Mavzu: Geodezik belgilash va nazorat-o’lchov ishlari amalga oshirish bo’yicha ma’lumotlar o’rganish

MAVZU:Geodezik belgilash va nazorat-o’lchov ishlari amalga oshirish bo’yicha ma’lumotlar o’rganish.

Geodezik asboblar - geodezik qidiruv va tadqiqot ishlarida hamda qurilishda qoʻllaniladigan oʻlchov vositalari, qurollari majmui; astronomiya-geodeziya tarmoqlarini, nivelir toʻrlarini yasashda, planlarni suratga tushirish (sʼyomka)da, muhandislik inshootlari, radioteleskoplarning antenna qurilmalari va b.ni qurish, tiklash va ulardan foydalanishda masofalarni, burchaklarni, past-balandliklarni oʻlchash uchun ishlatiladigan mexanik, optik-mexanik, elektr-optik va radioelektron qurilmalar va h. k. Masofalar (chiziqlarning uzunliklari)ni oʻlchashda poʻlat oʻlchash lentalari (20–50 m), invar lentalar, osma invar simlar (24 m), optik kuzatish trubali masofa oʻlchagichlar, radiomasofa oʻlchagichlar, elektr-optik masofa oʻlchagichlar va b.dan foydalaniladi. Yoʻnalishlarni aniqlash va burchaklarni oʻlchashda astrolyabiya, bussol, teodolit va b. ishlatiladi. Past-balandliklarni oʻlchashda asosan optik-mexanik nivelirlar, nivelirlash reykalaridan foydalaniladi. Grafik suratga olishda asosan menzul suratga olish usuli qoʻllaniladi. Bunda asosiy kurol kipregel va menzula hisoblanadi. Oʻzbekistonda qadimdan astronomiya va meʼmorlikda usturlab (astrolyabiya) dan keng foydalanishgan. O’lchash xatoliklari va xatoliklar nazariyasi 

Bir kattalikni ko‖p marta o‖lchash qanchalik tirishqoqlik bilan 
bajarilsa ham uning natijalari bir-birlaridan va bu kattalikning xaqiqiy 
o‖lchamidan birmuncha farq qiladi. Agar o‖lchash mukammalroq 
asboblar, usullarda, tajribali kuzatuvchilar tomonidan qulay tashqi 
muhitda bajarilsa, ularning izlanayotgan natijalari absolyut miqdori 
bo‖yicha kichikroq xatoliklarga ega bo‖ladi. Lekin bunday holda ham 
xatoliklar ta‖siridan qugulish mumkin emas. Shu sababli o‖lchashlar 
zaruriy aniqlikda bajarilishi kerak ortiqcha aniqlikka yerishish katta 
harajatlarga, etarli bo‖lmagan aniqlik esa qutilmagan oqibatlarga olib 
kelishi mumkin. O'lchash natijasi l bilan o‖lchangan kattalikning aniq (hakikiy) 
qiymati X orasidagi farq xatolik deyiladi. 
U yoki bu kattalikning o‖lchangan (hisoblangan) qiymatini nazariy 
qiymatdan farqi ham (1) formulada hisoblanadi, u holda natija 
bog`lanmaslik deyiladi. Masalan, kartada yassi uchburchak burchaklari 
o‖lchanib, ularning yig`indisi 179°30' bo‖lsa, uning nazariy qiymati 
(X=180°) dan farqi bog`lanmaslik
f= 179°30' -180° =-Xatoliklar kelib chiqishiga ko‖ra qo‖pol, muntazam va tasodifiy 
xatoliklarga bo‖linadi.Qo’pol xatolik deb xatoliklar qatorida absolyut qiymati bo‖yicha boshqalardan katta farq qiladigan miqdorga aytiladi. Masalan, chiziqni 
o‖lchashda lentani yotqizish sonini sanashda adashish yoki uning teskari 
tomonidan sanoq olish kabilar. Qo‖pol xatolik o‖lchovchi shaxsning o‖z 
ishiga befarq qarashidan kelib chiqadi, qayta o‖lchash orqali topiladi va 
to‖zatiladi. 
Muntazam xatolik deb xatoliklar qatorida bir xil ishora va 
qiymatlar bilan takrorlanadigan xatoliklarga aytiladi. Muntazam xatoliklar 
o‖lchayotgan shaxe, qo‖llanilayotgan asbob va muhit xatoliklariga 
bo‖linadi. Masalan, lentaning qabul qilingan (nominal) uzunligini haqiqiy 
uzunligidan farqi, lenta uzunligining xavo temperaturasiga qarab 
o‖zgarishi, o‖lchovchi shaxsni sanoqni oshirib yoki kamaytirib olishga 
odatlangani kabi xatoliklar bo‖ladi. Demak bu xatoliklarni kelib chiqishi 
manbalari ma‖lum qonuniyatlarga bo‖ysunadi, shu sababli bunday 
xatoliklarning o‖lchash natijasiga ta‖sirini kamaytirish yoki yo‖qotish 
mumkin. 

