oldimizga keltiri shimiz lozim. “Sport yurushi” bilan shug‘ullanuvchilar bitta trenii rovka mashg‘ulotida 100 km.gacha masofani o‘tadilar.