Tasodifiy xatolik deb xatolar qatorida turli ishora va qiymatda 

uchraydigan hamda qiymat ma‖lum chekdan oshmaydigan xatolikka 
aytiladi. 
Tasodifiy xatoliklar qonuniyatlari ommaviy o‖lchashlarda namoyon 
bo‖ladi va ularni o‖rganish bilan xatoliklar nazariyasi fani shug`ullanadi. 
Uning vazifalariga o‖lchashlar xatoliklari va turlarini o‖rganish, o‖lchash 
natijalarining aniqligini baholash uchun har xil mezonlar o‖rnatish, bitta 
miqdorni o‖lchash qatoridan uning eng ishonchliroq yakuniy qiymatni 
topish va bu natijani baholash, o‖lchangan qiymatlar funkstiyalari 
aniqliklarini tahlil qilish kabi masalalarni echish kiradi. 

O‖lchashlar xatoliklari nazariyasi hal etadigan yuqorida sanalgan 

masalalar geodezik o‖lchashlarni to‖g`ri tashkil qilish, o‖tkazish va 
natijalardan oqilona foydalanish uchun katta ahamiyatga ega. 

O‖lchashlar xatoliklari nazariyasi o‖lchashlar bajariladigan hamma 

sharoitlarni to‖g`ri va sinchkovlik bilan o‖rganish, ularni ishonchli 
o‖tkazish uslubiyatini belgilash, bu maqsad uchun zaruriy asboblarni 

74 

tanlash, qutilayotgan o‖lchash va yakuniy natija aniqligini hisoblash, 
o‖lchashlar bajarilgandan keyin esa natijalarga to‖g`ri ishlov berish va 
ularning aniqligini baholash imkonini beradi. 
3.2.2. Tasodifiy xatoliklar xossalari 
Ommaviy o‖lchashlarda namoyon bo‖ladigan tasodifiy xatoliklar 
statistik qonuniyatlarga bo‖ysunadi, bunda ular quyidagi to‖rt xossaga 
ega bo‖ladi; 
Teodolit syomka plani 
S‖yomka ishlari joyning tuzilishi, quriladigan inshoot va qo‖yilgan 
talabga qarab, turlicha tashkil qilinishi mumkin. Masalan, zavod-fabrika 
binosi, temir yo‖l stanstiyasi, aerodrom, stadion kabi inshootlar va 
xo‖jalik yerlari ma‖lum kattalikdagi maydonni egallaydi; lekin tosh va 
temir yo‖l, kanal kabi qurilishlar ma‖lum kenglikda bir yo‖nalish 
bo‖yicha cho‖zilib ketgan chiziqda quriladi. Shularni hisobga olib, avval 
joyga s‖yomka qilish uchun asos bo‖ladigan nuqtalar o‖rnatiladi. Bu 
nuqtalar sifatida joyda olingan yopiq yoki ochiq ko‖p burchakliklarning 
burchak uchlari qabul qilinadi. Joyda belgilangan ko‖pburchaklik 
poligon deyiladi. 
Agar s‖yomka qilinadigan joy ma‖lum maydon bo‖lsa, poligon 
tomonlari shu maydon chegarasi bo‖ylab olinadi, ya‖ni poligon bir 
nuqtadan boshlab maydon chegarasi bo‖yicha aylanib, yana bosh 
nuqtaga qaytilsa, yopiq poligon hosil bo‖ladi. Agar poligon koordinatasi 
ma‖lum bir nuqtadan boshlanib, chiziq oxirida ham koordinatasi belgili 
ikkinchi bir nuqtada tugasa, bunday poligon ochiq poligon deyiladi. Joy 
tafsiloti poligon tomonlari va burchak uchlariga asoslanib s‖yomka qi-
linadi. 
Yopiq poligon o‖rta yeridagi joy tafsilotini s‖yomka qilish uchun 
poligon ichidan o‖tib, yopiq poligonni ikki burchagini tutashtiruvchi 
siniq chiziq ham ochiq poligon bo‖lib, bu, kupincha diagonal yo‖l 
deyiladi. a dagi ABCDEFA yopiq poligonining diagonal yuli FG NSGeodeziyachining asosiy ish asboblari o'lchash asboblari bo'lib, ular birinchi navbatda sath, teodolit va taxeometrni o'z ichiga oladi.
Bu qurilmalarning barchasi burchaklar va masofalarni, ba'zan azimutni (Yer meridianining tekisligi va yo'nalishi orasidagi burchak) o'lchash uchun mo'ljallangan.
Funktsional va dizayn xususiyatlari bu qurilmalar bir-biridan farq qilishi mumkin - ilmiy va texnologik taraqqiyot o'lchash texnologiyasini takomillashtirishda iz qoldirdi. yuqori daraja, ammo, ularning ish tamoyillari va ularning maqsadi so'nggi o'n yilliklar va hatto asrlar davomida deyarli o'zgarmadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, funksionallik nuqtai nazaridan, eng ko'p oddiy qurilma darajadir - u asosan vertikal burchaklarni o'lchash uchun mo'ljallangan.
Geodeziya va mina oʻlchash ishlari uchun keyingi eng qiyin oʻlchov asbobi teodolitdir. Uning funksionalligi gorizontal va vertikal burchaklarni o'lchash qobiliyati bilan to'ldiriladi.
Savdo, teodolit va masofa o'lchagichning barcha imkoniyatlarini o'ziga singdirgan eng ko'p qirrali va funktsional qurilma - bu umumiy stansiya. Zamonaviy umumiy stansiyalar yordamida nafaqat burchakli, balki chiziqli qiymatlarni, ya'ni ob'ektlargacha bo'lgan masofani o'lchash mumkin, bu o'lchash va hisob-kitoblarni sezilarli darajada osonlashtiradi. Agar umumiy stansiya GPS tizimi va ma'lumotlarni qayta ishlash va saqlash uchun o'rnatilgan kompyuter bilan jihozlangan bo'lsa, unda bunday qurilma geodezikning haqiqiy orzusidir.
DARAJALAR
Darajali - nazorat nuqtalari orasidagi balandliklar farqini geometrik aniqlash uchun qurilma, deyiladi ortiq ... Fransuzcha "niveau" so'zi tom ma'noda "daraja" degan ma'noni anglatadi.
Darajalar optik-mexanik va elektron (raqamli, lazerli).
Optik-mexanik daraja teleskop, trubkani aylantirish mexanizmi va sezgir darajadan tashkil topgan qurilma. Qurilma odatda tripodga o'rnatiladi. Dizayn temir yo'l bo'ylab masofani aniqlash uchun temir yo'l va filament masofa o'lchagichni o'z ichiga oladi.
Darajali temir yo'l shkalasi bo'lgan yog'och yoki metall o'lchagich bo'lib, unga ko'ra mos yozuvlar nuqtalari darajalaridagi farq daraja yordamida o'qiladi.
Zamonaviy optik-mexanik darajalarda teleskop o'qini gorizontal holatda o'rnatishni soddalashtirish uchun avtomatik kompensator mavjud.
Raqamli darajalar o'lchov natijalarini hisoblashni avtomatlashtirish va ularni saqlash uchun o'rnatilgan protsessorga ega va maxsus rels bilan jihozlangan.
Lazer darajalari burchaklar va darajalarni o'lchash uchun tekis lazer nuri va maxsus o'lchov tayog'i ishlatiladi. Kichik o'lchamli tadqiqotlarda ular kamdan-kam qo'llaniladi, chunki optikaga ega asboblar aniqroq natijalar beradi.
O'lchov aniqligi darajasiga ko'ra darajalar yuqori aniqlik, aniqlik va texnik darajalarga bo'linadi. Yuqori aniqlik darajasida o'qishlar chiziqli invar barda, pastroq darajadagi aniqlik darajasida - shashka chizig'ida olinadi.

TEODOLITLAR
Teodolit - o'lchash moslamasi, uning asosiy maqsadi yo'nalishlarni aniqlash va yo'nalishlar orasidagi burchaklarni yuqori aniqlik bilan o'lchashdir. Teodolitlarning qoʻllanish sohasi: topografik, geodezik, shaxta oʻrganish, binolar, inshootlar, yoʻllar qurish va boshqalar.
Teodolitlarning asosiy o'lchov elementlari siferblat - gorizontal va vertikal doiraviy shkalalardir. Kuzatish hidoyat va mahkamlash vintlari yordamida mos yozuvlar nuqtasiga qaratilgan optik teleskop orqali amalga oshiriladi. Optik naycha to'g'ridan-to'g'ri (kuzatuvchi tasvirni normal holatda ko'radi) va teskari (kuzatuvchi teskari tasvirni ko'radi) kuzatuvi bo'lishi mumkin.
Strukturaning tarkibiy elementlari optik teodolit- silindrsimon daraja, plumb chizig'i (mexanik yoki optik - mos yozuvlar nuqtasidan yuqori yoki pastda qurilmani aniq o'rnatish uchun). Ko'rsatkichlarni olish uchun hisoblash mikroskopi (mikrometr) ishlatiladi. Bundan tashqari, ba'zi teodolitlar gorizontal joylashishni osonlashtirish uchun kengaytiruvchi bo'g'inlar bilan jihozlangan.
Teodolitlar aniqlik darajasiga ko'ra (yuqori aniqlik, aniqlik, texnik), maqsadi (dala, tog '), shuningdek ishlash printsipi bo'yicha - optik, foto, kino, giroteodolitlar va elektron teodolitlarga bo'linadi.
Tog' teodolitlari oddiy dala asboblaridan mustahkamlik va harakatchanlik, shuningdek, ifloslanish va namlikdan himoya qilish uchun yuqori talablar bilan ajralib turadi, chunki ular er osti ishlarining og'ir sharoitlarida foydalanish uchun mo'ljallangan. Asos sifatida, ular tashqi sirtni tekshirish uchun o'xshash qurilmalar bilan bir xil tarzda joylashtirilgan.
Foto va kinoteodolitlar ularning dizaynida teodolit o'lchash elementlari bilan foto yoki kino kamerasini birlashtiring.
Umumiy stansiya - ob'ektlarga masofani aniqlash, shuningdek, gorizontal va vertikal burchaklarni o'lchash uchun geodezik o'lchash moslamasi. Taxeometrlar relef nuqtalarining koordinatalarini va balandligini topografik, geodezik va mina o'lchash ishlarini olib borishda, skanerlash ishlarida va boshqaruv punktlarining balandliklari va koordinatalarining rejalarini tuzishda aniqlash uchun ishlatiladi.
Aslida, umumiy stansiya ko'proq funksionallikka ega bo'lgan takomillashtirilgan teodolitdir.
Jami stansiyalar maqsadi (qurilish, maydon), ishlash printsipi, shuningdek dizayni bo'yicha tasniflanadi.
Ishlash printsipiga ko'ra, taxeometrlar optik va elektronga bo'linadi, ular ichida o'tgan yillar o'lchov ishlarining yuqori aniqligi va unumdorligini ta'minlash tufayli tobora kengayib bormoqda.
Elektron umumiy stantsiyalar Ular radar printsipiga ko'ra ishlaydi - ular nurning mos yozuvlar nuqtasidan (faza usuli) chiqarilgan va aks ettirilgan fazalardagi farqni yoki nurning reflektorga va orqaga o'tish vaqtidagi farqni (puls) o'qiydi. usuli). Burchaklarni o'lchash uchun faza usuli, masofalarni o'lchash uchun impuls usuli qo'llaniladi.
Dizayni bo'yicha umumiy stansiyalar modulli, birlashtirilgan va avtomatlashtirilgan bo'linadi.
Modulli umumiy stansiyalar alohida modul-elementlardan iborat - burchak detektori, masofa o'lchagich, boshqaruv va axborotni qayta ishlash (klaviatura, protsessor). Modullilik tufayli siz hal qilish uchun umumiy stansiyaning elementlarini tanlashingiz mumkin aniq vazifalar, butun qurilmaning keraksiz funksionalligini butunlay yo'q qilish, bu umumiy stansiyaning narxiga va harakatchanligiga sezilarli ta'sir qiladi.
Birlashtirilgan umumiy stansiyalar moduldan farq qiladi, chunki yuqoridagi barcha modullar bitta qurilmada birlashtirilgan. Bunday qurilmalar to'liq foydalanish zarur bo'lganda qo'llaniladi funksionallik taxeometr.
Avtomatlashtirilgan umumiy stansiyalar ishlashni takomillashtirish elementlarini olib yurish - servo haydovchi, tanib olish, qo'lga olish, kuzatish tizimlari va boshqalar. Bunday umumiy stansiyalar kichik maydon yoki sektorda ko'p sonli o'lchovlarni o'tkazishda, shuningdek, siljish yoki deformatsiyani kuzatishda (kuzatish funktsiyasi) ishni sezilarli darajada osonlashtiradi.
Rossiyada ishlab chiqarilgan taxeometrlar - Ta2, Ta5, Ta20 (modeldagi raqam yoy soniyalarida asbob xatosi qiymatiga mos keladi)
Zamonaviy teodolitlar, sathlar va umumiy stansiyalar yordamida olingan o'lchovlarning aniqligi juda yuqori. Shunday qilib, qurilmani mos yozuvlar nuqtasiga 1000 m masofada ishlatganda, burchak o'lchovlarining natijada xatosi yarim soniyagacha, chiziqli - 1 mm gacha (impulsli lazer o'lchovlari bilan).
So'nggi yillarda Yer yuzasini o'rganish uchun asboblar global joylashishni aniqlash tizimlari bilan jihozlangan. GPS (sun'iy yo'ldosh navigatsiya tizimi), bu o'rganilayotgan ob'ektning joylashishini uch o'lchovli koordinatalarda etarli darajada aniqlik bilan aniqlash imkonini beradi.
Geodeziya va konlarni o'rganish uchun GPS tizimi faqat taxminiy hisob-kitoblar va yo'nalishlarni amalga oshirish qulayligi uchun qo'llaniladi, chunki hozirgi rivojlanish darajasida u kerakli aniqlikni ta'minlay olmaydi. Biroq, ushbu yo'nalishdagi so'nggi ishlanmalar tadqiqotchilarni etarlicha yuqori aniqlikdagi asbob bilan ta'minlashga qaratilgan.
Shunisi e'tiborga loyiqki, nafaqat yer tuzuvchilar imtiyozlarni to'liq baholay oladilar zamonaviy texnologiyalar- sayohatchilar, sayyohlar, ovchilar va boshqa o'rmonga yoki notanish joylarga borishni yaxshi ko'radiganlar uchun ko'chma GPS-navigatorlar, ular o'z egasiga uning joylashgan joyini (geografik koordinatalarda) 2-3 metr aniqlik bilan ko'rsatishga qodir. Yana bir necha yil o‘tib, insoniyat “adashib ket” degan so‘zni unutishi mutlaqo mumkin.

Teodolit - gorizontal va vertikal burchaklarni aniqlash uchun keng tarqalgan o'lchash moslamasi. U umumiy qurilish ishlari, geodezik tadqiqotlar va topografik tadqiqotlarni amalga oshirishda qo'llaniladi. U vertikal va gorizontal burchaklarni daqiqalar bilan darajalarda aniqlash uchun ishlatilishi mumkin.
Qurilmaning ba'zi modifikatsiyalari masofa o'lchagich bilan jihozlangan, bu qurilmaning imkoniyatlarini oshiradi va ob'ektlarga masofani aniqlash imkonini beradi. Ushbu dizayn asosida ma'lum tortishish sharoitlariga moslashtirilgan boshqa qurilmalar ishlab chiqildi, bu erda asosiy konfiguratsiyadan foydalanish unchalik muvaffaqiyatli bo'lmaydi.
TEODOLITLARNING NAVLARI
Aniqligiga qarab teodolitlar uch toifaga bo'linadi:
Yuqori aniqlik.
Aniq.
Texnik.
Yuqori aniqlik qurilma 1 ° ga teng yoki undan kam o'lchov xatosini beradi. Bu muhim ob'ektlarda ishlatiladigan qimmat uskuna. U kamdan-kam qo'llaniladi, chunki teodolit tomonidan bajariladigan vazifalarning aksariyati bunday yuqori aniqlikni talab qilmaydi.
Aniq 10 ° dan ortiq bo'lmagan xatoga ega. Bunday qurilmalar eng ko'p talab qilinadi. Bozorda taqdim etilgan qurilmalarning aksariyati aynan shunday xatoga to'g'ri keladi.
Texnik 60 ° gacha bo'lgan burchakni o'lchashda xato bo'lishi mumkin. Bir qarashda, bu juda ko'p, ammo aniqlik unchalik muhim bo'lmagan maqsadlar mavjud. Avvalo, bu mas'uliyatsiz ob'ektlarni qurishda umumiy qurilish vazifalari. Bunday qurilmalar faqat kam qavatli qurilishda ishlatilishi mumkin.